جەكەشەلەندىرۋ بارىسىندا «ەل ەنشىسىنە بەرىلەدى» دەپ تىلىمدەلگەن دۇنيەنى كووپەراتيۆ قۇرۋ ارقىلى قايتا جيناقتاۋعا، قالىپتاسقان تەحنولوگيانى بۇزباي وندىرىستىك ۇدەرىستى ءارى قاراي جالعاستىرۋعا بولاتىن ەدى. نارىق ەكونوميكاسى الەم ءۇشىن قالىپتى ءۇردىس بولسا دا، بىزگە ونىڭ بەيمالىم تۇستارىن ەشكىم ۇيرەتكەن جوق. وسىناۋ ءبىر الماعايىپ زاماندا كەيبىر جىلپوستار پىسىقتىق تانىتىپ وندىرىستىك كووپەراتيۆ قۇرعان-دى. ءبىراق، كەيىننەن ولاردىڭ «پاي جيناپ باي» اتانعانى بەلگىلى بولدى. ءقازىر ولاردىڭ كوپشىلىگى وزدەرىن «اسپاننان اياعى سالبىراپ تۇسكەندەي» سەزىنەدى.
جەكەشەلەندىرۋ ناتيجەسى جالپى كوپشىلىكتىڭ كوڭىلىنەن شىقپادى. كەڭەستەن قالعان جىرتىستى كەرەگىنە جاراتقان بۇقارانىڭ شاما-شارقى ۇزاققا جەتپەدى. ءوسىم بەرەتىن مالىمىز قۇنى كوك تيىن بولىپ، سابىن مەن اراققا ايىرباستالىپ، سارقىلىپ ءبىتتى. ءسويتىپ، حالىق قولىندا سوڭىندا جەر تىلىمىنە شارتتى تۇردە بەرىلگەن قۇقىقتارى (ۇلەستەرى) عانا قالدى.
ۇكىمەت نارىق تالاپتارىن ءتۇسىنىپ ۇلگەرمەگەن اۋىل تۇرعىندارىنا «ۇلەستەرىڭدى زاڭداستىرىپ نە جەكە شارۋا بول، نە بولماسا كاسىپورىنداردىڭ جارعىسىنا قۇيىپ قۇرىلتايشىلار قاتارىنا كىر» دەگەن شارت قويعانى ءالى ەسىمىزدە. ازىن-اۋلاق قۇرالى بار ازاماتتار شارۋا قوجالىقتارىن قۇرىپ، جەكە كەتتى. باتىلدىق پەن دەربەستىك تانىتا الماعاندار جەر ۇلەستەرىن كاسىپورىندارعا تاپسىردى. ءبىراق ودان ءالى دە پايداسىن كورە الماي ءجۇر.
وسىلايشا تاراعان كولحوزدار مەن سوۆحوزداردىڭ ورنىنا اۋىل تۇرعىندارىنىڭ مۇلىكتىك پايلارى مەن جەر ۇلەستەرىنەن قۇرالعان سەرىكتەستىكتەر مەن اكسيونەرلىك قوعامدار پايدا بولدى. جوعارىدا ايتقانداي ءوز ۇلەستەرىن بەرىپ، ودان ەشقانداي پايدا كورمەگەن قارا حالىق ۇيدەگى ءوزىنىڭ قوسالقى شارۋاشىلىعىنا ءۇمىت ارتتى. بۇگىنگى تاڭدا وسى ءۇي شارۋاشىلىقتارى قازاقستاندا وندىرىلەتىن مال ونىمدەرىنىڭ 70%-عا جۋىعىن ەشبىر تەحنولوگياسىز جانە دە مەملەكەت تاراپىنان بەرىلەتىن كومەكسىز بەرىپ وتىر. ال ەگەر ولاردى زاماناۋي تەحنولوگيالارعا تارتىپ مەملەكەت تاراپىنان قولداۋ كورسەتسە، ءۇي شارۋاشىلىقتارىنان قۇرالعان كووپەراتيۆتەردىڭ بەرەرى دە ەسەلەنىپ، اۋىلداعى حالىقتىڭ تۇرمىس دەڭگەيى ايتارلىقتاي كوتەرىلەر ەدى.
