ەلباسىنىڭ 1992 جىلعى 15 مامىرداعى «قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق يادرولىق ورتالىعى جانە اتوم ەنەرگياسى بويىنشا اگەنتتىگى تۋرالى» №779 جارلىعىنا سايكەس كۋرچاتوۆ قالاسىندا ۇلتتىق يادرولىق ورتالىعى قۇرىلىپ، جۇمىس ىستەپ كەلەدى. كەزىندە دانيال احمەتوۆ قازاقستاندا الماتى، اقتاۋ جانە كۋرچاتوۆ قالالارىندا ورنالاسقان يادرولىق زەرتتەۋ ورتالىقتارىنىڭ الەۋەتىنە ساي قۇرىلىم ەۋروپا ەلدەرىنىڭ وزىندە كەزدەسە بەرمەيتىندىگىن ايتا كەلىپ، جاڭا جوبانى «قازاقستان عىلىمى مەن وزىق تەحنولوگياسىنا ريەۆوليۋسيالىق وزگەرىس اكەلەتىن تەڭدەسى جوق باستاما» دەپ باعالاعان ەدى. ءقازىر سول جوبالاردىڭ ومىرشەڭدىگىنە كۋا بولىپ وتىرمىز.
ۇلتتىق يادرولىق ورتالىق «اتوم سالاسى جانە ونەركاسىپتىڭ وزگە سالالارىنىڭ عزي مەن راق قايتا وڭدەۋ جانە ۇزاق مەرزىمدى ساقتاۋ بويىنشا رەسپۋبليكالىق ورتالىعىن قۇرۋ» جوباسى بويىنشا جۇمىس جۇرگىزۋدە. بۇل جوبانىڭ ماقساتى – راديواكتيۆتى قالدىقتار مەن يوندالۋشى ساۋلەلەنۋ كوزدەرىنىڭ قورشاعان ورتاعا ىقپالىن تومەندەتۋ بولىپ تابىلادى. 2016-2019 جىلدار ارالىعىندا جۇزەگە اساتىن جوبا نەگىزىندە قوسىمشا 100 جۇمىس ورنىن قۇرۋ كوزدەلگەن.
ۇلتتىق يادرولىق ورتالىق «اتوم سالاسى جانە ونەركاسىپتىڭ وزگە سالالارىنىڭ عزي مەن راق قايتا وڭدەۋ جانە ۇزاق مەرزىمدى ساقتاۋ بويىنشا رەسپۋبليكالىق ورتالىعىن قۇرۋ» جوباسى بويىنشا جۇمىس جۇرگىزۋدە. بۇل جوبانىڭ ماقساتى – راديواكتيۆتى قالدىقتار مەن يوندالۋشى ساۋلەلەنۋ كوزدەرىنىڭ قورشاعان ورتاعا ىقپالىن تومەندەتۋ بولىپ تابىلادى. 2016-2019 جىلدار ارالىعىندا جۇزەگە اساتىن جوبا نەگىزىندە قوسىمشا 100 جۇمىس ورنىن قۇرۋ كوزدەلگەن.
تاعى ءبىر ماڭىزدى جوبا – قالادا دوزيمەتريانىڭ كەشەندى رەسپۋبليكالىق ورتالىعىن قۇرۋ بويىنشا جۇمىس باستالدى. بۇل جوبا قازاقستاننىڭ 2020 جىلعا دەيىنگى كەزەڭىن ەسەپكە الا وتىرىپ، 2011-2014 جىلدارعا ارنالعان اتوم سالاسىنىڭ دامۋ باعدارلاماسىنا جانە مونوقالالاردى دامىتۋ باعدارلاماسىنا ەنگىزىلگەن. ينۆەستيسيالىق جوبا قازاقستان ازاماتتارىنىڭ رادياسيالىق ساۋلەلەنۋ دوزاسىن ەسەپكە جانە باقىلاۋعا الادى. جوبا قۇنى – 3،1 ملرد. تەڭگە.
