[caption id="attachment_10765" align="alignright" width="792"]
كيىكتەر قىرىلىپ جاتىر...[/caption]
العاشقىسى كيىكتەردىڭ قىرىلۋىنا بيىلعى اۋا رايىنىڭ قۇبىلمالى بولۋى اسەر ەتكەن دەگەنگە ساياتىن قاراپايم حالىقتىڭ پىكىرى. ياعني، قىستان ارىق شىققان كيىكتەر جازدىڭ جاۋىن-شاشىندى بولۋىنا بايلانىستى ازىق تابۋى قيىنداعان. ۇزاق جىل زووتەحنيك بولىپ قىزىمەت اتقارعان سابىر دەگەن اقساقالدىڭ ايتۋىنشا: «بۇلايشا جانۋارلاردىڭ جاپپاي ءولىم قۇشۋى جاۋىن-شاشىن كوپ بولعان جىلدارى بۇرىندارى دا كەزدەسكەن. ونداي كەزدە ءشوبى دۇرىس شىعا قويماعان قىراتتارعا جاياتىن بولعان. سەبەبى، ۇزدىكسىز جاۋىننىڭ اسەرىنەن قىرىق جىلعى شوپتەر دە شىعادى. مۇنى ماماندار جاقسى بىلەدى. سول شوپتەردىڭ اراسىندا ۋلىلارى دا ۇشىراسادى، الايدا ونى كوپ ادام بىلە بەرمەيدى. وسىدان كەلىپ كوكتەمگە ەندى جەتكەن مال بولسىن، اقبوكەن بولسىن قىرعىنعا ۇشىرايدى. سول سەبەپتى قازىرگى كۇنى تىكۇشاقپەن بولسا دا اقبوكەندەردى باسقا ايماقتارعا جايىلىمىن اۋىستىرۋ كەرەك. جاساڭ جەرلەرگە جايىلعان كيىكتەر قىرىلا بەرەدى. بۇل ءوزى تىرشىلىگى مالمەن بىتەقايناسقان قازاقتاعى بۇرىننان بار تاجىريبە»، – دەيدى. بۇل پىكىر قانشالىقتى ورىندى دەسەك تە، مۇنشالىقتى زور شىعىن اكەلەدى دەگەنگە سەنۋ قيىن.
ودان ارى 1 ءتاۋلiك iشiندە سۋ ارقىلى 80 شاقىرىم جانە جەل ارقىلى 300-400 شاقىرىمعا دەيىن جەتەدى. ال وسىنداي راكەتالىق جانارمايمەن لاستانعان جەر مەن سۋدى 30 جىل iشiندە تازارتپاسا، اسا قاۋiپتi ايماققا اينالادى. ەكولوگيالىق نورماتيۆتەر بويىنشا 1 تەكشە مەتر اتموسفەرا اۋاسىندا 1 ميكروگرامم گەپتيلدiڭ بولۋى – قورشاعان ورتاعا قاۋiپتi ەمەس، (بۇل، ياعني 1 شاقىرىمعا – 1 كگ گەپتيلدەن كەلەدi دەگەن ءسوز)، ال 1989 جىلدان باستاپ شامامەن 3 مىڭ توننادان اسا گەپتيل جانارمايى قورشاعان ورتاعا تارالعانىن ەسكەرسەك، بۇل دەگەنiمiز ەركiن دالامىزدىڭ 200 000 تەكشە مەتر اۋاسى گەپتيلمەن لاستانعانىن كورسەتەدi.
