– Meniń týǵan jerim Japonıanyń Hokkaıdo araly. Keıin Tokıoǵa kóshtik. Sol qalada oqý bitirdim. Ýnıversıtetti támamdaǵan soń, qazaq tiline qyzyǵýshylyǵym oıandy. Aqyryndap úırene bastadym. Negizi, japon tili men qazaq tiliniń qurylymy uqsas, gramatıkasynda da kóp aıyrmashylyq joq. Alǵashynda sál aýyrlaý bolǵanymen, keıin úırený qıyndyq týdyrmady. Yqylas qoısa, úırenýge bolady ǵoı. Qazaq tilin men Qytaıdaǵy qazaqtar arasyna baryp úırendim. Úrimjide bir jarym jyl turdym. Ondaǵy qazaqtar tóte jazý álipbıin qoldanady eken. Sony úırený biraz qıyndyqtar týǵyzdy. Biraq, qazir tóte jazýdy da, krıllısıany da jazyp, oqı beremin. Ásili, bastabynda Qazaqstanǵa kelmekshi bolǵanmyn. Alaıda, vıza máselesi durys bolmaı, qytaıǵa bardym.
– Qazaqstanda turyp, jumys istep jatqanyńyzǵa biraz ýaqyt boldy. Eki halyqty salystara kelgende qandaı artyqshylyq-kemshiligi barlyǵyn baıqadyńyz? Ásirese, órkenıetti japon elimen salystyrǵanda bizdegi jetispeı jatqan dúnıeler ne der edińiz?
– Japon men qazaq bir-birine keıbir turmys-salt ádetteri jaǵynan ǵana emes, túr-kelbeti jaǵynan da uqsaıdy. Al, ózge qyrynan qaraıtyn bolsaq, aıyrmashylyq bar ekeni daýsyz. Ózim sezingen, kózge kórinip turatyn bir jaıtty aıtsam, ol – ýaqytqa qurmet etý máselesi. Japondar bir isti aıtqan ýaqytta, bir mınýt keshiktirmeı atqarýǵa ádettengen. Ol jaǵynan óte qatań. Al, munda ýaqytqa baılanysty ondaı qatań talap joq sekildi. Bostaý qaraıdy. Árıne, bári olaı deýge kelmes. Biraq, jalpylaı qaraǵanda, ýaqytty onsha qadirlemeıtindeı kórindi....
– Japon men qazaqtyń bala tárıbesi, eki el balalarynyń psıhologıasyna nazar aýdardyńyz ba?
– Bala tárbıesin meńzep otyrsyz ǵoı. Ony bir jaqty aıta salýǵa bolmaıdy. Ár eki eldiń ózderine tıisti erekshelikteri bar. Máselen, qazaq balalary ashyq, erkin kórindi. Qandaı bir bastamada belsendi, talaptanyp turady. Qyzyqqan dúnıesine degen yqylasy joǵary keledi eken. Biraq, óte ashyqtyq pen erkindik te keıde tártip jolynan taıdyryp, basqa baǵytqa buryp jiberetini bar. Qazir Qazaqstandaǵy oqý deńgeıi jaqsaryp keledi. Ásirese, jaratylystyq, tehnıkalyq pánderge qyzyǵatyn, jaqsy oqıtyn balalar kóbeıgen. Kerisinshe, japonıada fızıka, matematıka syndy jaratylystyq sabaqtardy oqý deńgeıi tómendep barady. Sebebi, buryn japon ustazdary bilimge qatal edi. Keıin, óte qatań tártip ustaný balaǵa basqasha áser etedi degen soń, temirdeı tártip jumsarǵan. Alaıda, sonyń saldarynan oqý júıesi bosańsyp, bilim alý deńgeıi túsip barady. Sonymen qatar, japonıada demografıalyq jaǵdaı da keri ketýde. Bala týý azaıǵan. Qazaqstanda bul kórsetkish joǵary. Bala sany artyp keledi. Sondyqtan, bolashaq jaqsy bolady dep oılaımyn.
– Bilim berý baǵytynda ne baıqadyńyz? Ásirese, mekteptegi sabaq oqytý ádisterinde ózgeshelik bar ma?