بۇگىنگى تاڭدا ۇلتتىق يادرولىق ورتالىق قۇرامىنا 4 بولىمشە كىرەدى، ولاردىڭ ۇشەۋى كۋرچاتوۆ قالاسىندا ورنالاسقان. اتاپ ايتقاندا، «اتوم ەنەرگياسى ينستيتۋتى»، «رادياسيالىق قاۋىپسىزدىك جانە ەكولوگيا ينستيتۋتى» جانە «بايكال» كاسىپورنى بولىمشەلەرى. ال «جارىلىس جۇمىستارىن جۇرگىزۋدىڭ قازاق مەملەكەتتىك عىلىمي-وندىرىستىك ورتالىعى» بولىمشەسى – الماتى قالاسىندا.
2004 جىلدان بەرى «رادياسيالىق قاۋىپسىزدىك جانە ەكولوگيا ينستيتۋتى» ۇلتتىق يادرولىق ورتالىقتىڭ وزگە ينستيتۋتتارىمەن بىرلەسە وتىرىپ، «قازاقستان رەسپۋبليكاسى اۋماعىندا رادياسيالىق قاۋىپسىزدىكتى جانە بۇرىنعى سەمەي سىناق پوليگونىنىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ» باعدارلاماسى بويىنشا جۇمىس جۇرگىزەدى. باعدارلامانىڭ ماقساتى – بۇرىنعى سەمەي سىناق پوليگونى اۋماعىنىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ. 2008 جىلدان باستاپ اتالعان اۋماقتا پوليگوننىڭ جەر تەلىمدەرىن شارۋاشىلىققا پايدالانۋعا بەرۋ ماقساتىندا كەشەندى راديوەكولوگيالىق زەرتتەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلەدى. كەشەندى ەكولوگيالىق زەرتتەۋدى قازاقستان رەسپۋبليكاسى تاۋەلسىزدىگىنىڭ 30 جىلدىعى مەرەكەلەنەتىن 2021 جىلى اياقتاۋ جوسپارلانۋدا. قازىرگى تاڭدا سىناق پوليگونىنىڭ جالپى اۋماعى 6060 شارشى شاقىرىمدى قۇرايتىن 30 پايىزىنا زەرتتەۋ جۇرگىزىلدى. بۇل جەرلەر اۋىل شارۋاشىلىعىنا جارامدى ما دەگەن ساۋال بار. جەر تەلىمدەرىنە زەرتتەلگەننەن كەيىن ءبىرقاتار ءىس-شارالار كەشەنى جۇرگىزىلۋى ءتيىس. ياعني، قۇزىرەتتى ورگانداردىڭ قورىتىندىلارى، قوعامدىق تىڭداۋلار، ۇكىمەت قاۋلىسى سىندى شارالاردان كەيىن عانا پوليگون اۋماعىنداعى جەرلەردى اۋىل شارۋاشىلىعى اينالىمىنا اۋىستىرۋ ماسەلەسى شەشىلەتىن بولادى.
كۋرچاتوۆ قالاسى اەس سالۋ مۇمكىندىگى بار الاڭداردىڭ ءبىرى رەتىندە تاڭدالىپ الىنعانى بەلگىلى. الايدى بۇل قالاداعى ەسكى رەاكتورلاردى ىسكە قوسۋ اتوم ستانساسىن سالۋ جوسپارىمەن بايلانىستى ەمەس. بۇل رەاكتورلار مۇلدەم باسقا ماقساتتا قۇراستىرىلعان. ياعني، زەرتتەۋشىلىك ماقساتتاعى رەاكتورلار. قازىرگى تاڭدا ۇلتتىق يادرولىق ورتالىعى قولدا بار رەاكتورلاردىڭ تولىق پايدالانىلۋى مەن قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋدە.
