الماتى قالاسىنىڭ اكىمى بولىپ باۋىرجان بايبەك تاعايىندالعاندا  جۇرت اڭ-تاڭ بولىستى. بىرەۋلەر ءنان شاھاردى باسقارۋعا تاجىريبەسى جەتەر مە ەكەن دەگەن كۇدىك تانىتسا، ەكىنشىلەرى ونىڭ مۇنداي لاۋازىمعا قالاي جەتكەنىنە تاڭىرقاستى. ويتكەنى، الماتى ەلىمىزدەگى ەڭ ءىرى قالا عانا ەمەس، مادەني، ەكونوميكالىق ءھام ساياسي ماڭىزى جاعىنان دا ەرەكشە سالماقتى ورتالىق. الماتىعا اكىم بولۋ – ساياسي ءۇردىس ءۇشىن ايرىقشا ىقپال ەتەتىن تۇلعاعا اينالۋدىڭ ءبىر جولى. سوندىقتان دا جۇرتتىڭ جاس اكىمنىڭ قىزمەت وتكەلەگى مەن بولاشاعى جايىندا كوپ اڭگىمە قوزعاعانى زاڭدىلىق.

 

«بولاشاقتىڭ» تۇلەگى

بۇل قالانى باۋىرجان بايبەك جاقسى بىلەدى. ول وسى قالادا تۋىپ-وسكەن، مەكتەپتى وسىندا بىتىرگەن. اكە-شەشەسى قاراپايىم قىزمەتتەر اتقارعان ول جاستايىنان زەرەك، قاعىلەز بولىپ ءوستى دەيدى بىلەتىندەر. اسىرەسە، ونىڭ دوستارى بالا كەزدەن اشىق-جارقىن، كىشىپەيىل، ۇيىمداستىرۋ قابىلەتى جوعارى بولعاندىعىن ايتادى. اۋەلگى ماماندىعى مۋزىكانت بولعان ول، «بولاشاق» باعدارلاماسى اياسىندا نەمىس ءتىلى جانە پەداگوگ دەگەن قوس بىردەي ماماندىقتى ءبىتىرىپ، شەتەلدەگى ەلشىلىكتە قىزمەت اتقارعان. ودان سوڭ ون جىلدان استام ق ر پرەزيدەنتى اكىمشىلىگىندە جۇيەلى زەرتتەۋلەر ورتالىعىنىڭ ساراپشىسىنان اكىمشىلىك جەتەكشىسىنىڭ ورىنباسارىنا دەيىن كوتەرىلدى.

الماتى شاھارىنىڭ بۇگە-شىگەسىن بەس ساۋساعىنداي بىلەتىن ونىڭ تۋعان قالاسىندا قانداي وزەكتى ماسەلەلەر بارلىعىن دا جەتە تۇسىنەتىنى انىق. باۋىرجان قىدىرعالي ۇلىنىڭ بالالىق شاعى وتكەن الماتى مەن بۇگىنگى الماتى جەر مەن كوكتەي. كەزىندە ءار قازاقتىڭ ارمان-اڭسارى بولعان سۇلۋ شاھار تاۋەلسىزدىك تۇسىندا استانا مارتەبەسىنەن ايىرىلعانىمەن، مادەني-رۋحاني ورتالىق رەتىندە ونىڭ داڭقى ەش الاسارعان جوق. تەك، الماتىنىڭ ەكولوگياسى، دامۋ الەۋەتى مەن باعىتىندا ەداۋىر وزگەرىس بولدى. ىشكى كوشى-قون سەبەبىنەن قالا الدەنەشە ەسەگە ۇلكەيدى. سوعان ساي بۇرىنعى جيناقىلىعىنان، تازالىعىنان، سۇلۋ قالپىنان اجىراپ بارا جاتقانى جاسىرىن ەمەس.  بۇل ءوزى وسى قالادا وسكەن اكىم ءۇشىن ويلاندىرارلىق جاعداي بولارى داۋسىز.