ەندى ءبىرى – قوعام بەلسەندىلەرى مەن قوعامدىق ۇيىمدار مۇشەلەرىنىڭ جاقتاپ، ءبىراق بيلىك تايساقتاعان پىكىر. تۋراسىن ايتقاندا كيىكتەردىڭ قىرىلۋىنا بىردەن-بىر سەبەپ بايقوڭىردان ۇشىرىلعان زىمىرانداردان تارايتىن گەپتيل اسەر ەتكەن. قازاقستانداعى «انتيگەپتيل» ەكولوگيالىق توبىنىڭ مۇشەسى مۇساعالي دۋامبەكوۆ «ازاتتىق» سايتىنا بەرگەن سۇحباتىندا: «مەنىڭ ويىمشا، [قازاقستان] بيلىك ورىندارى جىل سايىن جاپپاي قىرىلاتىن كيىك اجالىنىڭ نەگىزگى سەبەبىن جاسىرىپ وتىر. [رەسەيلىك] «پروتون» زىمىرانىن ۇشىرۋعا قارسى «انتيگەپتيل» قوزعالىسىنىڭ بەلسەندى مۇشەسى رەتىندە مەن، قازاقستاننىڭ كوپ بولىگىنە ۇنەمى ۋى اسەر ەتەتىن زىمىرانداردىڭ دا بۇل وقيعالارعا قاتىسى بار دەگەن پىكىردەمىن»، – دەپ ءوز ويىن اشىق بىلدىرەدى. ال ءدال وسى سايتتا ق ر يدم اەروعارىش كوميتەتى ءتوراعاسىنىڭ مىندەتىن اتقارۋشى مەيىربەك مولدابەكوۆ مىرزا سەناتور مۇحتار التىنبايەۆتىڭ دەپۋداتتىق ساۋالىنا: «كيىكتەر جاپپاي قىرىلدى، بۇل ارينە ەكولوگيامەن بايلانىستى بولۋى مۇمكىن، سونىمەن قاتار، عارىش ايلاعىمەن، ءبىراق كيىكتەردىڭ قىرىلۋىن وڭىرلىك شامادا قارايتىن بولساق، ول قاراعاندى وبلىسى بايقوڭىردان الىس جەردە ورنالاسقان. ال كيىكتەردىڭ قىرىلۋى قوستاناي، اقمولا مەن اقتوبە وبلىستارىندا بولىپ جاتىر، سوندىقتان ءبىز بۇلاردىڭ اراسىندا تىكەلەي بايلانىس جوق دەپ ويلايمىز، ءبىراق ءبىز تەكسەرۋ جۇرگىزەمىز» دەگەن كەرى تۇجىرىم ايتادى. ايتسە دە، بۇل سوزىنەن وزدەرىن اقتاپ الۋعا تىرىسقانىمەن، ءوز ىستەرىنە دەگەن سەنىمسىزدىگى ايقىن بايقالىپ تۇر. ويتكەنى گەپتيلدىڭ قانشالىقتى ۋلى ەكەنىن ءسىز بەن بىزدەن جاقسى بىلەدى عوي. م. مولدابەكوۆ مىرزانىڭ العا تارتقانىنداي، بايقوڭىردان قاراعاندى، قوستاناي، اقمولا، اقتوبە وبىلىستارى قاشىقتا ورنالاسقان دەسەك تە، كوڭىلىمىزدەگى كۇدىك ايىعا قويمايتىنى تۇسىنىكتى.
[caption id="attachment_10767" align="alignright" width="420"]
جەز كيىك، ءبىزدىڭ جاققا قالاي كەلدىڭ؟..[/caption]
“ەكوسوس – ەكولوگيالىق قۇقىقتىق ورتالىعىنىڭ” جەتەكشiسi، ەكولوگيالىق قۇقىق ساراپشىسى، باقىتجان بازاربەك مىرزانىڭ «جاس الاش» گازەتىندە بەرگەن سۇحباتىندا گەپتيلدەن كەلەتىن قاتەر جان-جاقتى ءسوز بولعان. گەپتيل – حيميالىق جولمەن الىناتىن ورگانيكالىق قوسىندى، سۇيىقتىق. بۇل - وتە ءقاۋىپتى زاتتاردىڭ ءبىرى. ول سۇيىق بولعانىمەن، وتە تەز بۋلانىپ كەتەدى. سوسىن اۋاعاد ا تەز تارالادى. ەگەر جەر قۇرعاق بولسا، تارالۋى تىپتەن جىلدامداي تۇسەدى. ول سۋدا دا تەز ەريتىن قاسيەتكە يە. سۋ ارقىلى دا ۇزاققا تارالىپ كەتە بەرەدى. جەرگە دە ءسىڭىپ كەتە الادى. جەر استى سۋىنا دا جەتۋى مۇمكىن. ەگەر جەر ىلعال بولسا، وندا توپىراقتا كوبىرەك قالادى. ياعني، زيان كەلتىرۋ جاعىنان امبەباپ ۋلى قوسىلىس. جانە دە ارنايى قۇرىلعىلاردىڭ وزىمەن گەپتيل توگىلگەن جەردى تابۋ قيىنعا سوعاتىنىن ەسكەرسەڭىز،
عارىش اپپاراتى ۇشقان كەزدە گەپتيلدiڭ اەروزولدiك iزدەرi 500 شاقىرىمعا دەيiن شاشىراپ، ونداعى اتموسفەرالىق اۋادان بولەك جەراستى سۋلارى مەن توپىراق قاباتى گەپتيلدiڭ سالدارىنان لاستانادى. ودان ارى 1 ءتاۋلiك iشiندە سۋ ارقىلى 80 شاقىرىم جانە جەل ارقىلى 300-400 شاقىرىمعا دەيىن جەتەدى. ال وسىنداي راكەتالىق جانارمايمەن لاستانعان جەر مەن سۋدى 30 جىل iشiندە تازارتپاسا، اسا قاۋiپتi ايماققا اينالادى. ەكولوگيالىق نورماتيۆتەر بويىنشا 1 تەكشە مەتر اتموسفەرا اۋاسىندا 1 ميكروگرامم گەپتيلدiڭ بولۋى – قورشاعان ورتاعا قاۋiپتi ەمەس، (بۇل، ياعني 1 شاقىرىمعا – 1 كگ گەپتيلدەن كەلەدi دەگەن ءسوز)، ال 1989 جىلدان باستاپ شامامەن 3 مىڭ توننادان اسا گەپتيل جانارمايى قورشاعان ورتاعا تارالعانىن ەسكەرسەك، بۇل دەگەنiمiز ەركiن دالامىزدىڭ 200 000 تەكشە مەتر اۋاسى گەپتيلمەن لاستانعانىن كورسەتەدi.