– Bul jaǵyn tolyq zerttep ketpesem de, ózim sezingen bir jaıdy aıtaıyn. Qazaqstanda emtıhan, synaq kezderinde aýyzsha jaýap beredi eken. Bul bir jaǵynan jaqsy shyǵar. Alaıda, sóılegen kezde oıyn durys aıta almaıtyn, tek ony jazbasha túrde jaqsy jetkizetin balalar bolady. Aýyzsha jaýap berý solardyń qabiletin shekteıtindeı. Japonıada olaı emes. Emtıhan, synaqty jazbasha tapsyrady. Soǵan saı, úırengen bilimin tolyq, naqty, qaǵazǵa qattap beredi. Negizi, azıalyqtarǵa sózden góri, jazyp jetkizý tán ǵoı. Sóıleý sheberligin jetildirgen de durys, biraq bilim sózden góri naqtylyqty, dáldikti qajet etedi. Al, jalpy bilim berý deńgeıi kóterilip keledi deýge boldy.
– Qoǵamdyq tártip, tazalyq saqtaý da japondarǵa tán jaqsy ádetterdiń biri dep aıtylady? Qazaqstanda bul jaǵy qalaı eken?
– Iá, Japonıaǵa barǵandar osy tazalyq jaǵyn aıtyp qyzyǵyp qalady. Biraq, ony qazaqtar isteı almaıdy degen sóz emes. Meniń oıym bylaı. Eger, siz taza júretin adam retinde, las, beıbereket ortaǵa barsańyz, kóp ótpeı soǵan beıimdelip ketesiz. Al, kerisinshe, tártibi nashar adam taza jerge tap bolsa, solardyń jaqsy úlgisin qabyldaı bastaıdy. Bul tabıǵı zańdylyq. Qazaqstanda jeke otbasylardyń úı ishi tazalyǵyn saqtaýy óte jaqsy. Rettep, tazalap, tap-tuınaqtaı qylyp ustaıdy. Tipti, bul jaǵynan japondyqtarǵa qaraǵanda ilgeri dep oılaımyn. Eger, osy úıdegi tazalyqty syrtta, kóshede de kórsete alsa, tipti keremet bolar edi. Jeke múlkin qasterleıtin sezimdi kóptiń dúnıesin, bárine ortaq kóshe tazalyǵyn, orta tártibin saqtaıtyn jalpylyq sanaǵa aınaldyra alsa bári ózgeredi. Áıtpese, adamdardyń tazalyqqa degen kózqarasy jaqsy. Tek soǵan qoǵam bolyp birge umtylys jasaý kerek. Ár adam ózi ómir súrip otyrǵan qoǵamdy da jeke úıindeı kórgende ǵana ortaq nátıjege jetedi.
– Biz damyǵan el dep Japonıaǵa qyzyǵamyz. Óz elimizdi de sondaı joǵary deńgeıge kóterilgen memleket retinde kórgimiz keledi. Osyndaı bıik órege qalaı tez jetýge bolady?
– Damý kerek. Biraq, damyǵan saıyn ulttyń joǵaltatyny da bolady. Keıbir qundylyqtarynan, qasıetterinen aıyrylady. Eýropa memleketteri men Japonıa, Ońtústik Koreıa sekildi ozyq elderdiń qataryna qosylsam degen oı durys. Alaıda, abaı bolǵan jón. Óte tez damýǵa umtylý da qajet emes. Japonıanyń damýy barysynda biz kóp nárseden aıyryldyq. Máselen, otbasylyq qarym-qatynas, týystyq baılanys álsirep ketti. Árkim óz betinshe ómir súretin, bir-birine kóp qaraılasa bermeıtin halge jetti. Al, Qazaqstanda týystar ara meıirim, kómektesý, jan tartý jaqsy saqtalǵan. Japonıada ondaı joq qazir.
