ارمان اكتايەۆيچ نە دەيدى؟
سۇحباتتى وقىعاندا ءورىستىلدى ارىپتەسىمىزدىڭ سۇحباتتاساتىن ادامىن دۇرىس تاڭداماعانىن بىردەن بايقادىم. 2000 جىلداردىڭ باسىندا ءقازۇۋ-دىڭ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىندە ءبىلىم العانىمىزدا ارمان اكتايەۆيچ (جۋرفاكتىڭ ستۋدەنتتەرى سولاي اتايتىن) اعامىز جۋرفاكتىڭ ۇزىن دالىزىندە ارى-بەرى شاپقىلاپ جۇرەتىن.
سول كەزدە بىرەۋلەر «زامدەكانىمىز» اكتايەۆيچ قازاق ۇلتشىلدىعى جايىندا اڭگىمە ايتادى دەسە سەنبەس ەدىك. قازاقشا سويلەي المايتىن ادام قازاق ۇلتشىلدىعى جايىندا قالايشا اڭگىمە قوزعايدى؟
ءبىراق سۇحباتتى باستان-اياق وقىپ شىققان سوڭ، ارمان اكتايەۆيچتىڭ اڭگىمەسى الگى ءبىر ورىستاردىڭ امەريكانىڭ فورد ماشينەسىن ءمىنىپ (كولىگىنىڭ ارتقى اينەگىنە «نا بەرلين!» دەگەن جازۋ بار) الىپ، iPhone سوتكانى سىعىمداي ۇستاپ، ورىس ءپاتريوتيزمى جايىندا اڭگىمە ايتاتىن ادەتىن ەسىمە تۇسىرگەندەي بولدى. سۇحباتتا ارمان اكتايەۆيچ باس جارىپ، كوز شىعاراتىنداي بالەندەي ەشتەڭە ايتپاعان. ءبارى ادەتتەگىدەي... ءبىراق سۇحباتتان ەلىمىزدەگى ورىستاردان گورى ءورىستىلدى قازاقتاردىڭ كۇن وتكەن سايىن وزدەرىن «جايسىز سەزىنىپ» جۇرگەنىن انىق اڭعاردىم.
قازاق ءتىلىن قاشان ۇيرەنەسىزدەر؟
بيىل تاۋەلسىزدىك العانىمىزعا 25 جىلدان استى. وسى جىلدار ىشىندە ءوزىمىزدىڭ ءورىستىلدى قازاقتار قانشالىقتى قازاق ءتىلىن مەڭگەردى؟ تۇك تە مەڭگەرگەن جوق. 2000 جىلدارى جۋرفاكتا وقىپ جۇرگەندە ارمان اعامىزدى «ارمان اكتايەۆيچ» دەپ اتاۋشى ەدىك. ال «Central Asia Monitor» گازەتى ءجۋرناليستى ءوز سۇحباتىندا «ارمان اكتاي ۇلى» دەپ اتاپتى. بولعان، بىتكەن وزگەرىس وسى عانا.
ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العاندا نازاربايەۆ ءقازاقتىلدى قازاقتارعا دا، ءورىستىلدى قازاقتارعا دا تەڭدەي مۇمكىندىك جاسادى. پرەزيدەنت قازاق ءتىلىن دامىتۋعا قاتىستى قاتال شەشىم قابىلدامادى. سول سياقتى ءورىستىلدى قاۋىمنىڭ ويىنان شىعىپ، ورىس تىلىنە دە كوپ مۇمكىندىك بەرمەگەنىن بىلەمىز. ەكى جاققا تەڭ مۇمكىندىك جاسادى. بۇل ەلىمىزدەگى ۇلتارالىق تاتۋلىقتى ساقتاۋ ءۇشىن قاجەت ەدى.
وسىنى ەلدەگى ءورىستىلدى قازاقتار سەزىندى مە؟ جوق. مۇلدە سەزىنگەن جوق. ولار ءتىل سىندىرۋعا ەشقاشان قۇلىق تانىتپادى. ەسەسىنە تاۋسىلمايتىن سىلتاۋلارىن ايتىپ، جۇرتتىڭ ميىن اشىتىپ كەلەدى.