عالىمداردىڭ انىقتاۋىنشا، امانگەلدi ەلدiمەكەنiندە گەپتيلدiڭ توپىراق بەتiندە شوعىرلانۋى بەكiتiلگەن نورماتيۆ شامالارىنان 5 مىڭ ەسە، سارىايعىر قىستاعىندا بۇل كورسەتكiش ميلليون ەسە اسىپ كەتكەن. ۇلىتاۋ اۋدانىنىڭ بازباز قىستاۋىندا گەپتيلدiڭ جەراستى شوعىرلانۋى جەردiڭ بەتكi قاباتىنان 60-70 سم تەرەڭدiككە بويلاپ كەتسە، كەيبiر جەرلەردە 150 سم-دەن ارىعا كەتكەن. وكiنiشكە وراي، گەپتيلمەن لاستانعان جەرلەر كوبەيە تۇسكەن، ونىڭ كەرi اسەرى بiر عانا قىزىلوردا مەن قاراعاندى وبلىستارىن قامتىپ قانا قويماي، ارى قاراي جايىلۋ قاۋپi وتە زور. زىمىران قالدىقتارىنىڭ شاشىراۋ اۋماعىن الساق، قازاقستان عانا ەمەس، رەسەيدiڭ التاي، تۋۆا، حاكاسيا، ساحا رەسپۋبليكالارى، جۇڭگو، موڭعوليا، ءسولتۇستiك جانە ءوڭتۇستiك كورەيا مەن جاپونياعا دەيiن تارايتىنى دالەلدەنگەن. بايقوڭىردان تارالعان ۋلى زاتتار قازاقستاننىڭ باسقا وبىلىستارىنا اسەر ەتپەيدى دەگەنگە قانشالىقتى سەنۋگە بولاتىنىن ەندى ءوزىڭىز تارازىلاپ كورىڭىز. ءسىز ەشقاشان بايقوڭىرعا بارىپ كورمەسەڭىز دە، ودان تارالعان ۋلى زاتتاردىڭ زياندى اسەرىن ۇيىڭىزدە وتىرىپ-اق كورىپ جاتۋىڭىز ابدەن مۇمكىن. اۋا، سۋ، توپىراق، تىپتەن جەر استى سۋلارىنا دەيىن لاستاپ جاتقان گەپتيل ءشوپ ارقىلى كيىكتەرگە وراسان قىرعىن اكەلمەيتىنىنە ەشكىم كەپىلدىك بەرە المايدى. ءبىز دە كۇدىك كەلتىرە المايمىز.
ەرتەرەكتە ۇيىر-ۇيىرىمەن جوسىپ جۇرەتىن تارپاڭ جىلقىلار مەن تالاي باتىردىڭ تىزەسىن دىرىلدەتىپ، كۇندەي كۇركىرەگەن جولبارىستاردى ەلىمىزدىڭ قاي بۇرىشىنان ىزدەسەڭىز دە ەمگە تاپپايسىز. سوڭعى كەزدەردە تاۋ بارىسى، ارقار، كاسپيي يتبالىعى ت.ب. سەكىلدى تۇرلەردىڭ دە قاتارى سيرەۋدە. ولاردىڭ سانى ءجۇز قارالى عانا. كيىكتەرگە كەلگەن قىرعىن ولارعا دا تيمەسىنە ەشكىم كەپىلدىك بەرە المايدى. كەيىنگى ۇرپاق ولاردى مۋزەيدەن نەمەسە سۋرەتتەن عانا كورۋى ىقتيمال.
