ياعني، وقۋشىلاردىڭ الدىڭعى العان داعدىلارى جاڭا داعدىلاردى مەڭگەرۋگە ۇلكەن ىقپالىن تيگىزەدى. وقۋشى مەكتەپ قابىرعاسىندا العان ءبىلىمى مەن بىلىگىن، داعدىسىن ادامزات قىزمەتىنىڭ ءارتۇرلى سالاسىندا قولدانا الۋى ءتيىس. باسەكەگە قابىلەتتى جەكە تۇلعانى قالىپتاستىرۋدا ونىڭ بويىنا ءتول مادەنيەتىمىز بەن ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى، وتكەن تاريحىمىز بەن حالىق مۇراسىن پايدالانا وتىرىپ، رۋحاني باي، جۇرەگى ىزگىلىك پەن يماندىلىققا تولى، كەز كەلگەن ماسەلەگە سىني تۇرعىدان قارايتىن، ءوز كوزقاراسى مەن پايىمىن دالەلدەي الاتىن، ەركىن ويلى، انا تىلىندە وقۋ جانە جازۋ ساۋاتتىلىعى قالىپتاسقان پاتريوت تۇلعانى تاربيەلەۋ. مەملەكەتتىك ءتىلدى جەتىك ءبىلىپ، ونى ادەبي نورماعا ساي قوعامنىڭ بارلىق سالاسىندا قولدانا ءبىلۋ ارقىلى ونىڭ دامۋىنا ءوز ۇلەسىن قوساتىن بولاشاق مامان دايىنداۋدىڭ العاشقى ىرگەتاسىن قالاۋ نەگىزگى مىندەتتىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى.
زاماناۋي جاعدايدا جاس ۇرپاقتى وقىتۋ مەن تاربيەلەۋ – بارلىعىمىزدىڭ قاراپايىم اتا-انالار دا، قاراپايىم مەكتەپ مۇعالىمدەرى مەن عالىمدار دا بەي-جاي قاراي المايدى جانە وزەكتىلىگىن جاقسى تۇسىنەدى. ساپالى ءبىلىم – مەملەكەت پەن قوعامنىڭ تابىستى دامۋىنىڭ، ەكونوميكالىق، عىلىمي-تەحنيكالىق ورلەۋىنىڭ كەپىلى. ءبىلىم سالاسىندا كەشىگۋ مەملەكەتىمىزدىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋگە، باسەكەگە قابىلەتتىلىگىن تومەندەتۋگە كەرى اسەرىن تيگىزەدى. عىلىم كەڭىستىگىنە «ادامي كاپيتال» ۇعىمىنىڭ ەنۋى، ادامزاتتىڭ الەۋمەتتىك ەكونوميكالىق دامۋىنا قاتىستى وقۋعا كوزقاراستىڭ وزگەرۋىنە ىقپال ەتتى.
سوندىقتان بۇگىنگى كۇنى وقىتۋ جۇيەسىندە اۆتوريتارلىق پەداگوگيكا ارەكەتتەسۋ پەداگوگيكاسىنا اۋىسىپ، ادامعا ەڭ نەگىزگى قۇندىلىق رەتىندە قاراۋ قالىپتاسىپ كەلەدى. كەز كەلگەن مەملەكەتتىڭ «ستراتەگيالىق رەسۋرسى» رەتىندەگى ازاماتتارىنىڭ بىلىمدىلىك دەڭگەيى مەن ولاردىڭ قوعامداعى قارقىندى وزگەرىستەرگە تەز بەيىمدەلۋ قاجەتتىلىگىنىڭ، مەملەكەتتىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋىنىڭ ستراتەگيالىق جوسپارلارىنا ءبىلىم جۇيەسىنىڭ سايكەستىگىنىڭ ماڭىزدىلىعىن ءتۇسىنۋ ءبىلىم جۇيەسىندە رەفورما جۇرگىزۋدىڭ نەگىزگى فوكتورى بولادى.