بۇگىندە ءقازاقتىلدى قازاق پەن ءورىستىلدى قازاق بىلەتىن ءبىر اقيقات بار. ول ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العالى بەرى قازاق ءتىلى العا جىلجىعانى. ەندى ءبىر 15 جىلدا ورىس تىلىنە دەگەن قاجەتتىلىك مۇلدە جويىلادى. مۇنى ءورىستىلدى قازاقتار مويىنداعىسى كەلمەيدى.
كىم «تورموز»؟
تاۋەلسىزدىك جىلدارى قازاق ءتىلى بيلىكتىڭ اكىمشىلىك كۇشىنە ارقا سۇيەمەي-اق تابيعي جولمەن دامىپ، وركەندەدى. مۇنى ءورىستىلدى قازاقتار جاقسى بىلەدى. ءبىراق ولار قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋگە قۇلىقسىز. ەنجار.
ولاردىڭ وسى ءبىر ارەكەتى قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋگە ىقىلاس تانىتقان وزگە ۇلتتاردىڭ ىقىلاسىن سۋ سەپكەندەي باسىپ جاتقانىن ويلامايدى. كوپكە تۇسىنىكتى قازاق-ورىس تىلىندە ايتساق ەلىمىزدەگى ءورىستىلدى قازاقتار قوعامنىڭ العا جىلجۋىنا «تورموز» بولىپ وتىر.
ولار العا ۇمتىلۋدىڭ ورنىنا وتكەندى اڭساپ، العا باسقان قادامىمىزدى كەيىن تارتۋدا. پرەزيدەنتتىڭ ءوزى «قازاقپەن قازاق – قازاق تىلىندە سويلەسسىن» دەپ ايتتى عوي. وكىنىشكە وراي، ارمان اكتايەۆيچ مەنىمەن قازاق تىلىندە سويلەسۋگە ءالى دايىن ەمەس. قاشانعى كۇتۋگە بولادى؟
قايتا ولار «بۇرىنعى «رومانتيكتەردىڭ» ورنىن «بۋنتارلار» باستى» دەپ اھ ۇرىپ وكىنىپ، بيلىككە رەنىش ايتۋمەن كەلەدى. باسقا-باسقا ەلىمىزدەگى ءورىستىلدى قازاقتاردىڭ نازاربايەۆقا رەنجيتىندەي ءجونى جوق.
توبەلەس قازاق ۇلتشىلدىعىنا ولشەم بولمايدى
ەندى نەگىزگى اڭگىمەمىزگە قايتا ورالساق. «Central Asia Monitor» گازەتىندە جارىق كورگەن سۇحباتتىڭ ءالقيسساسىندا «مەنيايۋتسيا ۆرەمەنا، مەنياەتسيا وبششەستۆو، ا ۆمەستە س نيمي ترانسفورميرۋەتسيا ي سۋششنوست كازاحسكوگو ناسيوناليزما. ون ۋجە نە تاكوي، كاكيم بىل، ك پريمەرۋ، دەسيات ي داجە پيات لەت نازاد. سەيچاس ون پرەدستاۆلەن منوجەستۆوم رازنوشەرستنىح گرۋپپ س چاستو پوليارنىمي جيزنەننىمي پرينسيپامي ي سوسيالنىم ستاتۋسوم» – دەپ پايىمداپتى سۇحبات الۋشى ارىپتەسىمىز.
وسىدان-اق ءورىستىلدى قازاقتاردىڭ قازاقى ۇلتشىلدىق ولارعا قاتتى ديسكومفورت تۋعىزىپ وتىرعانىن بايقايمىز. وسىلايشا ارىپتەسىمىز «ەتنيكالىق تۋىستارىنا» دەگەن كوزقاراسىن ءبىلدىرىپ قويعانىن ءوزى دە بايقاماي قالعان سىڭايلى. بۇدان كەيىن ول قازاق ۇلتشىلدىعى قوعامدىق ومىرىمىزدە قالاي كورىنىس تاۋىپ، «بايىرعى جۇرتتىڭ» مازاسىن قالاي قاشىرىپ جاتقانىن ارمان اكتايەۆيچتىڭ اۋزىمەن ايتۋعا تىرىسىپتى.
