2016 جىلى ورتالىق ازيادا وزبەكستان مەن تاجىكستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتتەرى قايتىس بولدى. تاجىكستان مەن قىرعىزستاندا كونستيتۋسيالىق رەفەرەندۋم ءوتتى. تۇركىمەنستان كونستيتۋسياسىن كوپشىلىك تالقىلاۋىنسىز وزگەرتتى. سوۆەت كەزىنەن بەرى ءبىر عانا پرەزيدەنت باسقارعان قازاقستاندا تاعى دا كەزەكتەن تىس پارلامەنت سايلاۋى ءوتىپ، ەل نارازىلىعىنان كەيىن بيلىك جەر رەفورماسىنا موراتوريي جاريالاۋعا ءماجبۇر بولدى.

باسشىسى اۋىسقان وزبەكستان

2016 جىلعى وزبەكستانداعى باستى وقيعا سوۆەت وداعى كەزىنەن ەلدى ۇزبەي 27 جىل باسقارىپ كەلگەن تۇڭعىش پرەزيدەنتى يسلام كاريموۆتىڭ قازاسى بولدى. 2 قىركۇيەكتە ونىڭ قايتىس بولعانى رەسمي تۇردە حابارلاندى. وزبەكستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتىن جەرلەۋگە كورشى ەلدەردەن تاجىكستان مەن تۇركىمەنستان پرەزيدەنتتەرى قاتىستى. قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ دە اۋەلدە يسلام كاريموۆپەن قوشتاسۋ راسىمىنە قاتىساتىنى حابارلانعانىمەن، سوڭىنان جوققا شىعارىلدى. پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازاربايەۆ بۇل كەزدە قىتايداعى G20 سامميتىندە جۇرگەن. رەسەي پرەزيدەنتى ۆلاديمير پۋتين وسى سامميتتەن قايتار جولدا وزبەكستانعا سوعىپ، يسلام كاريموۆتىڭ قابىرىنە باردى. قازاقستان پرەزيدەنتى وزبەكستانعا پۋتيننەن كەيىن، قۇربان ايتتىڭ العاشقى كۇنى بارىپ يسلام كاريموۆتىڭ وتباسىمەن جانە سول كەزدەگى پرەزيدەنت قىزمەتىن ۋاقىتشا اتقارۋشى شاۆكات ميرزيايەۆپەن كەزدەستى.

يسلام كاريموۆتىڭ قازاسىنان كەيىنگى شارالاردا ونىڭ وتباسى مۇشەلەرى اراسىندا ۇلكەن قىزى گۇلنارا كاريموۆا بايقالمادى. قازىرگە دەيىن ونىڭ قايدا، قانداي جاعدايدا ەكەندىگى تۋرالى ناقتى مالىمەت جوق.

[caption id="" align="alignnone" width="610"] وزبەكستان پرەزيدەنتى شاۆكات ميرزيايەۆ. تاشكەنت، 5 جەلتوقسان 2016 جىل.[/caption]

وزبەكستان نەگىزگى زاڭىنا سايكەس يسلام كاريموۆ قازاسىنان كەيىن پرەزيدەنت مىندەتىن اتقارۋ سەنات ءتوراعاسىنا تاپسىرىلۋى كەرەك ەدى. الايدا سەنات ءتوراعاسى نيگماتۋللا يۋلداشيەۆ ءوزىنىڭ «تاجىريبەسىزدىگىن» ايتىپ ودان باس تارتقانى حابارلاندى.

پرەمەر-مينيستر شاۆكات ميرزيايەۆ پرەزيدەنت قىزمەتىن ۋاقىتشا اتقارۋشى بولىپ تاعايىندالعان ساتتەن باستاپ يسلام كاريموۆ تۇسىندا قىزمەتتەن الىنعان نەمەسە تومەندەتىلگەن شەنەۋنىكتەردى قايتادان قىزمەتكە تارتا باستادى. ءبىر كەزدە قىسىمعا ۇشىراعان ونەر ادامدارى دا ميرزيايەۆتىڭ بيلىككە كەلۋىمەن قارايلاس ساحناعا قايتا ورالدى. ازاماتتىقتان شىعۋعا رۇقسات بەرىلىپ، بيزنەس وكىلدەرىنە دە جەڭىلدىكتەر قاراستىرىلدى.