ءار ءمۇعالىم وزگەرىس ەنگىزۋ ءۇشىن ماعان نە ىستەۋ كەرەك؟ دەگەن ساۋالعا جاۋاپ بەرۋ كەرەك. وعان ءوزىنىڭ قازىرگى جاعدايىن زەرتتەپ، جىلدار بويى تامىرىن تەرەڭگە جايىپ العان كەمشىلىكتەرىمىزدى تالداپ، ولاردى جىكتەۋ ارقىلى وزگەرىس ەنگىزۋ قاجەت دەگەن باسىمدىقتارىن انىقتاۋدان باستاۋ كەرەك. شىنايى جاعدايىمىزدى انىقتاۋ ءۇشىن بىرنەشە ءتاسىلدى قولدانايىق. جۇمىسىمىزدى تەوريالىق تۇرعىدان جاقسى بىلسەك تە، ونى قالاي ىسكە اسىرۋ كەرەكتىگىن جەتە بىلمەۋىمىزبەن قاتار، ۇيرەنۋ ءۇشىن ىزدەنبەگەنبىز، قاعاز جۇزىندە ورىنداۋ شەبەرلىگىمىز جىل ساناپ ارتىپ، ال ءىس جۇزىندە جۇيەسىز، ءالسىز جۇرگىزىلۋىنە جول بەرىپ كەلگەنىمىزدى مويىندايىق. وقۋ ناتيجەسىنىڭ ساپاسىنا تىكەلەي اسەر ەتەتىن بۇل كەدەرگىلەر مەن ولقىلىقتاردى توپتاستىرىپ، ماڭىزدىلىعىن انىقتاۋعا بولادى:
- مۇعالىمدەردىڭ وقۋى مەن كاسىبي دامۋ ۇدەرىسىنە قاتىسۋ جانە كومەكتەسۋ؛
- وقىتۋ ۇدەرىسىن جوسپارلاۋ، ۇيلەستىرۋ جانە باعالاۋ؛
- ماقسات قويۋ جانە كۇتىلەتىن ناتيجەلەردى بولجامداۋ؛
- رەسۋرستارمەن قامتاماسىز ەتۋ؛
- قۋاتتى شىعارماشىلىق توپتار قۇرۋ؛
پروبلەمالاردى سىندارلى تالداۋعا قاتىسۋ
ەندى بۇل باسىمدىقتاردى نەگىزگە الا وتىرىپ، كاسىبي دامۋىمدى قالاي جوسپارلايمىن؟ قانداي باسىم مىندەتتەردى شەشۋگە ءتيىسپىز؟ ءوز تاجىريبەمە وزگەرىس ەنگىزۋگە، قىزىعۋشىلىق تانىتقان ارىپتەستەرىممەن بىرلەسىپ، تاجىريبە كەزەڭىندە قانداي ماسەلەمەن اينالىسامىن؟ قانداي باسىم مىندەتتەردى شەشۋگە ءتيىسپىن، ول ءۇشىن ماعان كىمدەردىڭ كومەگى قاجەت، ونى نە ءۇشىن جاسايمىن، قالاي جاسايمىن جانە ودان قانداي ناتيجە كۇتەمىن؟ مىنە، وسى ماڭىزدى سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەۋ ۇستىندە ءبىز جەكە دامۋ جوسپارىمىزدى جاساۋىمىز قاجەت.
دەمەك، ءبىز «ءححى عاسىردا تابىستى بولۋ ءۇشىن بالالار نەنى ۇيرەنۋى كەرەك؟ وقىتۋدىڭ ەڭ ءتيىمدى ءادىسى قانداي؟» دەگەن باسىمدىق بويىنشا دامىتۋ ارەكەتىمىزدى جۇرگىزۋگە ءتيىسپىز.
- دامىتۋ ۇدەرىسىندەگى باسىم مىندەتىمىز دەپ قاراستىراتىن بەلگىلەر:
- سىنىپتا وقىتۋدى باسقارۋ داعدىلارىن مەڭگەرىپ، وقۋشىلاردى توپپەن جۇمىس جاساۋ.
- وقۋشىلاردىڭ قولايلى ورتادا ءبىلىم الۋىنا جاعداي تۋدىرۋ؛
- وقۋشىلاردى كىتاپ وقۋعا ۇيرەتۋ، سونىڭ ارقاسىندا وزدىگىنەن ىزدەنۋ ارقىلى تەوريالىق ءبىلىمدى تولىقتىرۋعا يتەرمەلەۋ؛
- ءوز وقىتۋ ارەكەتتەرىنە رەفلەكسيا جاساۋ، سول ارقىلى ساتسىزدىكتەردى جويۋدى ۇيرەنۋ؛
- كىتاپحانامەن تىعىز بايلانىس ورناتۋ؛
- وقۋشىلاردى ديالوگكە تارتۋ ادىستەرىن قاراستىرىپ، ولاردى قالاي قولدانۋ كەرەكتىگىن ىسكە اسىرۋ؛
- بلۋم تاكسونومياسىنىڭ ماقساتتىق جۇيەسىنە نەگىزدەلگەن ساباق جوسپارىنىڭ وقۋعا ىقپالىنىڭ ماڭىزىن ءتۇسىنۋ ت.ب.