جاس اكىم بۇل باعىتتاعى جۇمىستاردى باقىلاۋعا الىپ، جەمقورلىق ارەكەتتەرگە ۇرىندىرماي، ويداعىداي وتكىزسە، ۇلكەن ساياساتتاعى جول كەڭەيىپ، مەرەيى ارتا تۇسەدى. الماتىنى دامىتۋ – تۇتاس ەلدىڭ نەگىزىن جۇيەلەۋ، بولاشاق يگى باستامالارعا جول اشۋ. قالاداعى كەپتەلىستى ازايتىپ، تازالىق پەن ەكولوگياسىن جاقسارتۋعا ءمان بەرسە، بايبەك مىرزا ەلدىڭ ىقىلاسىنا بولەنە تۇسپەك. اسىرەسە، قالا شەتىندە ىعى-جىعى ورنالاسقان ەلدىمەكەندەردىڭ الەۋمەتتىك جانە ەكونوميكالىق ماسەلەلەرىن تەزىرەك شەشىپ، قالانىڭ كوركىن كىرگىزۋگە قۇلشىنۋ – نەگىزگى جۇمىس باعىتى بولۋعا ءتيىس.

«بولاشاق» باعدارلاماسىنىڭ ءاۋ باستاعى ماقسات-مۇراتى ەلدەگى وزىق ويلى جاستاردى شەتەلدەن وقىتىپ، ءار سالادا شىڭدالعان مىقتى ماماندار دايارلاپ، مەملەكەتتىك قۇرىلىمنىڭ جەتىلۋىنە، ەكونوميكانىڭ نىعايۋىنا بەلسەنە ارالاستىرۋ بولاتىن. بۇگىندە ەكونوميكا مەن مەملەكەتتىك قۇرىلىمداردا جۇمىس ىستەپ جاتقان «بولاشاق» تۇلەكتەرى قىرىقتىڭ قىرقاسىنا شىعىپ، ەل باسقارىپ، ءىرى كومپانيالارعا جەتەكشىلىك جاساۋعا جارادى. باتىستان كەمەل ءبىلىم العان ولار ءتۇرلى سالادا قىزمەت اتقارىپ، بايگە اتىنداي ابدەن جارادى دەسەك، ارتىق ايتقاندىق بولماس ەدى. وسىنى ەسكەرگەن مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ وزدەرىنىڭ قابىلەت-قارىمىمەن كوزگە تۇسكەن ازاماتتارعا سەنىم ارتا باستادى. «بولاشاقتىقتار» اراسىندا بيلىككە ءبىرىنشى بولىپ باۋىرجان بايبەك قادام باسقانى بەلگىلى. سونىمەن قاتار «بايتەرەك» ۇلتتىق حولدينگىنىڭ ءتوراعاسى قۋاندىق بيشىمبايەۆ تا ەل سەنىمىن اقتاپ ءجۇر. قۋاندىق بيشىمبايەۆ ءىرى كومپانيالاردى تىزگىندەسە، باۋىرجان بايبەك سوڭعى جىلدارى ەلىمىزدەگى ساياسي سالماعى زور تۇلعالاردىڭ بەل ورتاسىنان ويىپ تۇرىپ ورىن الدى. وسى رەتتە ساياسات ساحناسىنداعى سالماقتىلىق جاسپەن ەمەس، ناقتى ىسپەن ولشەنەتىنىن اڭعاراسىڭ.

 

الماتىنى باسقارۋ وڭاي ەمەس...