ال ارمان اكتايەۆيچ بولسا، «اكەم-اۋ، مەن قازاق ۇلتشىلدىعى جايىندا نە ايتالامىن، ماعان اداسىپ كەلىپ وتىرسىڭ» دەپ ايتۋدىڭ ورنىنا استاناداعى ءابۋ-دابي پلازاداعى توبەلەستى، بوجكونىڭ سوڭعى اڭگىمەسىن، المازبەك اتامبايەۆتىڭ ءبىزدىڭ بيلىككە ايتقان سىنىن، ءتىپتى پرايم پلازاداعى كونسەرتتەگى توبەلەستى ءبىر سىزىقتىڭ بويىنا جيناپ، قازاق ۇلتشىلدىعىمەن بايلانىستىرىپ «نەچتو» بىردەڭە ايتۋعا تىرىسىپتى.
ارمان اكتايەۆيچ مىرزا، قازاقتار توبەلەسسە، وعان قازاق ۇلتشىلدىعىنىڭ قاتىسى قاناشا؟ كۇنى كەشە عانا ءابۋ-دابي پلازادا ورىن العان توبەلەسكە ۇلتشىلدىق نەگىز بولدى دەپ باعالاۋىڭىز بۇل ەندى اۋىل جاستارى مەن بيلىك اراسىنا وت تاستاۋ ەمەس پە؟
ول تۇرمىستىق داۋ-جانجالدان تۋعان دۇنيە عوي. الماتىدا جاتىپ، استاناداعى توبەلەسكە بۇلايشا باعا بەرۋىڭىزگە نە تۇرتكى بولدى؟ ءسىز ويلاعانداي الماتىداعى پرايم پلازاداعى توبەلەستەن دە قازاق ۇلتشىلدىعىنىڭ ءىزىن بايقاي المادىم. توبەلەس بولعان جەردە قازاق قوعامى ۇلتشىل رەتىندە تانيتىن دوس كوشىمدى كورىپ، وسىلاي دەسەڭىز، ويلانۋعا بولار ەدى.
بۋنتار مەن رومانتيكتەر حاقىندا
ايتپاقشى، ارمان اكتايەۆيچ پرايم پالازدا قايرات نۇرتاستىڭ ءانىن تىڭدايمىز دەپ كەلگەن جۇزدەگەن قازاق جاستارى مەن استاناداعى ءابۋ-دابي پلازدا ۇندىستەرمەن جاعا جىرتىسقان كۇزەتشىلەردى «بۋنتار» دەپ اتاسا، كەڭەس زاماندا ماسكەۋدىڭ بەتىنە سامال بولىپ سوعا الماعان قازاق زيالىلارىن ۇلتشىل «رومانتيكتەر» دەپ باعالاپتى.
ءوز باسىم قايراتتىڭ ءانىن تىڭداۋعا جينالعان جاستاردى «بۋنتار» ەمەس، «فانات» دەپ اتاعان بولار ەدىم. دەموكراتياسى دامىعان ەۋروپادا ءىرى كونسەرتتەردە، فۋتبول ويىندارىندا مۇنداي توبەلەستەر ءجيى بولىپ تۇراتىنىن بىلەسىز. ءبىراق مۇنداي وقيعادان كەيىن توبەلەسكەن جاستاردى ۇلتشىل، بۋنتار دەپ ايىپتاعانىن كورمەك تۇگىلى، ەستىمەيسىز. سوندا بۇل نە ولشەم؟ شاماسى ارمان اكتايەۆيچ، وڭى مەن سولىن تانىماعان اۋىل جاستارىن بيلىككە قارسى ايداپ سالىپ، قازاقستانداعى ورىس ءتىلىنىڭ عۇمىرىن ۇزارتامىن دەسەڭىز قاتتى قاتەلەسەسىز.
ارمان اكتايەۆيچ رومانتيكتەر مەن بۋنتارلاردىڭ ارا جىگىن اجىراتىپ بەرگەننەن كەيىن جۋرناليست «تو ەست ۆى حوتيتە سكازات، چتو رازۋمنوگو/ۋمەرەننوگو ناسيوناليزما ۆ كازاحستانە نە پولۋچيلوس؟ ي ۆمەستو نەگو ستالي نابيرات سيلۋ درۋگيە تەچەنيا؟» – دەپ تاۋەلسىزدىك جىلدارى قالىپتاسقان قازاق ۇلتشىلدىعىن جۇرتقا «ۇردا جىق» اعىم رەتىندە تۇسىندىرۋگە تىرىسادى.