ياعني وقۋشى بويىنا يكەمدى داعدىلار، كاسىبي قۇزىرەتتەر قالىپتاستىرۋ.
ولاردىڭ سىني ويلاۋىن – اقپاراتتار اعىنىن باعدارلاي الۋ مۇمكىندىگىن، سەبەپ-سالدارلىق بايلانىستاردى كورە الۋىن، قاجەتسىز اقپاراتتاردى ەلەكتەن وتكىزىپ قورىتىندىلاۋىن.
ساتسىزدىككە جولىققان جاعدايدا شەشىم شىعارىپ، ءوزىنىڭ جەتىستىكتەرى مەن ساتسىزدىكتەرىنىڭ سەبەپتەرىن ءتۇسىنۋىن، شىعارماشىلىق تۇرعىسىنان – وزگەرمەلى جاعدايلاردا ءوزىن سەنىمدى ۇستاپ، ءداستۇرلى ەمەس شەشىمدەردى قابىلداي الۋعا، جاعداياتتى ءار تۇرعىدان باعالاۋعا، قارىم-قاتىناس – كەلىسسوزدەر جۇرگىزۋ جانە بايلانىس ورناتۋ، اڭگىمەلەسۋشىنى تىڭداۋ جانە ءوز كوزقاراسىن جەتكىزۋ قابىلەتىن، ىنتىماقتاستىق قابىلەتىن كورسەتۋدە – كاسىبي سالاعا قاراستى قۇزىرەتتىلىكپەن تىعىز بايلانىستى ونىڭ ناتيجەسىن باعالاي الۋ، تالداۋ جاساۋى قابىلەتىن دامىتۋ ونىڭ ومىرلىك داعدىسىنا اينالادى.
بەلسەندى وقۋ بارىسىندا مۇعالىمدەر:
- بارلىق وقۋشىلاردىڭ وقۋ ۇدەرىسىنە قاتىسۋىن قامتاماسىز ەتەتىن جاعىمدى وقۋ احۋالىن قالىپتاستىرۋعا؛
- سەنىمدى، جاۋاپتى، بەلسەندى، جاڭالىققا ۇمتىلاتىن جانە ءوزىنىڭ ىس-ارەكەتىن تالداپ،
- رەفلەكسيا جاساي بىلەتىن وقۋشىلاردى تاربيەلەۋدى ماقسات ەتۋگە؛
- وقۋشىلاردىڭ داعدىلارىن دامىتۋعا باعىتتالعان تاپسىرمالار مەن بەلسەندى ادىس-تاسىلدەردى قولدانۋعا؛
- العا قويىلعان وقۋ ماقساتتارىنا قول جەتكىزۋ ارقىلى جوسپارلانعان ساباقتى ءتيىمدى وتكىزۋ ءۇشىن ماتەريالداردى، رەسۋرستاردى جانە قوسىمشا قۇرالداردى پايدالانا وتىرىپ؛
- بۇكىل سىنىپ قاتىساتىن، توپتىق نەمەسە جۇپتىق جۇمىس تۇرلەرىن، وقۋشىلاردىڭ جەكە جۇمىسىن ۇيىمداستىرۋعا؛
- وقۋشىلاردى ماداقتاپ، وقۋعا ەلىكتىرە، قىزىقتىرا وتىرىپ، ۇعىمداردى تۇسىندىرۋدە جانە ماعىناسىن اشۋدا، نۇسقاۋلىق بەرۋدە تۇسىنىكتى، انىق، قاراپايىم ءتىلدى پايدالانۋعا؛
- وقۋشىلاردىڭ وقۋىن باقىلاپ، ولارعا كەرى بايلانىس ۇسىنۋعا ءتيىس.