الايدا بۇل ماسەلەنى شەشۋدىڭ ءالى دە بولسا جەرگىلىكتى جەرلەرگە بەيىمدەلگەن سارا جولى تابىلماي كەلەدى. وسى جونىندە اڭگىمە قوزعالسا كوبى شەت ەلدەردىڭ تاجىريبەسىنە جۇگىنەدى. ارينە، ولاردىڭ كووپەراتيۆ قوزعالىسىن دامىتۋداعى جەتىستىكتەرى وراسان زور. ونداي دەڭگەيگە ولار بىرتە بىرتە، ونداعان، ءتىپتى جۇزدەگەن جىلدار ىشىندە جەتتى ەمەس پە؟ ءبىز بولساق سولاردىڭ ۇلگىسىن تەز ارادا وزىمىزگە ەنگىزبەكپىز. ءبىراق وعان قوعام دايىن با، جەرگىلىكتى جەرلەردەگى جاعداي شەتەلدىك ۇلگىنى قابىلداي الا ما دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ جوق. سول سەبەپتەردەن دە وسى باعىتتا ىستەلگەن جۇمىس ناتيجەسىز اياقتالۋدا.
قىسقا ءجىپ بايلاۋعا كەلسە دە...
شارۋا قوجالىقتارىنا قايتىپ ورالايىق. باستاپقىدا ولاردىڭ جاعدايى كوڭىل كونشىتەرلىك بولدى دەپ ايتۋدىڭ رەتى كەلمەيدى. دوڭگەلەگى بولسا تراكتورى جوق، ارباسى بولسا اتى جوق جاڭا اگروبيزنەسمەندەردىڭ العاشقى ون-ون بەس جىلى جۇمىس قۇرالىن قالىپتاستىرىپ، ەتەكتەرىن جاۋىپ، ەستەرىن جيناۋمەن كەتتى. بىر-بىرىنە تاۋەلدى، كىرىپتار بولعىسى كەلمەي، جەر القابى از بولسا دا ءارقايسىسى وزىنە جەكە تەحنيكا الدى. تىرنەكتەپ جيعان اقشاسى مەن نەسيە راسىمدەپ ساتىپ الىنعان قۇرال-جابدىقتىڭ قۋاتتىلىعى وندىرىستەگى ناقتى قاجەتتىلىكتەن اناعۇرلىم كوپ بولعاندىقتان، الىنعان زات بوس تۇردى. ناتيجەسىندە شىعارعان ءونىمنىڭ وزىندىك قۇنى ءوسىپ، ەكونوميكالىق تيىمدىلىك تومەندەدى. ءدال وسى جەردە كىشىگىرىم شارۋالاردى دا كووپەراتيۆ ارقىلى بىرىكتىرىپ جىبەرۋدىڭ رەتى كەلىپ ەدى... اتتەڭ، ونىڭ جولىندا دا ناقتى ارەكەت بولمادى.
ءۇي شارۋاشىلىقتارىنا قايتا ورالايىق. كووپەراتيۆ قۇرۋ بويىنشا مەملەكەت تاراپىنان وسىدان ون بەس جىل بۇرىن بولعان سونى سەرپىندى جوبانى ەسكە الايىقشى...
ليزينگ پەن نەسيە سىياقىلارى 9 بەن 11 پايىز بولىپ تۇرعاندا «سپك» دەگەن 5 پايىزدىق جاڭا باعدارلاما بۇلتتان شىعا كەلگەن كۇندەي جارق ەتە ءتۇستى. شىنىن ايتۋ كەرەك، بىرنەشە ادام بىرىگىپ ءسۇت جينايمىن دەسە جەڭىلدەتىلگەن تارتىپتە بەرىلەتىن وتە ارزان نەسيە اۋىل اراسىنا تىم شيكى كۇيىندە كەتتى. ونىڭ ۇستىنە ءۇي-ۇيدى ارالاپ ەشكىم ناسيحات جۇمىسىن جۇرگىزبەگەندىكتەن باعدارلاما تۋرالى اقپارات وبلىس پەن اۋداندارداعى كابينەتتەردەن ارىعا شىعا قويمادى. الاياقتار سىبىر-كۇبىرمەن تاراعان اقپاراتتى ەستىپ الىپ، كووپەراتيۆكە كىرگەن ادامداردىڭ جالعان ءتىزىمىن جاساپ، ارزان نەسيەنى تالان-تاراجعا سالدى. ونىڭ 90 پايىزى قايتارۋسىز قالعاندىقتان نەسيە بەرەتىن ۇيىم دا، اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگى دە بۇل تاقىرىپتان ات تونىن الا قاشتى. باعدارلامانىڭ اۆتورلارىنان «جوبالارىڭ نەلىكتەن جابىلدى» دەپ سۇراساڭىز، «شارتتارى شيكى بولدى» دەپ مويىنداۋدىڭ ورنىنا «حالىق بىرىگۋگە دايىن ەمەس»، «بۇل ۋتوپيا ەكەن»، «كووپەراتيۆ قۇرۋ ءتيىمسىز» دەپ، سۋدىرلاتا جونەلۋدەن تايىنبايتىن. كەزىندە وسىنداي جاۋاپتارى ءۇشىن كەيبىر ازاماتتارمەن جاعا جىرتىسۋعا دەيىن باردىم.
