– مەنىڭ تۋعان جەرىم جاپونيانىڭ حوككايدو ارالى. كەيىن توكيوعا كوشتىك. سول قالادا وقۋ ءبىتىردىم. ۋنيۆەرسيتەتتى ءتامامداعان سوڭ، قازاق تىلىنە قىزىعۋشىلىعىم وياندى. اقىرىنداپ ۇيرەنە باستادىم. نەگىزى، جاپون ءتىلى مەن قازاق ءتىلىنىڭ قۇرىلىمى ۇقساس، گرامماتيكاسىندا دا كوپ ايىرماشىلىق جوق. العاشىندا ءسال اۋىرلاۋ بولعانىمەن، كەيىن ۇيرەنۋ قيىندىق تۋدىرمادى. ىقىلاس قويسا، ۇيرەنۋگە بولادى عوي. قازاق ءتىلىن مەن قىتايداعى قازاقتار اراسىنا بارىپ ۇيرەندىم. ۇرىمجىدە ءبىر جارىم جىل تۇردىم. ونداعى قازاقتار توتە جازۋ ءالىپبيىن قولدانادى ەكەن. سونى ۇيرەنۋ ءبىراز قيىندىقتار تۋعىزدى. ءبىراق، ءقازىر توتە جازۋدى دا، كريلليسيانى دا جازىپ، وقي بەرەمىن. ءاسىلى، باستابىندا قازاقستانعا كەلمەكشى بولعانمىن. الايدا، ۆيزا ماسەلەسى دۇرىس بولماي، قىتايعا باردىم.
– قازاقستاندا تۇرىپ، جۇمىس ىستەپ جاتقانىڭىزعا ءبىراز ۋاقىت بولدى. ەكى حالىقتى سالىستارا كەلگەندە قانداي ارتىقشىلىق-كەمشىلىگى بارلىعىن بايقادىڭىز؟ اسىرەسە، وركەنيەتتى جاپون ەلىمەن سالىستىرعاندا بىزدەگى جەتىسپەي جاتقان دۇنيەلەر نە دەر ەدىڭىز؟
– جاپون مەن قازاق بىر-بىرىنە كەيبىر تۇرمىس-سالت ادەتتەرى جاعىنان عانا ەمەس، تۇر-كەلبەتى جاعىنان دا ۇقسايدى. ال، وزگە قىرىنان قارايتىن بولساق، ايىرماشىلىق بار ەكەنى داۋسىز. ءوزىم سەزىنگەن، كوزگە كورىنىپ تۇراتىن ءبىر جايتتى ايتسام، ول – ۋاقىتقا قۇرمەت ەتۋ ماسەلەسى. جاپوندار ءبىر ءىستى ايتقان ۋاقىتتا، ءبىر مينۋت كەشىكتىرمەي اتقارۋعا ادەتتەنگەن. ول جاعىنان وتە قاتاڭ. ال، مۇندا ۋاقىتقا بايلانىستى ونداي قاتاڭ تالاپ جوق سەكىلدى. بوستاۋ قارايدى. ارينە، ءبارى ولاي دەۋگە كەلمەس. ءبىراق، جالپىلاي قاراعاندا، ۋاقىتتى ونشا قادىرلەمەيتىندەي كورىندى....
– جاپون مەن قازاقتىڭ بالا تاريبەسى، ەكى ەل بالالارىنىڭ پسيحولوگياسىنا نازار اۋداردىڭىز با؟
– بالا تاربيەسىن مەڭزەپ وتىرسىز عوي. ونى ءبىر جاقتى ايتا سالۋعا بولمايدى. ءار ەكى ەلدىڭ وزدەرىنە ءتيىستى ەرەكشەلىكتەرى بار. ماسەلەن، قازاق بالالارى اشىق، ەركىن كورىندى. قانداي ءبىر باستامادا بەلسەندى، تالاپتانىپ تۇرادى. قىزىققان دۇنيەسىنە دەگەن ىقىلاسى جوعارى كەلەدى ەكەن. ءبىراق، وتە اشىقتىق پەن ەركىندىك تە كەيدە ءتارتىپ جولىنان تايدىرىپ، باسقا باعىتقا بۇرىپ جىبەرەتىنى بار. ءقازىر قازاقستانداعى وقۋ دەڭگەيى جاقسارىپ كەلەدى. اسىرەسە، جاراتىلىستىق، تەحنيكالىق پاندەرگە قىزىعاتىن، جاقسى وقيتىن بالالار كوبەيگەن. كەرىسىنشە، جاپونيادا فيزيكا، ماتەماتيكا سىندى جاراتىلىستىق ساباقتاردى وقۋ دەڭگەيى تومەندەپ بارادى. سەبەبى، بۇرىن جاپون ۇستازدارى بىلىمگە قاتال ەدى. كەيىن، وتە قاتاڭ ءتارتىپ ۇستانۋ بالاعا باسقاشا اسەر ەتەدى دەگەن سوڭ، تەمىردەي ءتارتىپ جۇمسارعان. الايدا، سونىڭ سالدارىنان وقۋ جۇيەسى بوساڭسىپ، ءبىلىم الۋ دەڭگەيى ءتۇسىپ بارادى. سونىمەن قاتار، جاپونيادا دەموگرافيالىق جاعداي دا كەرى كەتۋدە. بالا تۋۋ ازايعان. قازاقستاندا بۇل كورسەتكىش جوعارى. بالا سانى ارتىپ كەلەدى. سوندىقتان، بولاشاق جاقسى بولادى دەپ ويلايمىن.
