سانكسيا رەسەيدى تۇپتىڭ-تۇبىندە دىڭكەلەتىپ تىنادى. ماسكەۋ سىر بىلدىرمەي وتىرعانمەن، ءدال ءقازىر دارمەنسىز، مىنا تۇرىمەن ۇزاققا بارمايدى.
سانكسيا سالىنعالى بەرى سورلاپ كەلەمىز. رەسەيدىڭ وداقتاسى بولعانىمىزدىڭ وتەۋى وسى. وسىدان ءۇش جىل بۇرىن قانداي ەدىك، ءقازىر قانداي كۇيدەمىز؟ كۇن ساناپ كەرى كەتۋدەمىز، انىعىندا. قايدا قاراماساڭ دا قۇلدىراۋ، تۇرالاۋ.
ءبىراق، بۇل بەرگى جاعى عانا. قيىندىقتىڭ كوكەسى ءالى الدا. حالىقتىڭ بيلىكتەن ءبىرجولاتا كۇدەر ۇزەتىن كەزى كەلەدى.
«وسىنىڭ ءبارى سانكسيانىڭ كەسىرى. رەسەي ەكونوميكاسىنىڭ كەتەۋى كەتىپ تۇر، بۇل بىزگە دە سەزىلەدى» دەگەن ۋاجدەرىنە يلانبايتىن بولادى ۋاقىت وتە كەلە.
سانكسيا، رەسەي...مۇنىڭ ءبارى قۇر سىلتاۋ. كىنانى سىرتتان ىزدەۋ ارقىلى جاۋاپكەرشىلىكتەن جالتارعىسى كەلەتىن سىڭايلى ما، قالاي ءوزى؟
بارىنە ءوزى كىنالى، بارىنە ءوزى جاۋاپتى. ەكونوميكانىڭ ەرەجەلەرىن بىلمەيدى. وسى سالانىڭ ويرانىن شىعارعان ءوزى ەكەنىن مويىنداعىسى جوق. ءدال ءقازىر قۇلدىراۋ عانا بار، ءوسۋ-دامۋ تۋرالى ءسوز جوق. ەكونوميكانىڭ ەجەلدەن بار ەرەجەلەرىن بىلمەگەندىكتەن داعدارىستان قۇتىلۋدىڭ تەتىكتەرىن تاپپاي دال بولىپ ءجۇر.
ەكونوميكالىق دامۋدىڭ كورىنىسى – حالىقتىڭ تۇرمىسى. ەكونوميكالىق ساياساتتى ەل مۇددەسىن ويلاپ جۇرگىزەتىن مەملەكەتتىڭ بارلىعى باي.
ال ءبىز قاندايمىز؟ ايتپاي-اق قويىن. ايتپاسام دا بىلەسىزدەر.
ۇكىمەت ەكونوميكاداعى الاساپىراننىڭ الدىن-الۋ ءۇشىن كۇرەسكەن جوق، ال سالدارىمەن كۇرەسكەننەن نە قايىر؟ بەلگىلىسى، بىزدە تاعى ءبىر ديەۆالۆاسيا بولدى. رەسمي دەڭگەيدە راستاعىسى كەلمەدى. تەڭگەنىڭ قۇلدىراۋى جالعاسا بەرەدى.
ءبىر رەت قۇلدىراۋدىڭ شەگىنە جەتتىك. دوللار 386 تەڭگەگە دەيىن شارىقتادى. جىل اياعىنا دەيىن دوللاردى 360 تەڭگەنىڭ توڭىرەگىندە ۇستاپ تۇرۋعا تىرىسادى. كەلەر جىلى نە بولارى بەلگىسىز. اقش ۆاليۋتاسى 380-390 تەڭگەگە دەيىن قىمباتتاۋى مۇمكىن.
مۇنىڭ ءبارىن نەدەن؟
بيلىك پەن بايلىق دەگەن تۇسىنىكتەر بىتە قايناسىپ كەتكەن، ءبىزدىڭ ەلدە. ءبولىپ-جارا المايسىڭ. جوعارىدان قابىلدانعان شەشىمدەردىڭ دەرلىگى بيلىگى مەن بايلىعى بارلاردىڭ مۇددەسىن ەسكەرىپ قابىلدانادى.
«حالقىم» دەيتىن ۇكىمەت جوق بىزدە.
قازاقستاندا ماكروەكونوميكالىق ماسەلەلەردى شەشۋ – بايلاردىڭ ماسەلەسىن شەشۋ.
تۇنەۋكۇنگى تەڭگەنىڭ قۇلدىراۋى دا تەگىن ەمەس. ءبىز ايتىپ وتىرعان جالعاندى جالپاعىنان باسقانداردىڭ ىقپالىمەن جاسالۋى بەك مۇمكىن.
ديەۆالۆاسيا كەزەكتى رەت حالىقتىڭ قالتاسىن قاقتى. تاپقان تابىسىنىڭ بەرەكەسى قالماي بارادى. جيعان-تەرگەنى بولسا، ول دا الدەقاشان تۇگەسىلگەن.
ۇكىمەتتىڭ ۇلتتىق قورعا «اۋىز سالعانى» بار مۇمكىندىگىن سارقا تاۋىسقانى ەدى.