ەشتەن كەش جاقسى
مامىردىڭ باسىندا COVID-19 پاندەمياسىنان سال (پاراليچ) كۇيىنە جەتكەن ەكونوميكانى قايتا قولعا الۋ كەرەكتىگىن تاپسىرعان پرەزيدەنتىمىز ءۇي شارۋاشىلىقتارىنا ەرەكشە نازار اۋداردى! بۇل ەندى اۋىلداعى شارۋا باققان اعايىنعا بىرىگىپ، تىرلىك ەتەمىز دەۋگە تۋىپ تۇرعان ناعىز جۇلدىزدى ءسات دەگىم كەلەدى. ويتكەنى، پرەزيدەنتىمىزدىڭ ءوزى باتيقاسىن بەرىپ، ەكى تىزگىن ءبىر شىلبىردى قولىمىزعا ۇستاتىپ وتىر عوي. قىرۋار قارجى دا بولىنەدى. ەندى نە كەرەك؟ قالاي بولعاندا دا وسى كۇندەردە كووپەراتيۆ قۇرۋدى اقي-تاقي ءسوز ەتۋدىڭ ناعىز تاريحي ءساتى تۋىپ تۇرعانىن ەستەن شىعارماۋىمىز قاجەت. ءتىپتى، ءسوز ەتىپ، نايقالىپ ءجۇرىپ الماي، بىلەكتى سىبانىپ جىبەرىپ ىسكە كىرەيىك. ءومىر تالابى، جاھاندى جايلاعان جايسىز ىندەت بىزدەن وسىنى تالاپ ەتىپ وتىرعانىن بارلىق جان-تانىمىزبەن سەزىنۋىمىز كەرەك، اعايىن!..
ەندەشە، كووپەراسيا اۋىل تۇرعىندارىنا نە بەرەدى، ول قالاي قۇرىلادى، ول ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك دەگەن قاراپايىم سۇراقتارعا كەلەيىك. بۇعان دەيىن دە قۇرماقشى بولىپ ەدىك قوي، نەگە قۇرىلمادى دەۋشىلەر دە تابىلار، ولارعا دا جاۋاپ بەرىپ كورەلىك.
جالپى كووپەراتيۆ قۇرۋ مۇمكىن بە دەگەن سۇراققا ساياساتكەرلەر مەن ساراپشىلار ءالى دە ناقتى جاۋاپ تاپپاي كەلەدى. دەسە دە پىكىر بىلدىرۋشىلەردىڭ باسىم كوپشىلىگى پەسسيميستەر تاراپىندا، سارىۋايىم سوعىپ كەتەتىنى دە جاسىرىن ەمەس. وكىنىشتى! «70 جىل كوللەكتيۆتەنۋدەن شارشاعان حالىقتىڭ ۇجىمداسا جۇمىس ىستەۋگە قۇلقى جوق»، «بۇل دا باياعىداعى كولحوزداسامىز دەگەننىڭ ءبىر ءتۇرى عوي... » دەگەن بوس اڭگىمەنى العا تارتىپ، كووپەراسيا جۇمىسىن تەجەپ جاتقاندار ءالى دە جەتىپ ارتىلادى.
ءبىراق، 2016 جىلى ۆەدومستۆومىزعا جاڭا باسشىنىڭ كەلۋىمەن كووپەراسيا تاقىرىبى جاندانا باستادى. يدەيا دا، نيەت تە كەرەمەت. «اۋىل شارۋاشىلىعىن قارجىلاي قولداۋ قورى» بۇرىن سوڭدى بولماعان ءپرينسيپتى قولدانا وتىرىپ، كووپەراتيۆ قۇرۋشىلارعا كەرەمەت باعدارلاما سىيلاسا، مينيسترلىك ينۆەستيسيالىق سۋبسيديا جاعىن جايناتىپ قويدى. ناتيجەسىندە قازاقستان بويىنشا 157 ەلدى مەكەندە قۇنى 5 ميلليوندىق ءسۇت جينايتىن بەكەتتەر ورناتىلدى. ساليقالى نەسيە ساياساتى مەن ينۆەستيسيالىق سۋبسيديا سول بەكەتتەردىڭ كووپەراتيۆتەر ءۇشىن قولجەتىمدى بولۋىنا ارقاۋ ەدى. سول كەزدەگى باسشىلاردىڭ وجەتتىلىگىنە ءالى دە باس يەمىن.