سوڭعىسى كيىكتەردىڭ قىرىلۋىنا باستى سەبەپ رەتىندە قارالعان جانە بيلىكتىڭ دە قولداۋىنا يە بولعان پىكىر. بۇل تۇجىرىم بويىنشا، كيىكتەردىڭ قىرىلۋىنا Pasteurella («پاستەرەللوز») اۋرۋى سەبەپ بولعان. ءبىراق، ۇلىبريتانياداعى كيىكتەردى قورعاۋ جانە زەرتتەۋمەن اينالىساتىن ەكولوگتار جەلىسى – كيىكتەردى ساقتاۋ اليانسىن باسقاراتىن ە. ميلنەر-گۋللاند مىرزا: «اڭنىڭ جاپپاي قىرىلۋىنا باكتەريا سەبەپ بولۋى مۇمكىن، دەگەنمەن كيىكتەر اجالى باسقادان بولۋى ىقتيمال. ادەتتە Pasteurella باكتەرياسىنان باسقا ءبىر دەرتكە شالدىققان ءالجۋاز حايۋان عانا ولەدى. Pasteurella باكتەرياسى بارى انىقتالسا دا، جانۋاردىڭ اجالىنا نەگىزگى سەبەپ سول دەۋگە بولمايدى. باكتەريالار بۇل جەردە جاناما سەبەپ بولۋى مۇمكىن»، – دەگەندى العا تارتادى. دەمەك، بۇل پىكىردىڭ دە تولىققاندى راستالماعانىن بايقاۋعا بولادى. ايتسە دە، بيلىك تاراپى حالىقارالىق ۇيىمدارعا قۇلاش-قۇلاش حات جازىپ، بەلدى دەگەن ماماندارىن قولقالاپ شاقىرتتى. ولاردىڭ حاتتارىندا كورولدىك ۆەتەريناريا كوللەدجىنىڭ وكىلى ريچارد كوح، فرانكفۋرت زوولوگيالىق قوعامىنىڭ وكىلى شتەفان سۋتەر جانە فاو وكىلى سەرگەي حومەنكو سەكىلدى عالىمدار بار. ولاردىڭ قانداي ناتيجە جاراتارىن الداعى كۇندەردە كورەتىن بولامىز.
قالاي دەسەك تە، كيىكتەردىڭ جاپپاي قىرىلۋى ءبارىمىزدى قىنجىلتادى. كەزىندە قازاق دالاسىندا ميلليونداپ ورگەن اقبوكەندەر ادامداردىڭ قاناعاتسىز وزبىرلىعى كەسىرىنەن مىڭداعان ەسەگە دەيىن ازايۋىنا الىپ كەلدى. ياعني، 20 مىڭنىڭ ارجاق، بەرجاعىندا عانا اقبوكەن قالدى ءبىر جىلدارى. ءبىراق، الەمدىك دەڭگەيدە كوڭىل ءبولىنۋى سەبەپتى بىرتىندەپ كوبەيە باستاعان. سوڭعى ساناقتار بويىنشا ورتالىق ازيادا بارلىعى 260 مىڭعا جۋىق كيىك بار بولسا، ولاردىڭ 200 مىڭعا جۋىعى قازاقستان تەرريتورياسىندا. نەگىزىنەن ەلىمىزدىڭ باتىس جانە ورتالىق ايماعىن مەكەندەيدى. ون ەسەگە دەيىن كوبەيتە الدىق دەپ مارقايعانىمىزبەن، جويىلىپ كەتۋدىڭ الدىندا تۇرعان پوپۋلياسيا. ەندى سونىڭ جارتىسىنان ايىرىلىپ قالدىق. ايگىلى س. سەيفۋليننىڭ «بوكەننەن سۇلۋ اڭدى مەن كورمەدىم» دەپ جىرلايتىن دالانىڭ سۇلۋ جاراتىلىستارى كوزىمىزدەن بۇلبۇل ۇشۋى عاجاپ ەمەس. ونسىزدا قازاق دالاسى تالاي جاۋھارلارىنان ايىرىلىپ قالعانى شىندىق قوي. ەرتەرەكتە ۇيىر-ۇيىرىمەن جوسىپ جۇرەتىن تارپاڭ جىلقىلار مەن تالاي باتىردىڭ تىزەسىن دىرىلدەتىپ، كۇندەي كۇركىرەگەن جولبارىستاردى ەلىمىزدىڭ قاي بۇرىشىنان ىزدەسەڭىز دە ەمگە تاپپايسىز. سوڭعى كەزدەردە تاۋ بارىسى، ارقار، كاسپيي يتبالىعى ت.ب. سەكىلدى تۇرلەردىڭ دە قاتارى سيرەۋدە. ولاردىڭ سانى ءجۇز قارالى عانا. كيىكتەرگە كەلگەن قىرعىن ولارعا دا تيمەسىنە ەشكىم كەپىلدىك بەرە المايدى. كەيىنگى ۇرپاق ولاردى مۋزەيدەن نەمەسە سۋرەتتەن عانا كورۋى ىقتيمال. تەك ەكونوميكانى قولداپ، ەكولوگيانى قاعىس قالدىرۋ ەشكىمگە جاقسىلىق اكەلمەسى انىق. قايتسەك تە كيىكتەردى امان الىپ قالۋدىڭ قامىن جاساۋىمىز كەرەك.
نۇرسەرىك تىلەۋقابىل