ۇلتتىق قور – بيلىكتىڭ اقىرعى امال-تۇعىن. سونىمەن شەكتەلەتىن شىعار دەپ سەنگەن ەدىم. جوق. زەينەتاقى قورىنىڭ تۋ-تالاقايىن شىعاردى. ول دا ازدىق ەتتى. مەديسينالىق ساقتاندىرۋ قورىنداعى اقشاعا كوز الارتتى.
2000-شى جىلداردىڭ ورتا شەنىندە كۇشەنىپ ايتقان ۋادەلەردىڭ كوپشىلىگى ورىندالعان جوق. ۇلتتىق قوردى نە ءۇشىن قۇرىپ ەدىك؟ كەلەشەك ۇرپاقتىڭ سىباعاسى ەدى عوي ول؟ سول ۋادەدە نەگە تۇرمادىق؟
نەمەرە-شوبەرەلەرىمىز قاجەتىنە جاراتسىن دەپ سارىمايداي ساقتاعان قوردىڭ اقشاسىن شەتىنەن كەرتىپ جاتىر. ءوزىمىزدى عانا ەمەس، وسەر ۇرپاقتى دا قارىزعا بەلشەدەن باتىردىق. مىنە، ءبىز وسىندايمىز.
ۇكىمەت ۇنەمدەۋدى ۇيرەنبەسە ماڭگىلىك داعدارىستىڭ بوداۋىندا جۇرەمىز. داراقىلىق تۇبىمىزگە جەتەدى ءبىزدىڭ. مۇنى بيلىكتەن باسقانىڭ ءبارى ءتۇسىنىپ وتىر. بيىلعى جىلى بيۋدجەتتىڭ شىعىنى – 11، 2 ترلن. تەڭگەنى قۇراعان. تابىسى – 10،6 ترلن. تەڭگەنى قۇراپتى. مۇنىڭ 5 ترلن. تەڭگەسى سالىقتان تۇسكەن. وزگەسى ترانسفەرتتەر، جەكەشەلەندىرۋ، زايمنان تۇسكەن تابىس. كىرىسكە قاراعاندا، شىعىس كوپ. شىعىن كوپ. سوعان قاراماي شاشىلىپ جاتىر ۇستى-ۇستىنە.
بۇگىنگە دەيىن قانشا زاۋىت ىسكە قوسىلدى؟ سولاردىڭ يگىلىگىن كوردىك پە؟ ۇلتتىق ەكونوميكاعا تىرناق ۇشىنداي بولسىن ۇلەس قوستى ما سولار؟
«سامۇرىق-قازىنا» مەن «بايتەرەك» سياقتى الپاۋىت قۇرىلىمداردى الدەقاشان تاراتىپ جىبەرەتىن كەز كەلدى. ءوز كۇنىن ءوزى كورسىن. وزدىگىنەن جۇمىس ىستەپ، تابىس تاپسىن.
2000-شى جىلداردىڭ باسىندا كەلەر كۇننەن ءۇمىتىمىز بولعان. تاسماعامبەتوۆتىڭ تۇسىندا ەكونوميكادا ءوسۋدىڭ، دامۋدىڭ بەلگىلەرى بار-تىن. ىشكى جالپى ءونىم سول جىلدارى 13 پايىزعا وسكەن.
1999 جىلعى ەكونوميكا كورسەتكىشىنە كوز جۇگىرتسەڭىز، سول جىلعى ءال-اۋقاتىمىزدى ارتتىرۋعا جەكە كاسىپكەرلەردىڭ كوپ ۇلەس قوسقانىن (85 پايىز) كورەسىز. ءقازىر شە؟ مەملەكەت ەكونوميكانى تولىقتاي مەنشىكتەپ العان. وسى سالاداعى مەملەكەتتىك سەكتوردىڭ ۇلەسى 70 پايىز. بيلىك بىرنارسەنى قاپەردەن شىعاردى. مەملەكەتتەن مىقتى كاسىپكەر شىقپايدى.
شەتەلدىك ينۆەستورلاردى ەلگە شاقىرايىق دەپ شىرىلداپ جۇرگەنىمىزگە ءبىراز بولدى. ول ينۆەستيسيا بۇگىن بار، ەرتەڭ جوق.
بىزگە ەل ىشىنەن شىققان ينۆەستور كەرەك. ول كىم؟ ول – ورتا تاپ. ەكونوميكاعا قاجەتتى ينۆەستيسيانىڭ 80 پايىزىن وسى ورتا تاپ قۇيىپ وتىرۋى كەرەك، تەك 20 پايىزىن عانا شەتەلدىكتەردىڭ ۇلەسىنە قالدىرۋ قاجەت.
بىزدە قالاي؟ بىزدە اقشا جوق. حالىقتا اقشا جوق. ورتا تاپ دەپ اتاۋعا بولاتىن توپتىڭ ۇلەسى تىم تومەن.
بۇل بۇگىنگى جۇيە ءۇشىن ءقاۋىپتى، اينالىپ كەلگەندە. كەدەي مەملەكەتتىڭ ساياسي-ەكونوميكالىق تۇعىرى تۇراقسىز بولادى. بيلىك ەكونوميكاداعى، الەۋمەتتىك سالاداعى كەزەك كۇتتىرمەس ماسەلەلەردى كەيىنگە شەگەرىپ ۇيرەنىپ الدى. قازىرگى قيىنشىلىقتىڭ ءبارى سونىڭ سالدارى.
ىقشامداپ ازىرلەگەن، دۋمان بىقاي
فوتو: forbes.kz