استانا مەملەكەتتىك قۇرىلىمنىڭ ورتالىعى بولسا، الماتى ەلىمىزدەگى ساياسي جۇيەنىڭ ءوسى. مۇنداعى حالىقتىڭ ساياسي كوزقاراسى ابدەن جەتىلگەن. بيلىكتىڭ ءاربىر كوڭىلگە قونبايتىن ىس-ارەكەتىنە قارسى الماتىدا رەاكسيا پايدا بولاتىنى جاسىرىن ەمەس. اسىرەسە قازىرگىدەي عالىمدىق قارجى-ەكونوميكالىق داعدارىس القىمنان العان تۇستا ساياسي پىكىرلەردىڭ سان الۋان تالاسى قىزا تۇسەدى. وسىنداي ساياسي-ەكونوميكالىق ءمانى بار ءىرى مەگاپوليستى شاشاۋ شىعارماي باسقارۋ كەز كەلگەننىڭ قولىنان كەلە بەرمەۋى مۇمكىن. وسى تۇرعىدان العاندا «بولاشاقتىڭ» سەركەسى باۋىرجان بايبەكتى الدا ۇلكەن سىناقتار كۇتىپ تۇرعانىن بايقايسىڭ.

ۇلكەن قالانىڭ پروبلەماسى دا ۇلكەن. سۋ توقتاپ، ۋاقىتىندا جىلۋ بەرىلمەي قالسا، ەڭ اۋەلى اكىمشىلىكتى سىن ساداعىنا ىلىكتىرەر قىراعى توپتار كوپ. ءبىراق ەكونوميكالىق قۋاتى جاعىنان ەلىمىزدەگى ايماقتار اراسىندا توپ باستايتىن ءنان شاھاردىڭ مۇنداي توتەنشە وقيعالاردىڭ الدىن الىپ، كۇنى بۇرىن شەشىپ تاستايتىنىنا ەكونوميكالىق قاۋقارى تولىقتاي جەتەدى. سوندىقتان قالانىڭ كوممۋنالدىق شارۋاشىلىعىنا قاتىستى ماسەلەلەر جاس ساياساتكەردىڭ ادىمدى جۇرىسىنە كەدەرگى كەلتىرە قويماۋى كەرەك. وسىعان دەيىن الماتىنى كەڭەستىك ءداۋىر كەزىندە بيلىكتىڭ بيشىگىنەن شىققان ازاماتتار تىزگىندەپ كەلدى. ال اسەم قالامىز بولسا، كۇن ساناپ الەۋمەتتىك قۇرىلىمدارى كۇردەلەنىپ، جىل ساناپ ءوسىپ كەلەدى. وسى ءبىر تابيعي دامۋ ەۋروپادا ءبىلىم الىپ، ەۋروپالىق قالادا بىرنەشە جىلدار تۇرعان ازاماتتىڭ وي-پايىمىمەن ۇيلەسىمدى دامۋى مۇمكىن. الماتىنىڭ مۇنداي بيىككە كوتەرىلۋىنە الەۋەتى تولىقتاي جەتەدى. قالا دامۋىنىڭ نۇسقاۋشىسى بۇل باعىتقا باسا ءمان بەرەرىنە سەنىمدىمىز. باۋىرجان بايبەك الماتىنى  ەۋروپاداعى اسەم شاھارلاردىڭ قاتارىنا قوسۋعا كۇش سالار دەگەن ءۇمىت مول. قالا شارۋاشىلىعىن دامىتۋعا قاتىستى جۇمىستار باۋىرجان بايبەكتىڭ جاڭا قىرىنان تانىلىپ، بولاشاق ىستەر ءۇشىن مول تاجىريبە جيناۋىنا سەپتەسەدى.