قازىرگى كەزدەگى ءبىلىمنىڭ ءمانى – شىعارماشىلىقتى، سىن تۇرعىسىنان ويلاۋدى، قارىم-قاتىناس جاساۋ مەن ىنتىماقتاستىق قابىلەتتىلىكتى دامىتۋ؛ جاڭا تەحنولوگيالاردىڭ پوتەنسيالىن قولدانا ءبىلۋ، ءتۇسىنۋ جانە ءبىلۋدىڭ سايكەستىگىندە جانە اقىرىندا – جەكە قاسيەتتەردى، سونىڭ ارقاسىندا ادامدار ءوزىن-وزى تانىتا الادى جانە ادامزاتتىڭ تۇراقتى دامۋى ءۇشىن قاتار جۇمىس جاساي الادى.
ءمۇعالىم ءوز ءىسىنىڭ مامانى بولۋمەن قاتار، ونىڭ بويىندا بالانى جاقسى كورۋ، ونىڭ كوزقاراسى مەن پىكىرىن سىيلاۋ، تەك ءوز ءپانىنىڭ توڭىرەگىندە عانا قالىپ قويماي قوعامدا بولىپ جاتقان وزگەرىستەرگە قۇلاعى تۇرىك، كوزى اشىق، جان-جاقتى تالداۋ جاساي بىلەتىن مامان بولۋى شارت. وقىتۋ مەن وقۋداعى ءوز قۇزىرەتتىلىكتەرىنىڭ وزەكتىلىگىن، تاجىريبەلىك ماڭىزدىلىعىن، وقۋشىنىڭ جەكە تۇلعالىق دامۋىنا، ياعني ونىڭ ءوزىن-وزى تانۋعا جانە وزىندىك ءوسۋى باعىتىندا ءمۇعالىمنىڭ كاسىپتىك قۇزىرلىعى، شەبەرلىگىنىڭ ءرولى ماڭىزدى. ۇلى اعارتۋشى احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ: «بالا وقىتۋدى جاقسى بىلەيىن دەگەن ادام اۋەلى بالالارعا ۇيرەتەتىن نارسەلەرىن ءوزى جاقسى ءبىلۋى كەرەك» – دەگەن.
سوندىقتان كاسىبي شەبەرلىگى شىڭدالعان، قۇزىرلىعى جوعارى، ءوز ءىسىنىڭ تەحنولوگى بولۋ ۇستازدان نەنى تالاپ ەتەدى دەسەك، ول ءمۇعالىمنىڭ شىعارماشىلىق ىس-ارەكەتىنىڭ مازمۇنى زەرتتەۋشىلىك قىزمەتتەن، جەكە ىزدەنىستەردەن تۇرادى. ناتيجەگە باعىتتالعان بىلىمدەندىرۋدىڭ جاڭا جۇيەسىنە كوشۋ مۇعالىمدەردىڭ كاسىبي بىلىكتىلىگىن ارتتىرۋدا دا جاڭا كوزقاراستى قالىپتاستىرۋدى، قۇزىرلىقتارىن ۇنەمى دامىتۋدى تالاپ ەتەدى. جوعارى مادەنيەتتى ادام عانا وسى قاجەتتىلىكتەردى شەشۋدىڭ جولدارىن ىزدەيدى، تابادى.
قورىتا كەلە مۇعالىمدەردىڭ كاسىبي قۇزىرەتتىلىگى – وقىتۋ ۇدەرىسى ساپاسىنىڭ نەگىزگى رەسۋرسى ەكەندىگى تۋرالى تۇجىرىم جاساۋعا بولادى.
سالتانات ارزىمبەتوۆا، «ورلەۋ» باۇو» فيليالى الماتى قالاسى بويىنشا كدي اعا وقىتۋشىسى
پايدالانعان ادەبيەتتەر:
- اسقاربەك قۇسايىنوۆ «الەمدەگى جانە قازاقستانداعى ءبىلىم ساپاسى» [«ليتەر» گازەتىنىڭ سايتى]
- ك. دايرابايەۆ، ا. دايرابايەۆا پەداگوگيكا نەگىزدەرى
- ينتەربەلسەندى ادىستەمەنى جوو-دا قولدانۋ ماسەلەلەرى ا.ءالىموۆ الماتى 2013
- ميرسەيتوۆا س. سىن تۇرعىسىنان ويلاۋ تەحنولوگياسى.-1998