– ءبىلىم بەرۋ باعىتىندا نە بايقادىڭىز؟ اسىرەسە، مەكتەپتەگى ساباق وقىتۋ ادىستەرىندە وزگەشەلىك بار ما؟
– بۇل جاعىن تولىق زەرتتەپ كەتپەسەم دە، ءوزىم سەزىنگەن ءبىر جايدى ايتايىن. قازاقستاندا ەمتيحان، سىناق كەزدەرىندە اۋىزشا جاۋاپ بەرەدى ەكەن. بۇل ءبىر جاعىنان جاقسى شىعار. الايدا، سويلەگەن كەزدە ويىن دۇرىس ايتا المايتىن، تەك ونى جازباشا تۇردە جاقسى جەتكىزەتىن بالالار بولادى. اۋىزشا جاۋاپ بەرۋ سولاردىڭ قابىلەتىن شەكتەيتىندەي. جاپونيادا ولاي ەمەس. ەمتيحان، سىناقتى جازباشا تاپسىرادى. سوعان ساي، ۇيرەنگەن ءبىلىمىن تولىق، ناقتى، قاعازعا قاتتاپ بەرەدى. نەگىزى، ازيالىقتارعا سوزدەن گورى، جازىپ جەتكىزۋ ءتان عوي. سويلەۋ شەبەرلىگىن جەتىلدىرگەن دە دۇرىس، ءبىراق ءبىلىم سوزدەن گورى ناقتىلىقتى، دالدىكتى قاجەت ەتەدى. ال، جالپى ءبىلىم بەرۋ دەڭگەيى كوتەرىلىپ كەلەدى دەۋگە بولدى.
– قوعامدىق ءتارتىپ، تازالىق ساقتاۋ دا جاپوندارعا ءتان جاقسى ادەتتەردىڭ ءبىرى دەپ ايتىلادى؟ قازاقستاندا بۇل جاعى قالاي ەكەن؟
– ءيا، جاپونياعا بارعاندار وسى تازالىق جاعىن ايتىپ قىزىعىپ قالادى. ءبىراق، ونى قازاقتار ىستەي المايدى دەگەن ءسوز ەمەس. مەنىڭ ويىم بىلاي. ەگەر، ءسىز تازا جۇرەتىن ادام رەتىندە، لاس، بەيبەرەكەت ورتاعا بارساڭىز، كوپ وتپەي سوعان بەيىمدەلىپ كەتەسىز. ال، كەرىسىنشە، ءتارتىبى ناشار ادام تازا جەرگە تاپ بولسا، سولاردىڭ جاقسى ۇلگىسىن قابىلداي باستايدى. بۇل تابيعي زاڭدىلىق. قازاقستاندا جەكە وتباسىلاردىڭ ءۇي ءىشى تازالىعىن ساقتاۋى وتە جاقسى. رەتتەپ، تازالاپ، تاپ-تۇيناقتاي قىلىپ ۇستايدى. ءتىپتى، بۇل جاعىنان جاپوندىقتارعا قاراعاندا ىلگەرى دەپ ويلايمىن. ەگەر، وسى ۇيدەگى تازالىقتى سىرتتا، كوشەدە دە كورسەتە السا، ءتىپتى كەرەمەت بولار ەدى. جەكە مۇلكىن قاستەرلەيتىن سەزىمدى كوپتىڭ دۇنيەسىن، بارىنە ورتاق كوشە تازالىعىن، ورتا ءتارتىبىن ساقتايتىن جالپىلىق ساناعا اينالدىرا السا ءبارى وزگەرەدى. ايتپەسە، ادامداردىڭ تازالىققا دەگەن كوزقاراسى جاقسى. تەك سوعان قوعام بولىپ بىرگە ۇمتىلىس جاساۋ كەرەك. ءار ادام ءوزى ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان قوعامدى دا جەكە ۇيىندەي كورگەندە عانا ورتاق ناتيجەگە جەتەدى.