ۇلكەن قالانىڭ پروبلەماسى دا ۇلكەن. سۋ توقتاپ، ۋاقىتىندا جىلۋ بەرىلمەي قالسا، ەڭ اۋەلى اكىمشىلىكتى سىن ساداعىنا ىلىكتىرەر قىراعى توپتار كوپ. ءبىراق ەكونوميكالىق قۋاتى جاعىنان ەلىمىزدەگى ايماقتار اراسىندا توپ باستايتىن ءنان شاھاردىڭ مۇنداي توتەنشە وقيعالاردىڭ الدىن الىپ، كۇنى بۇرىن شەشىپ تاستايتىنىنا ەكونوميكالىق قاۋقارى تولىقتاي جەتەدى. سوندىقتان قالانىڭ كوممۋنالدىق شارۋاشىلىعىنا قاتىستى ماسەلەلەر جاس ساياساتكەردىڭ ادىمدى جۇرىسىنە كەدەرگى كەلتىرە قويماۋى كەرەك. وسىعان دەيىن الماتىنى كەڭەستىك ءداۋىر كەزىندە بيلىكتىڭ بيشىگىنەن شىققان ازاماتتار تىزگىندەپ كەلدى. ال اسەم قالامىز بولسا، كۇن ساناپ الەۋمەتتىك قۇرىلىمدارى كۇردەلەنىپ، جىل ساناپ ءوسىپ كەلەدى. وسى ءبىر تابيعي دامۋ ەۋروپادا ءبىلىم الىپ، ەۋروپالىق قالادا بىرنەشە جىلدار تۇرعان ازاماتتىڭ وي-پايىمىمەن ۇيلەسىمدى دامۋى مۇمكىن.

باۋىرجان بايبەكتىڭ الماتىعا اكىم بولىپ تاعايىندالعانىن قابىلداي المايتىن توپتار ونىڭ شارۋاشىلىق ىستەرمەن اينالىسپاعانىن العا تارتا بەرەتىنىن بىلەمىز. ەل ەكونوميكاسىنىڭ كۇرە تامىرىنا اينالعان الماتى شارۋاشىلىعىن دۇرىس باسقارساڭ، وزدىگىمەن العا باسىپ دوڭگەلەي بەرەتىنىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. الماتىنى باسقارعان يمانعالي تاسماعانبەتوۆتىڭ ماماندىعى شارۋاشىلىققا سونشالىقتى قاتىسى بولماسا دا ءوزىنىڭ ساياسي سۇڭعىلالىعىنىڭ ارقاسىندا الىپ مەگاپوليستى ويداعىداي باسقاردى. الىپ قالانىڭ وسىنداي ەرەكشەلىكتەرىن ەسكەرسەك، الماتىدا ءنومىرى ءبىرىنشى ماسەلە يدەولوگيا ەكەنىن بايقاۋ قيىن ەمەس. الداعى ۋاقىتتا بۇل كريتەريي ەش وزگەرىسسىز قالاتىنى انىق. ال الماتىنىڭ جاڭا اكىمى بۇل باعىتتاعى جۇمىستاردى وڭدى اتقارۋعا قامشى سالدىرماس دەپ سەنەمىز. وعان تاجىريبەسى جەتكىلىكتى.

 

الماتىنى دامىتۋ دا وڭاي ەمەس...