بۇدان ارمان اكتايەۆيچ الماتى مەن استانادا ورىن العان توبەلەستى تاعى دا باسشىلىققا الىپ، قازاق ۇلتشىلدىعىنىڭ ءمانىن تۇسىندىرۋگە تىرىسىپتى. وسى ەكى توبەلەس ارقىلى قازاق ۇلتشىلدىعىنا قالاي باعا بەرۋگە بولادى؟ ارمان اكتايەۆيچ ءتىل ءۇشىن ترامۆايدىڭ استىنا تۇسۋگە دەيىن بارعان رۋزا بەيسەنبەكتى قالايشا ۇمىتىپ كەتتى ەكەن؟
ال ۇلتتىق مۇددە جولىندا كۇرەس جۇرگىزىپ جۇرگەن دوس كوشىم، بەرىك ءابدىعالي، ايدوس سارىم، مۇحتار تايجان، اسقار جۇمادىلدايەۆتىڭ ارەكەتتەرىن ارمان اكتايەۆيچ نەگە ەسەپكە المايدى؟ قازاق ۇلتشىلدىعىنا قاتىسى جوق توبەلەستەردى ۇلتشىلدىققا ينديكاتور ەتىپ الۋدىڭ نە قاجەتى بار ەدى؟
اۋىل جاستارى قالادا قالۋى كەرەك
سۇحباتتىڭ سوڭىنا قاراي ارمان اكتايەۆيچ مەملەكەتتىڭ اۋىل جاستارىنا جوعارى وقۋ ورىندارىنا ءتۇسۋ ءۇشىن جىل سايىن بەرەتىن كۆوتاسىن كوپسىنىپتى. ول كۆوتا بويىنشا ءبىلىم الىپ، ديپلوم العان جاستاردىڭ ءبارى اۋىلعا قايتىپ كەتپەيتىنىنە قىنجىلىس ءبىلدىرىپتى.
ارمان اكتايەۆيچكە سالساق، اۋىل كۆوتاسى بويىنشا وقۋعا تۇسكەن اۋىلدان شىققان جاستاردىڭ ءبارى ءتورت جىلدان كەيىن ديپلومىن قالتاسىنا سالىپ، اۋىلعا اتتانۋى كەرەك ەكەن.
سوندا نە، استانا مەن الماتى ارمان اكتايەۆيچ سەكىلدى جانداردىڭ تۇرۋى ءۇشىن سالىنىپ پا؟ وسى جاعىن تۇسىنە المادىق. ۇكىمەت اۋىل جاستارىنا كۆوتا بولگەندە ولارعا ءبىلىم بەرىپ، اۋىلعا قايتارۋدى كوزدەگەن جوق.
قايتا ولاردى قالادا تۇراقتاپ، جۇمىس ىستەپ، ەلىمىزدىڭ ءوسىپ، وركەندەۋىنە پايداسىن تيگىزسىن دەگەن ماقساتتى باسشىلىققا العانى انىق. ارمان اكتايەۆيچ، ۇكىمەتتىڭ اۋىل جاستارىنا ارنالعان قانداي باعدارلامالارى بارىن جەتىك بىلمەسەڭىز، مۇنداي اڭگىمەنى قوزعاپ نەڭىز بار؟ تىرمانىڭ باسىن باسىپ، سابى ماڭدايىڭىزعا سارت ەتىپ تيگەنىن وزىڭىزدە اڭعارماي وتىرسىز.
ءبىلىپ ءجۇرىڭىز، ۇكىمەتتىڭ اۋىل جاستارىن اۋىلعا قايتاراتىن «ديپلوممەن – اۋىلعا!» دەگەن باعدارلاماسى بار. ۇمىتپاڭىز. اۋىل جاستارىنا بوستان-بوسقا سوقتىعىسا بەرمەڭىز. ايتپەسە ەرتەڭگى كۇنى قايرات نۇرتاستىڭ فاناتتارى ءسىزدىڭ ءۇيدىڭ الدىندا توبەلەس ۇيىمداستىرۋى مۇمكىن.
نۇرلان جۇماحان، جۋرناليست.