– ءبىز دامىعان ەل دەپ جاپونياعا قىزىعامىز. ءوز ەلىمىزدى دە سونداي جوعارى دەڭگەيگە كوتەرىلگەن مەملەكەت رەتىندە كورگىمىز كەلەدى. وسىنداي بيىك ورەگە قالاي تەز جەتۋگە بولادى؟
– دامۋ كەرەك. ءبىراق، دامىعان سايىن ۇلتتىڭ جوعالتاتىنى دا بولادى. كەيبىر قۇندىلىقتارىنان، قاسيەتتەرىنەن ايىرىلادى. ەۋروپا مەملەكەتتەرى مەن جاپونيا، وڭتۇستىك كورەيا سەكىلدى وزىق ەلدەردىڭ قاتارىنا قوسىلسام دەگەن وي دۇرىس. الايدا، اباي بولعان ءجون. وتە تەز دامۋعا ۇمتىلۋ دا قاجەت ەمەس. جاپونيانىڭ دامۋى بارىسىندا ءبىز كوپ نارسەدەن ايىرىلدىق. ماسەلەن، وتباسىلىق قارىم-قاتىناس، تۋىستىق بايلانىس السىرەپ كەتتى. اركىم ءوز بەتىنشە ءومىر سۇرەتىن، بىر-بىرىنە كوپ قارايلاسا بەرمەيتىن حالگە جەتتى. ال، قازاقستاندا تۋىستار ارا مەيىرىم، كومەكتەسۋ، جان تارتۋ جاقسى ساقتالعان. جاپونيادا ونداي جوق ءقازىر.
قازاقستان مەن جاپونيانىڭ تاريحى، تاعدىرى ۇقسامايدى. جەرى دە، اۋارايى دا، مەنتاليتەتى دە ءارتۇرلى. دامۋ ۇلگىسىن العاندا بىردەن جاپونيا نە امەريكا سەكىلدى مەملەكەت بولۋعا كۇش سالۋدىڭ پايداسى از. قازاقستان ءوزىنىڭ تاريحي، مادەني، گەوگرافيالىق ەرەكشەلىگىنە ساي وركەندەۋى ءتيىس. ۇلتتىق بولمىسىن، ىشكى رۋحاني كەلبەتىن جوعالتىپ الماۋى كەرەك. كەرىسىنشە، سونى نەگىز ەتە وتىرىپ دامىعانى دۇرىس دەپ ويلايمىن.
– ارينە، ۇنادى. كۇرىش بۇل جەردە دە بار عوي. اقمارجان دەگەن جاقسى كۇرىش بار. (كۇلىپ قويدى). جالپى، ءبىز قازاقستاندا قينالمايمىز.
– ال، قازاقستان تۋرالى جاپوندىقتار قانشالىقتى حاباردار؟
– قازاقستان جايلى جاپونداردىڭ كوبى ءالى بىلمەيدى. بۇرىن كەڭەس وداعىنىڭ ىشىندە بولدى عوي. ءبارىن روسسيالىقتار دەيتىن. ءبىز ءتىپتى، بۇل جاقتا ءتۇرى بىزگە ۇقسايتىن ازيالىق ۇلت تۇرادى دەپ ويلاماپپىز. جاپوندىقتار وسىندا كەلىپ كورگەن سوڭ تاڭقالىپ جاتادى. مەنىڭ ءوزىم قازاق ءتىلىن ۇيرەنىپ ءجۇرىپ، وسىندا بىزگە ءتىل قۇرىلىمى جاقىن حالىق بارىن بىلمەپپىن.