سىرتقى ساياساتتا ميرزيايەۆ وزبەكستاننىڭ كورشى ەلدەرمەن قاتىناسىن وڭداۋعا ىنتا ءبىلدىرىپ، ءقازىر وسى باعىتتا شارالار جاسالىپ جاتىر. اسىرەسە، وزبەكستاننىڭ قىرعىزستان مەن تاجىكستان اراسىنداعى قاتىناستى ساۋىقتىرۋعا نازار اۋدارۋى ايماقتا وڭ باعالانعان. شاۆكات ميرزيايەۆ پرەزيدەنت بولىپ سايلانعاننان كەيىن تاشكەنتكە ءبىرىنشى بولىپ قىرعىزستان پرەزيدەنتى المازبەك اتامبايەۆ رەسمي ساپارمەن بارىپ قايتتى.

تاجىكستان: اۋلەتتىك بيلىككە قادام

تاجىكستان 2015 جىلى قول قويىلعان «بەيبىتشىلىك پەن ۇلتتىق بىرلىكتىڭ نەگىزىن قالاۋشى - ۇلت كوشباسشىسى» تۋرالى زاڭىن 2016 جىلى قايتادان جاڭارتىپ قابىلدادى. پرەزيدەنت پەن ونىڭ وتباسىنا ەرەكشە قۇقىقتار بەرەتىن زاڭدا قازىرگى ءۇشىنشى پرەزيدەنت ەمومالي راحمون «ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى» مارتەبەسىنە يە بولدى. جوعارى وقۋ ورىندارىندا ەمومالي راحمون تۋرالى لەكسيالار ەنگىزىلىپ، ونى دارىپتەۋ جالعاسا ءتۇستى.

2016 جىلى وتكەن كونستيتۋسيالىق رەفەرەندۋمدا ەل ەمومالي راحموننىڭ پرەزيدەنتتىك وكىلەتتىك مەرزىمىنە قويىلعان شەكتەۋدى جويۋعا جانە پرەزيدەنتتىككە كانديداتتىڭ جاسىن 35-تەن 30-عا دەيىن ازايتۋعا داۋىس بەردى. بۇل ەمومالي راحموننىڭ ۇلى رۋستام ەموماليدىڭ پرەزيدەنتتىك سايلاۋعا ءتۇسىپ، مۇراگەرى بولۋىنا جول اشتى.

پرەزيدەنتتىڭ قىزى وزودا راحمون 2016 جىلعا دەيىن سىرتقى ىستەر ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىن اتقارىپ كەلگەن. بىلتىر ءبىر جىلدىڭ ىشىندە وزودا راحمون ەكى رەت جاڭا قىزمەتكە تاعايىندالدى. ول اۋەلدە پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنىڭ باسشىسى بولىپ تاعايىندالىپ، سوڭىنان سەنات دەپۋتاتى بولدى. ەمومالي راحموننىڭ تاعى ءبىر قىزى رۋحشونا 2016 جىلى سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىندەگى باسقارما باستىعىنىڭ ورىنباسارى بولىپ تاعايىندالدى.

[caption id="" align="alignnone" width="610"] تاجىكستان پرەزيدەنتى ەمومالي راحمون.[/caption]

16 قاراشادا تاجىكستاندا پرەزيدەنت كۇنى ءبىرىنشى رەت اتالىپ ءوتتى. ەلدە بۇل كۇن تەك قازىرگى پرەزيدەنت ەمومالي راحمونعا عانا ەمەس، ەلدىڭ بارلىق باسشىلارىنا دا قاتىستى ەكەنى حابارلاندى. ءبىراق تاجىكستاندىقتاردىڭ كوبى ەمومالي راحموننان باسقا پرەزيدەنتتى بىلمەيدى.

2016 جىلى جازدا ەلدىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى قاححار ماحكاموۆ 84 جاسقا قاراعان شاعىندا قايتىس بولدى. 1991 جىلى تاجىكستان تاۋەلسىزدىگىن جاريالاۋعا توعىز كۇن قالعاندا پارلامەنت نارازىلىعىنان كەيىن قىزمەتتەن كەتكەن قاححار ماحكاموۆ كەيىن ساياساتقا دا ارالاسپادى، مەمۋار دا جازبادى.