Qazaqstan men Japonıanyń tarıhy, taǵdyry uqsamaıdy. Jeri de, aýaraıy da, mentalıteti de ártúrli. Damý úlgisin alǵanda birden Japonıa ne Amerıka sekildi memleket bolýǵa kúsh salýdyń paıdasy az. Qazaqstan óziniń tarıhı, mádenı, geografıalyq ereksheligine saı órkendeýi tıis. Ulttyq bolmysyn, ishki rýhanı kelbetin joǵaltyp almaýy kerek. Kerisinshe, sony negiz ete otyryp damyǵany durys dep oılaımyn.
– Árıne, unady. Kúrish bul jerde de bar ǵoı. Aqmarjan degen jaqsy kúrish bar. (Kúlip qoıdy). Jalpy, biz Qazaqstanda qınalmaımyz.
– Al, Qazaqstan týraly japondyqtar qanshalyqty habardar?
– Qazaqstan jaıly japondardyń kóbi áli bilmeıdi. Buryn Keńes Odaǵynyń ishinde boldy ǵoı. Bárin rossıalyqtar deıtin. Biz tipti, bul jaqta túri bizge uqsaıtyn azıalyq ult turady dep oılamappyz. Japondyqtar osynda kelip kórgen soń tańqalyp jatady. Meniń ózim qazaq tilin úırenip júrip, osynda bizge til qurylymy jaqyn halyq baryn bilmeppin.
– Jerlesterińizdiń Qazaqstandy tolyq tanymaýyna ne sebep?
– Ol úshin eki aradaǵy túrli baılanystardy qoıýlata túsken jón. Máselen, ótken jyldary qazaqstandyq voleıbolshy qyz Sabına Altynbekova Qazaqstandy tanytýda úles qosty. Japon telearnalarynda kórsetildi. Qarap otyrsańyz, bir sportshynyń sebebimen biraz adam Qazaqstan týraly surastyryp, qyzyǵýshylyǵy oıandy. Rasynda, qazaq eline japon jerinen keletin saıahatshylar az. Ózderine beımálim el bolǵasyn yqylas tanytpaıdy. Ózbekstanǵa qaraǵanda Qazaqstannyń tarıhı oryndary onsha tanymal emes. Sosyn, basty aıtatyn nárse – servıs oıdaǵydaı emes. Aldaǵy jyly Astanada EKSPO ótkeli jatyr. Soǵan oraı, servıs jaǵyn jaqsy qolǵa alsa degen oı bar. Bul keıingi bolashaqqa da kerek dúnıe. Qazaq halqynyń qonaqjaılylyǵy óte jaqsy. Endi, soǵan saı servısti de damytsa. Kelgen qonaqtardy birden tarta jóneletin jaqsy deńgeıge jetkizse. Bálkim, EKSPO osy salanyń ońalýyna múmkindik týdyratyn bolar.
– Japonıada jer tapshy ekeni málim. Al, keń-baıtaq jeri bar Qazaqstandaǵy aýyl sharýashylyǵyn damytýdyń múmkindigi qandaı?
– Qazaqstanda jer kóp. Biraq, negizgi bóligi qaǵyr, sý tapshy jáne sortań. Sol úshin aýyl sharýashylyǵyn damytýda óte muqıat oılastyrǵan durys pa deımin. Qazaqstanda damytýǵa qolaıly eń úlken sala – mal sharýashylyǵy. Qazaqtar etti jaqsy kóredi, sol úshin sapasyna da qatty mán beredi. Bul et ónimderin sapalandyrýda jaqsy ról oınaıdy. Japonıada baǵasy altynmen birdeı deýge bolatyn qymbat sıyr eti bar. Ol ózi bir jerden ǵana óndiriledi. Biraq, óte tátti, dámdi. Ony tipti, keıbir arab elderi de ımporttaıdy. Al, sizderde et tabıǵı túrde dámdi ári qunarly. Asqanda tek tuz salyp qana jeýge bolady. Biz balyq etiniń sapasyna qatty mán beremiz. Qazaqtar da etke sondaı talap qoıady.
– Qazaqstan et eksportyna súıenip, álem naryǵyna kire alady deısiz ǵoı?