– جەرلەستەرىڭىزدىڭ قازاقستاندى تولىق تانىماۋىنا نە سەبەپ؟
– ول ءۇشىن ەكى اراداعى ءتۇرلى بايلانىستاردى قويۋلاتا تۇسكەن ءجون. ماسەلەن، وتكەن جىلدارى قازاقستاندىق ۆولەيبولشى قىز سابينا التىنبەكوۆا قازاقستاندى تانىتۋدا ۇلەس قوستى. جاپون تەلەارنالارىندا كورسەتىلدى. قاراپ وتىرساڭىز، ءبىر سپورتشىنىڭ سەبەبىمەن ءبىراز ادام قازاقستان تۋرالى سۇراستىرىپ، قىزىعۋشىلىعى وياندى. راسىندا، قازاق ەلىنە جاپون جەرىنەن كەلەتىن ساياحاتشىلار از. وزدەرىنە بەيمالىم ەل بولعاسىن ىقىلاس تانىتپايدى. وزبەكستانعا قاراعاندا قازاقستاننىڭ تاريحي ورىندارى ونشا تانىمال ەمەس. سوسىن، باستى ايتاتىن نارسە – سەرۆيس ويداعىداي ەمەس. الداعى جىلى استانادا ەكسپو وتكەلى جاتىر. سوعان وراي، سەرۆيس جاعىن جاقسى قولعا السا دەگەن وي بار. بۇل كەيىنگى بولاشاققا دا كەرەك دۇنيە. قازاق حالقىنىڭ قوناقجايلىلىعى وتە جاقسى. ەندى، سوعان ساي سەرۆيستى دە دامىتسا. كەلگەن قوناقتاردى بىردەن تارتا جونەلەتىن جاقسى دەڭگەيگە جەتكىزسە. بالكىم، ەكسپو وسى سالانىڭ وڭالۋىنا مۇمكىندىك تۋدىراتىن بولار.
– جاپونيادا جەر تاپشى ەكەنى ءمالىم. ال، كەڭ-بايتاق جەرى بار قازاقستانداعى اۋىل شارۋاشىلىعىن دامىتۋدىڭ مۇمكىندىگى قانداي؟
– قازاقستاندا جەر كوپ. ءبىراق، نەگىزگى بولىگى قاعىر، سۋ تاپشى جانە سورتاڭ. سول ءۇشىن اۋىل شارۋاشىلىعىن دامىتۋدا وتە مۇقيات ويلاستىرعان دۇرىس پا دەيمىن. قازاقستاندا دامىتۋعا قولايلى ەڭ ۇلكەن سالا – مال شارۋاشىلىعى. قازاقتار ەتتى جاقسى كورەدى، سول ءۇشىن ساپاسىنا دا قاتتى ءمان بەرەدى. بۇل ەت ونىمدەرىن ساپالاندىرۋدا جاقسى ءرول وينايدى. جاپونيادا باعاسى التىنمەن بىردەي دەۋگە بولاتىن قىمبات سيىر ەتى بار. ول ءوزى ءبىر جەردەن عانا وندىرىلەدى. ءبىراق، وتە ءتاتتى، ءدامدى. ونى ءتىپتى، كەيبىر اراب ەلدەرى دە يمپورتتايدى. ال، سىزدەردە ەت تابيعي تۇردە ءدامدى ءارى قۇنارلى. اسقاندا تەك تۇز سالىپ قانا جەۋگە بولادى. ءبىز بالىق ەتىنىڭ ساپاسىنا قاتتى ءمان بەرەمىز. قازاقتار دا ەتكە سونداي تالاپ قويادى.
– قازاقستان ەت ەكسپورتىنا سۇيەنىپ، الەم نارىعىنا كىرە الادى دەيسىز عوي؟
– ارينە. ءقازىر دامىعان ەلدەر نەشە ءتۇرلى تەحنولوگيا، تەحنيكالىق ونىمدەر جاساپ جاتىر. مىسالعا، ايفون، تويوتا دەگەن سەكىلدى. الايدا، بولاشاقتاعى ادامزاتتىڭ الدىندا ازىق-تۇلىك جەتىسپەي قالۋ ءقاۋپى تۇر. وسى ورايدا، قازاقستاننىڭ جۇڭگو، ەۋروپا، رەسەي سەكىلدى ۇلكەن نارىققا جوعارى ساپالى ەت، جوعارى سورتتى بيداي شىعارۋعا مۇمكىندىگى بار. يندۋستريالى ەل بولعان جاقسى. الايدا، الەمنىڭ الپاۋىت كومپانيالارىمەن باسەكە تالاسۋ قيىن. سوندىقتان، ءوز ەرەكشەلىگىنە قاراي، اۋىل شارۋاشىلىعىنا دەن قويسا تىپتەن جاقسى. كىم بىلەدى، بولاشاقتا ەت پەن بيدايدىڭ باعاسى التىنمەن بىردەي بولۋى مۇمكىن.