2016 جىلى تاجىكستان روگۋن گەس-ى قۇرىلىسىن جالعاستىردى. گەس قۇرىلىسىنا قاتىسۋدان رەسەي باس تارتقاننان كەيىن تاجىكتەر يتاليامەن كەلىسىمگە وتىردى. بۇعان وزبەكستان قارسى بولىپ، 2016 جىلى كوكتەمدە وزبەك پرەمەرى شاۆكات ميرزيايەۆ تاجىكستانعا نارازىلىق حاتىن جولداعان بولاتىن. كۇزدە تاجىكستان پرەزيدەنتى ەمومالي راحمون روگۋن گەس-ى ءۇشىن ۆاحش وزەنىنىڭ ارناسىن بۇرۋ راسىمىنە قاتىستى.

يسلام كاريموۆ قايتىس بولعالى وزبەكستان وسى ماسەلەگە قاتىستى ءارقانداي ءبىر راي بىلدىرمەدى. جىل سوڭىندا دۋشانبەگە وزبەكستان دەلەگاسياسى بارىپ، ەكى ەل بايلانىسىن دامىتۋ ماسەلەسىن تالقىلادى.

تۇركىمەنستان: ەكىنشى پرەزيدەنتپەن - ءۇشىنشى مەرزىمگە

2016 جىلى تۇركىمەنستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى، «تۇركىمەنباشى» اتاۋىمەن تانىلعان ءوزىن ءومىر بويىنا پرەزيدەنت دەپ جاريالاعان ساپارمۇرات نيازوۆتىڭ قايتىس بولعانىنا 10 جىل تولدى. كۇزدە تۇركىمەنستاننىڭ كونستيتۋسياسى تاۋەلسىزدىكتەن بەرى بەسىنشى مارتە وزگەرتىلدى. قىركۇيەك ايىندا تۇركىمەنستان پارلامەنتى ەلدىڭ جاڭا كونستيتۋسياسىن قابىلدادى. ونىڭ جوباسىن ەكى جىل بويى ارنايى كونستيتۋسيالىق كوميسسيا قاراپ، سوڭىندا «ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارىنا كەپىلدىك بەرەدى» دەگەن سيپاتتاما بەردى.

[caption id="" align="alignnone" width="610"] تۇركىمەنستان پرەزيدەنتى گۋربانگۋلى بەردىمۇحاممەدوۆكە ورناتىلعان 21 مەترلىك ەسكەرتكىشتىڭ اشىلۋ راسىمىندە تۇرعان ادامدار. اشعابات، 22 مامىر 2015 جىل.[/caption]

تۇركىمەنستاننىڭ بۇرىنعى كونستيتۋسياسىندا دا ءبىر ادامنىڭ بىرنەشە كەزەڭگە قاتارىنان پرەزيدەنت بولۋىنا شەكتەۋ قويىلماعانىمەن، جاسىنا بايلانىستى شەكتەۋ بار ەدى. ياعني جاسى 70-تەن اسقان ادامنىڭ پرەزيدەنتتىك سايلاۋعا تۇسۋىنە رۇقسات ەتىلمەيتىن. بىلتىرعى كونستيتۋسيادا جاس شەكتەۋى الىنىپ تاستالدى دا، شەكتەۋسىز مەرزىمگە سايلانۋ قۇقىعى قالدىرىلدى. جانە ەل پرەزيدەنتىنىڭ وكىلەتى بۇرىنعى بەس جىلدان جەتى جىلعا ۇزارتىلدى.

اتاپ وتەر جايت، تۇركىمەنستاننىڭ جاڭا كونستيتۋسياسىنىڭ جوباسى باسپاسوزدە دە جاريالانباي، حالىققا ۇسىنىلىپ تالقىلانباي قابىلدانعان.

بيىل 12 اقپاندا تۇركىمەنستاندا پرەزيدەنت سايلاۋى وتەدى. ەكىنشى پرەزيدەنت گۋربانگۋلى بەردىمۇحاممەدوۆ الداعى سايلاۋعا تاعى دا تۇسپەك. پرەزيدەنتتىككە كانديدات رەتىندە بارلىعى توعىز ادام تىركەلگەن. كانديداتتاردىڭ قۇرامىنا قاراعاندا وبلىس اكىمدەرى ورىنباسارلارى دەڭگەيىندەگى تۇلعالاردىڭ باسىم ەكەنى بايقالادى. تۇركىمەنستاندا الداعى ۋاقىتتا دا ۇلكەن وزگەرىس بولمايدى، قازىرگى پرەزيدەنت ءۇشىنشى مەرزىمگە سايلانىپ، بۇيىعى تۇركىمەنستان بۇرىنعى كۇيىندە قالا بەرەدى دەگەن بولجام ايتىلادى.