– Árıne. Qazir damyǵan elder neshe túrli tehnologıa, tehnıkalyq ónimder jasap jatyr. Mysalǵa, aıfon, toıota degen sekildi. Alaıda, bolashaqtaǵy adamzattyń aldynda azyq-túlik jetispeı qalý qaýpi tur. Osy oraıda, Qazaqstannyń Qytaı, Eýropa, Reseı sekildi úlken naryqqa joǵary sapaly et, joǵary sortty bıdaı shyǵarýǵa múmkindigi bar. Indýstrıaly el bolǵan jaqsy. Alaıda, álemniń alpaýyt kompanıalarymen báseke talasý qıyn. Sondyqtan, óz ereksheligine qaraı, aýyl sharýashylyǵyna den qoısa tipten jaqsy. Kim biledi, bolashaqta et pen bıdaıdyń baǵasy altynmen birdeı bolýy múmkin.
– Japonıadaǵy azyq-túlik máselesi qalaı?
– Japonıa qazir azyq-túlik máselesin ımportqa súıenip sheshýge májbúr. Tamaqtyń shamamen elý paıyzdan astamyn syrttan kirgizedi. Eger, azyq-túlik ımporty sál kidirip qalsa, ne baǵasy kóterilse ash qalýymyz múmkin. Azyq-túlik óndirisi eń negizgi kásip. Aldymen osy salany nyǵaıtyp alyp, sosyn óndiris, ındýstrıa, ınovasıany damytsa alańsyz bolady. Japonıa tamaqtyń kóbin satyp alyp otyr. Ózimizde shyǵatyn ónim mólsheri tómen. Sebebi, aýyl sharýashylyǵymen aınalysatyn adamdar, ásirese jastar azaıyp ketti. Qazir japon aýyldarynyń hali tómendep barady. Aýylda tek kempir-shal qalǵan. Iesiz qalǵan bos úıler kóp. Men sóz basynda aıtqanymdaı, el damýymen birge joǵaltqan qasıetter degenim osy. Japonıa damyǵany sol, mádenıetin, demografıalyq ósimin jáne aýyl sharýashylyǵyn álsiretip aldy. Qazaqstan da damý barysynda osy nárselerge qatty saq bolǵany durys.
– Japondyqtardyń shetelge qonys aýdaryp jatqandary bar ma?
– Joq dese de bolady. Kerisinshe, shetelge shyqqysy kelmeıdi. Syrttan kiretinder de az. Olarǵa tártip qatań. Alaıda, qazir adam sany azaıýda. Bálkim, bolashaqta ózge elderden adam kirgizý kerek shyǵar. Búginniń ózinde Qytaı, Ońtústik Shyǵys Azıa elderinen kelip túrli jumys isteıtinder bar. Meniń oıymsha, qazaqtar Japonıaǵa baryp jumys istese qınalmas edi. Sebebi, bizdiń keıbir turmys-saltymyz jaqyn, túr-beınemiz uqsas. Sondaı-aq, qazaqtar mádenıetti, joǵary bilim alǵan adamdar kóp. Álginde aıtqanymdaı, basqa eldi kóp jatyrqamaıdy, ortaǵa úırenip, japondyqtarmen til tabysyp ketedi.
– Qazaqstanda jumys isteıtin japondyq kompanıalar, jeke adamdar kóp pe?
– Joq, az. Qazir bunda ekonomıkalyq jaǵdaı turaqty emes qoı. Eki el arasyndaǵy baılanys taýar satýmen shektelip tur. Qazaqstan shıkizat jiberedi, ol jaqtan mashına keledi. Biraq, qazir japondyqtardyń avtokólik saýdasy onsha emes.
– Eki eldiń úlken jaqtaǵy qarym-qatynasy qalaı dep oılaısyz?
– Ótken jyly elbasy Japonıaǵa baryp keldi. Bıyl Qazaqstanmen Japonıanyń dıplomatıalyq qarym-qatynas qurǵanyna 25 jyl bolady eken. Osyǵan oraı eki eldiń qarym-qatynasy nyǵaıa tússe eken dep tileımin.
– Áńgimeńizge rahmet!
Murat Almasbekuly
Derekkóz: “The Qazaq Times”