– جاپونياداعى ازىق-تۇلىك ماسەلەسى قالاي؟
– جاپونيا ءقازىر ازىق-تۇلىك ماسەلەسىن يمپورتقا سۇيەنىپ شەشۋگە ءماجبۇر. تاماقتىڭ شامامەن ەلۋ پايىزدان استامىن سىرتتان كىرگىزەدى. ەگەر، ازىق-تۇلىك يمپورتى ءسال كىدىرىپ قالسا، نە باعاسى كوتەرىلسە اش قالۋىمىز مۇمكىن. ازىق-تۇلىك ءوندىرىسى ەڭ نەگىزگى كاسىپ. الدىمەن وسى سالانى نىعايتىپ الىپ، سوسىن ءوندىرىس، يندۋستريا، يننوۆاسيانى دامىتسا الاڭسىز بولادى. جاپونيا تاماقتىڭ كوبىن ساتىپ الىپ وتىر. وزىمىزدە شىعاتىن ءونىم مولشەرى تومەن. سەبەبى، اۋىل شارۋاشىلىعىمەن اينالىساتىن ادامدار، اسىرەسە جاستار ازايىپ كەتتى. ءقازىر جاپون اۋىلدارىنىڭ ءحالى تومەندەپ بارادى. اۋىلدا تەك كەمپىر-شال قالعان. يەسىز قالعان بوس ۇيلەر كوپ. مەن ءسوز باسىندا ايتقانىمداي، ەل دامۋىمەن بىرگە جوعالتقان قاسيەتتەر دەگەنىم وسى. جاپونيا دامىعانى سول، مادەنيەتىن، دەموگرافيالىق ءوسىمىن جانە اۋىل شارۋاشىلىعىن السىرەتىپ الدى. قازاقستان دا دامۋ بارىسىندا وسى نارسەلەرگە قاتتى ساق بولعانى دۇرىس.
– جاپوندىقتاردىڭ شەتەلگە قونىس اۋدارىپ جاتقاندارى بار ما؟
– جوق دەسە دە بولادى. كەرىسىنشە، شەتەلگە شىققىسى كەلمەيدى. سىرتتان كىرەتىندەر دە از. ولارعا ءتارتىپ قاتاڭ. الايدا، ءقازىر ادام سانى ازايۋدا. بالكىم، بولاشاقتا وزگە ەلدەردەن ادام كىرگىزۋ كەرەك شىعار. بۇگىننىڭ وزىندە جۇڭگو، وڭتۇستىك شىعىس ازيا ەلدەرىنەن كەلىپ ءتۇرلى جۇمىس ىستەيتىندەر بار. مەنىڭ ويىمشا، قازاقتار جاپونياعا بارىپ جۇمىس ىستەسە قينالماس ەدى. سەبەبى، ءبىزدىڭ كەيبىر تۇرمىس-سالتىمىز جاقىن، تۇر-بەينەمىز ۇقساس. سونداي-اق، قازاقتار مادەنيەتتى، جوعارى ءبىلىم العان ادامدار كوپ. الگىندە ايتقانىمداي، باسقا ەلدى كوپ جاتىرقامايدى، ورتاعا ۇيرەنىپ، جاپوندىقتارمەن ءتىل تابىسىپ كەتەدى.
– قازاقستاندا جۇمىس ىستەيتىن جاپوندىق كومپانيالار، جەكە ادامدار كوپ پە؟
– جوق، از. ءقازىر بۇندا ەكونوميكالىق جاعداي تۇراقتى ەمەس قوي. ەكى ەل اراسىنداعى بايلانىس تاۋار ساتۋمەن شەكتەلىپ تۇر. قازاقستان شيكىزات جىبەرەدى، ول جاقتان ماشينا كەلەدى. ءبىراق، ءقازىر جاپوندىقتاردىڭ اۆتوكولىك ساۋداسى ونشا ەمەس.
– ەكى ەلدىڭ ۇلكەن جاقتاعى قارىم-قاتىناسى قالاي دەپ ويلايسىز؟
– وتكەن جىلى ەلباسى جاپونياعا بارىپ كەلدى. بيىل قازاقستانمەن جاپونيانىڭ ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناس قۇرعانىنا 25 جىل بولادى ەكەن. وسىعان وراي ەكى ەلدىڭ قارىم-قاتىناسى نىعايا تۇسسە ەكەن دەپ تىلەيمىن.
– اڭگىمەڭىزگە راحمەت!
مۇرات الماسبەك ۇلى
دەرەككوز: “The Qazaq Times”