پرەمەر پارمەنىن ارتتىرعان قىرعىزستان

2016 جىلى قىرعىزستاندا رەفەرەندۋم جولىمەن كونستيتۋسيا وزگەرتىلىپ، پرەمەر-مينيستردىڭ قۇزىرەتى ءوستى. ساراپشىلار مۇنى 2017 جىلى قازان ايىندا وتەتىن پرەزيدەنت سايلاۋىمەن بايلانىستىردى. قىرعىزستاندا ءبىر ادام قاتارىنان ەكى مەرزىمگە پرەزيدەنت بولىپ سايلانا المايدى. قازىرگى پرەزيدەنت المازبەك اتامبايەۆ ەندىگىدە پرەمەر-مينيستر رەتىندە ىقپالىن ساقتاپ قالعىسى كەلەدى دەگەن پىكىرلەر ايتىلادى.

[caption id="" align="alignnone" width="610"] قىرعىزستان پرەزيدەنتى المازبەك اتامبايەۆ كونستيتۋسيالىق وزگەرتۋلەرگە قاتىستى رەفەرەندۋم مەن جەرگىلىكتى كەڭەش سايلاۋىنا داۋىس بەرىپ تۇر. بىشكەك، 11 جەلتوقسان 2016 جىل.[/caption]

كونستيتۋسياداعى وزگەرىستەر بويىنشا ۇكىمەت باسشىسى مينيسترلەردى قىزمەتكە تاعايىنداۋ-بوساتۋ ماسەلەسىن پرەزيدەنت جانە جەرگىلىكتى كەڭەشتەردىڭ ماقۇلداۋىنسىز دەربەس شەشە الادى. پرەمەر-مينيستر بيۋدجەتتىڭ شىعىس بولىگىن ۇلعايتاتىن زاڭ جوبالارىن دا بوگەي الادى. بۇعان قوسا پرەمەر مەن ونىڭ ورىنباسارلارى وتستاۆكاعا كەتكەننەن كەيىن دە پارلامەنتتە دەپۋتاتتىق مانداتتارىن ساقتاپ قالماق.

2016 جىلى قىرعىزستان قامبار اتا گەس-ى مەن جوعارعى نارىن سارقىراماسى گەس-ىنىڭ قۇرىلىسىن مىندەتىنە العان رەسەيمەن اراداعى كەلىسىمنىڭ كۇشىن جويدى. سەبەپ - رەسەي جاعىنىڭ قۇرىلىستى ۋاقىتىندا بىتىرە الماۋى بولدى. رەسەي جاعى وزدەرى وسىعان جۇمسادىق دەگەن 37 ميلليون دوللارىن وتەماقى رەتىندە قايتارۋىن تالاپ ەتتى. الايدا گەس قۇرىلىسى شىعىنىن تەكسەرۋ ءۇشىن قۇرىلعان دەپۋتاتتىق كوميسسيا شىعىننىڭ بۇدان ەكى ەسە از ەكەنىن ايتادى. ازىرگە داۋ ودان ءارى جالعاسىپ وتىر.

تاۋەلسىزدىك العاننان بەرى ەكى بىردەي ريەۆوليۋسيانى وتكەرگەن قىرعىزستان 2010 جىلى ەلدەن كەتكەن بۇرىنعى پرەزيدەنت قۇرمانبەك باكييەۆتى 2016 جىلى دا بەلارۋستان قايتارۋعا تىرىسقانىمەن رەسمي مينسك بەلارۋس ازاماتتىعىن العان باكييەۆتى قايتارا المايتىنىن ءبىلدىردى.

قازاقستان: ەل جەر رەفورماسىن شەگەرتتى

قازاقستان 2016 جىلى دا مەرزىمىنەن بۇرىن پارلامەنت ءماجىلىسى سايلاۋىن وتكىزگەنىمەن، جاڭادان سايلانعان ءماجىلىس قۇرامىنىڭ 40 پايىزى بۇرىنعى دەپۋتاتتاردان جاساقتالدى. ءماجىلىس سايلاۋىن مەرزىمىنەن بۇرىن وتكىزۋدى دەپۋتاتتار «الەمدەگى جۇيەلى داعدارىسقا قارسى تۇرۋ» شارالارىمەن بايلانىستىرعان. ءوز مەرزىمىمەن سايلانسا، قازىرگى التىنشى ءماجىلىستىڭ سايلاۋى 2017 جىلى ءوتۋى كەرەك ەدى. ساراپشىلار سايلاۋ ۋاقىتىندا وتسە دە ونىڭ قۇرامى اسا قاتتى وزگەرمەيدى دەگەن بولجام ايتقان. قازاقستان 2017 جىلى باسقا حالىقارالىق شارا - ەكسپو كورمەسىن وتكىزۋگە ازىرلەنىپ جاتىر.