سوڭعى ۋاقىتتارى كۋرچاتوۆ قالاسى ەلىمىزدەگى بەلسەندى دامىپ كەلەدى. قالادا يندۋستريالاندىرۋ كارتاسى شەڭبەرىندە «رادياسيالىق تىگىلگەن پوليەتيلەن جانە تەرموقوندىرۋ مانجەتتەرى مەن تاسپالارى ءوندىرىسىن قۇرۋ» ينۆەستيسيالىق جوباسى جۇزەگە اسىرىلىپ جاتىر. بۇل جوباعا «Kazfoam» ج ش س كاسىپورنى قاتىسۋدا. ال «رەكورد لتد» ج ش س «شينا زاۋىتىن جانە رەزينا-تەحنيكالىق ونىمدەر كومبيناتىن سالۋ» سىندى تارتىمدى جوبا ۇسىنىپ وتىر. جالپى قۇنى 200 ملن. دوللاردى قۇرايدى. جوبانىڭ نەگىزگى ماقساتى نارىقتى جەرگىلىكتى ونىمدەرمەن تولتىرۋ جانە اتالعان وندىرىستىك كەشەننەن تابىس تابۋ. كۋرچاتوۆ قالاسى اكىمدىگى مەن «رەكورد LTD» ج ش س اراسىندا ىنتىماقتاستىقتى ودان ءارى جالعاستىرۋ ماقساتىندا ەكى جاقتى مەموراندۋمعا قول قويعان. اتالعان سەرىكتەستىك 56 ادامدى ءتۇرلى ماماندىقتارعا وقىتۋ ءۇشىن بەيجىڭ قالاسىنا جىبەردى. وندىرىستىك كەشەن ءوز قۋاتىنا جەتكەن كەزدە ءتۇرلى ماماندىقتارى مەن بىلىكتىلىكتەرى بار ءۇش مىڭعا جۋىق ادام جۇمىسقا ورنالاستىرىلادى.
كۋرچاتوۆ قالاسى اەس سالۋ مۇمكىندىگى بار الاڭداردىڭ ءبىرى رەتىندە تاڭدالىپ الىنعانى بەلگىلى. الايدى بۇل قالاداعى ەسكى رەاكتورلاردى ىسكە قوسۋ اتوم ستانساسىن سالۋ جوسپارىمەن بايلانىستى ەمەس. بۇل رەاكتورلار مۇلدەم باسقا ماقساتتا قۇراستىرىلعان. ياعني، زەرتتەۋشىلىك ماقساتتاعى رەاكتورلار. قازىرگى تاڭدا ۇلتتىق يادرولىق ورتالىعى قولدا بار رەاكتورلاردىڭ تولىق پايدالانىلۋى مەن قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋدە. جاڭا اەس سالۋ ءۇشىن رەاكتورلاردىڭ ەكى ءتۇرى قاراستىرىلعان: فيسك 1350 جانە AP 1000. ءدال وسىنداي رەاكتورلاردىڭ جاپونيادا بەسەۋى، تايۆان مەن قىتايدا ەكەۋى بار جانە اقش-تا سالىنۋدا. رەاكتورلاردىڭ قاۋىپسىزدىك دەڭگەيى III+. سوندىقتان، قورشاعان ورتا ءۇشىن ءقاۋىپسىز. جالپى العاندا، الەمدە 388 ەنەرگەتيكالىق يادرولىق رەاكتورلار جۇمىس ىستەيدى. اەس قاۋىپسىزدىگىنىڭ جوعارى دەڭگەيى كوپتەگەن فاكتورلار ارقىلى قامتاماسىز ەتىلەدى. نەگىزگىلەرى – رەاكتورلىق قوندىرعىنىڭ ءوزىن-وزى قورعاي الۋى، قاۋىپسىزدىكتىڭ بىرنەشە دەڭگەيلەرىنىڭ بولۋى جانە قاۋىپسىزدىك ارنالارىنىڭ بىرنەشە مارتە قايتالانىپ وتىرۋى. سونداي-اق، بەلسەندى (دەمەك، ادامنىڭ ارالاسۋىن قاجەت ەتەتىن جانە ەنەرگيامەن قامتاماسىز ەتۋ كوزى بار) جانە ءپاسسيۆتى (وپەراتور مەن ەنەرگيا كوزىنىڭ ارالاسۋىن تالاپ ەتپەيتىن) قاۋىپسىزدىك جۇيەلەرىنىڭ دە قولدانىلاتىنىن اتاپ ءوتۋىمىز قاجەت. سونىمەن قاتار، ستانسالاردا ۋاقىت اينالىمىنىڭ بارلىق كەزەڭدەرىندە قاۋىپسىزدىك جۇيەسى ارەكەت ەتەدى. ياعني، الاڭدى تاڭداپ الۋدان باستاپ، اتوم قۋاتىن پايدالانۋعا دەيىنگى ارالىقتى قامتيدى.
نۇرلان اۋباكىر