ساياسي ارەنادا كۇن ساناپ بەدەلى ءوسىپ كەلە جاتقان باۋىرجان بايبەكتى الماتى قالاسى اكىمى رەتىندە ۇلكەن ەكى شارا كۇتىپ تۇر. ءبىرىنشىسى، كوپشىلىك اڭگىمە قىلىپ جۇرگەن پارلامەنت سايلاۋى. ەكىنشىسى، 2017 جىلى وتەتىن ۋنيۆەرسيادا. الدا بولاتىن ق ر پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ سايلاۋى ەلىمىز ءۇشىن ەڭ ماڭىزدى ساياسي شارا بولماق. بۇل دودادا قالا بويىنشا بيلىك پارتياسى «نۇر وتاننىڭ» شىلبىر-تىزگىنىن ۇستايتىن باۋىرجان بايبەك ءوزىن كورسەتۋگە تولىقتاي مۇمكىندىك الادى. بارشا قازاقستان اسىعا كۇتىپ وتىرعان ۋنيۆەرسيادانى جوعارى دەڭگەيدە ۇيىمداستىرۋ باۋىرجان بايبەكتىڭ ساياسي سالماعىن ارتتىرىپ، حالىقتىڭ ىستىق ىقىلاسىنا بولەنۋىنە كەڭىنەن جول اشاتىن ۇلكەن مۇمكىندىك ەكەنىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. حالىقارالىق ءمانى زور شارانى شاشاۋ شىعارماي وتكىزۋ باۋىرجان بايبەكتىڭ اكىمدىك قىزمەتىندەگى ەڭ ساۋلەلى ساتتەرىنىڭ ءبىرى بولىپ قالاتىنى ءسوزسىز. سوندىقتان جاس اكىم بۇل باعىتتاعى جۇمىستاردى باقىلاۋعا الىپ، جەمقورلىق ارەكەتتەرگە ۇرىندىرماي، ويداعىداي وتكىزسە، ۇلكەن ساياساتتاعى جول كەڭەيىپ، مەرەيى ارتا تۇسەدى. الماتىنى دامىتۋ – تۇتاس ەلدىڭ نەگىزىن جۇيەلەۋ، بولاشاق يگى باستامالارعا جول اشۋ. قالاداعى كەپتەلىستى ازايتىپ، تازالىق پەن ەكولوگياسىن جاقسارتۋعا ءمان بەرسە، بايبەك مىرزا ەلدىڭ ىقىلاسىنا بولەنە تۇسپەك. اسىرەسە، قالا شەتىندە ىعى-جىعى ورنالاسقان ەلدىمەكەندەردىڭ الەۋمەتتىك جانە ەكونوميكالىق ماسەلەلەرىن تەزىرەك شەشىپ، قالانىڭ كوركىن كىرگىزۋگە قۇلشىنۋ – نەگىزگى جۇمىس باعىتى بولۋعا ءتيىس.

قالا اۋاجايىلىپ كەتتى. جيناقىلىق، رەتتىلىك جوق. سونى ءبىر ىزگە ءتۇسىرىپ، ارحيتەكتۋرالىق اسەمدىگىنە ايرىقشا ءمان بەرگەن ءجون-اق.

 

بولاشاقتىڭ ءۇمىتى

باۋىرجان بايبەك ەلباسى سەنىم ارتقان ساناۋلى كادرلاردىڭ ءبىرى. ونىڭ ءومىر جولىنا نازار اۋدارعان ادام جاس ساياساتكەردىڭ ەشقانداي ساياسي توپتىڭ سويىلىن سوقپاي، مەملەكەت مۇددەسى ءۇشىن جۇمىس جاسايتىنىن بايقايدى. ول ۇزاق جىل پرەزيدەنت اكىمشىلىگىندە ەلباسى سەنىمىنە كىرىپ، ءوزىنىڭ بولاشاقتاعى باعىت-باعدارىن ايقىنداعان كانىگى ساياساتكەردىڭ قاتارىنا قوسىلدى. سوندىقتان بايبەكتىڭ ساياسات ساحناسىنداعى پرەمەراسى ەندى باستالدى دەسەك بولادى. بۇل رەتتە قىرىعىندا قامال الىپ، قازاقستان كپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ حاتشىسى قىزمەتىن تىزگىندەگەن نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ ءومىر جولى ەرىكسىز ەسىمىزگە تۇسەدى. كەيبىر ساراپشىلار بولاشاق ەل پرەزيدەنتىنەن ۇمىتكەرلەردىڭ قاتارىنا وسى باۋىرجان قىدىرعاليۇلىن دا قوسادى...

كەيبىر كىسىلەر ب. بايبەكتىڭ وزىنە جۇكتەلگەن جۇمىستى شاشاۋ شىعارماي اتقاراتىنىن ايتادى. ءتىپتى، ول كەز كەلگەن شارۋانى جارناماسىز-اق جاساپ ۇلگىرەتىنىنە تاڭىرقاسىپ تا جاتادى. مۇنداي ەرەكشەلىك كوپ ساياساتكەردىڭ بويىنان تابىلا بەرمەيتىنى دە شىن.

نۇرلان جۇماحان