2016 جىلى قازاقستاندا جەر رەفورماسىنا قارسى ەل نارازىلىعى بيلىكتى شەشىمىن وزگەرتۋگە ءماجبۇر ەتتى. ۇكىمەت كوكتەمدە شىلدەنىڭ 1-ىنەن باستاپ ەلدە اۋىل شارۋاشىلىعى جەرلەرىن ازاماتتارعا جەكە مەنشىككە اۋكسيون ارقىلى ساتۋ جانە شەتەلدىكتەرگە جالعا بەرۋ مەرزىمىن 10 جىلدان 25 جىلعا دەيىن ۇزارتۋدى جوسپارلاپ وتىرعانىن جاريالاعان. ءساۋىر-مامىر ايلارىندا بىرنەشە قالادا وتكەن نارازىلىق اكسيالارى كەيىن جەر رەفورماسىن جۇرگىزۋ كەيىنگە شەگەرىلدى. ۇكىمەت جەر كوميسسياسىن قۇرىپ، ەلدە جەر رەفورماسىن جۇرگىزۋگە بەس جىلعا دەيىن موراتوريي جاريالادى. جەر رەفورماسىنا قارسى ميتينگىگە قاتىسقان ازاماتتىق بەلسەندىلەر ماكس بوقايەۆ پەن تالعات ايان سوتقا تارتىلىپ، بەس جىلعا تۇرمەگە قامالدى.

[caption id="" align="alignnone" width="610"] اتاسى مەن نەمەرەسى. الماتى وبلىسىنداعى اسى جايلاۋى. 31 ماۋسىم 2013 جىل. (كورنەكى سۋرەت.)[/caption]

ورتالىق ازيادا قىرعىزستان مەن تاجىكستاندا اۋىل شارۋاشىلىعى جەرى شەتەلدىكتەرگە جالعا بەرىلىپ كەلەدى. سىنشىلار 1999 جىلدان بەرى قىتايمەن اراداعى شەكارانى بەلگىلەگەن ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ العانىنان بەرگەنى كوپ ەكەنى تۋرالى ايتىپ ءجۇر. ساراپشىلار جەردى جەكەمەنشىككە جانە جالعا بەرۋ تۋرالى جوسپارىن جاريالايتىن كەزدە قازاقستان ۇكىمەتى حالىقتىڭ رەاكسياسى قانداي بولاتىنىن بولجاپ، ءبىلىپ وتىرۋى كەرەك ەدى دەپ ەسەپتەيدى.

2016 جىلى قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ قىزى داريعا نازاربايەۆا جاڭا قىزمەتكە تاعايىندالدى. ول سوڭعى ءۇش جىلدا جىل سايىن قىزمەت اۋىستىرىپ وتىرعان. 2014 جىلى ءماجىلىستىڭ ۆيسە-سپيكەرى بولعان داريعا نازاربايەۆا 2015 جىلى پرەمەر-مينيستردىڭ ورىنباسارى قىزمەتىن اتقاردى. 2016 جىلى داريعا نازاربايەۆا سەنات دەپۋتاتى بولىپ تاعايىندالدى.

بۇعان دەيىن ورتالىق ازيادا بيلىك مۇراگەرى جايلى بولجام تۋرا كەلگەن جاعداي بولعان. شاۆكات ميرزيايەۆتىڭ وزبەكستاننىڭ بولاشاق پرەزيدەنتى بولاتىنى 2013 جىلدان باستاپ ايتىلدى. الايدا ايماقتاعى باسقا ەلدەر تۋرالى ازىرگە بىردەڭە دەۋ قيىن.

نۇرسۇلتان نازاربايەۆ يسلام كاريموۆ قايتىس بولعاننان كەيىن ورتالىق ازيادا عانا ەمەس، جالپى پوستسوۆەتتىك كەڭىستىكتە سوۆەت وداعى كەزەڭىنەن قالعان جالعىز پرەزيدەنت بولىپ وتىر.

دەرەككوز: ازاتتىق راديوسى

اۆتورى، قۋانىشبەك قاري

Copyright (c) 2013. RFE/RL، Inc. Reprinted with the permission of Radio Free Europe/Radio Liberty، 1201 Connecticut Ave.، N.W. Washington DC 20036.