ارەكەت بولماسا بەرەكەت جوق
قوعامدى ءبىر يدەيا توڭىرەگىنە جيناۋ وڭاي شارۋا ەمەس. بىرىكتىرۋ جولىنداعى ەڭ باستى شىعىن ۋاقىت پەن جۇيكە ەكەنىن جاقسى بىلەمىز. ءار اداممەن جەكە كەزدەسىپ، وعان بىرىگۋدىڭ ءتيىمدى جولدارىن تاپتىشتەپ ءتۇسىندىرۋ كەرەك. الايدا، ادەتتەگىدەي ورتالىقتان باستالعان باعدارلاما جەرگىلىكتى جەردە پارمەندىلىگىن جوعالتىپ الدى. كووپەراسيا جالاۋىن جىقپاعان مينيسترلىكتىڭ كىناسى جوق ەكەنىن ايتا كەتۋ كەرەك. بۇل جۇمىسقا اكىمدەر جاۋاپتى بولدى. ولاردىڭ باياعى اقشا جەتىسپەيدى دەگەن سىلتاۋى مەن «باستايمىز، قالعانىن كورە جاتارمىز» دەگەن سەلقوستىعى جۇمىستىڭ بەرەكەسىن كەتىردى. وبلىس جەتەكشىلەرىنىڭ قولىندا الەۋمەتتىك-كاسىپكەرلىك كورپوراسيالار سياقتى قارجى ينستيتۋتتارى بولسا دا، ولار بۇل باعدارلاماعا تارتىلمادى. اقىرى اكىمدەردىڭ حالىقتى كووپەراتيۆكە كىرۋ بويىنشا ناسيحاتتاۋ جۇمىسى اسىعىس ءارى ساپاسىز ءوتتى. اقشا قاراستىرماعان سوڭ ۇگىتتەۋ جۇمىسى ءتالىمىن تاجىريبەدەن العان ادامدارعا ەمەس، اكىمدىكتىڭ سويلەۋدەن شارشامايتىن ماماندارىنا تاپسىرىلدى. ولار بولسا كەز-كەلگەن جاڭالىققا كۇمانمەن قارايتىن اۋىل تۇرعىندارىنىڭ بىر-ەكى وتكىر سۇراعىنا تيىسىنشە دۇرىس جاۋاپ بەرە الماي، دەگبىرى قاشىپ، سوزدەرىنىڭ باسى كۇڭگىر، اياعى مىڭگىر بولىپ، باستاعان ىستەرىن اياقسىز قالدىردى. «جوسپار قايدا؟» دەپ توبەدەن توقپاقتاپ جاتقان سوڭ كووپەراتيۆتەردى قاعاز جۇزىندە سىقيتىپ، قۇردى دا قويدى. ءسويتىپ، «اپ-ادەمى ءان ەدى، پۇشىق ايتىپ قور قىلدى» بولدى دا شىقتى. تۋراسىن ايتقاندا تىڭ شارۋا قولعا الىنباي جاتىپ، اياعى قۇردىمعا كەتتى...
سونىمەن قاتار، باعدارلامادا اۋىل ادامدارىن كووپەراتيۆكە مۇشە بولىپ كىرۋگە، نە بولماسا سونىڭ قىزمەتىن تۇتىنۋعا مۇددەلى ەتەتىن، قۇرامىنا كىرگەننەن كەيىن كووپەراتيۆتى باسقارۋ جۇمىسىنا جان-تانىمەن كىرىپ كەتۋگە ىنتالاندىراتىن مۇمكىندىكتەر ۇسىنىلمادى. حالىققا ەڭ الدىمەن ءسۇت ساقتايتىن ورىن ەمەس، سول ءسۇتتى وندىرۋگە قاجەت جەم-شوپتىڭ قولجەتىمدىلىگى ۋايىم بولدى. شابىندىعى مەن استىعى مول سولتۇستىك وڭىرلەردىڭ وزىندە ءشوپ كەلىسىنىڭ باعاسى 25 تەڭگەدەن اسسا، ارپا كەلىسىنىڭ باعاسى 60 تەڭگەگە دەيىن كوتەرىلدى...
ەكى جىل وتە كەلە كووپەراتيۆ پروسەسىنىڭ تامىرىنا قايتا بالتا شابىلدى. اوك-ڭ ساياسات ارەناسىنا قايتىپ كەلگەن «60 مىڭ توننالىق الىپ ازاماتتار» كووپەراتيۆ جۇمىسىن جالعاستىرۋ ورنىنا، الدىڭعىلاردى تابالاپ، «بىرلىك ءتۇبى تىرلىك» دەگەن ۇلى ۇعىمدى تۇبىرىمەن جۇلىپ تاستاۋدى ماقسات تۇتتى. سەبەبى، بۇل جەردە تەك ءىرى شارۋاشىلىقتاردىڭ مۇددەسى كوزدەلدى. ال ولار ءوز كەزەگىندە اۋىل ادامدارىنىڭ بىرىگىپ، كووپەراتيۆ قۇرىپ، باسەكەگە تۇسۋىنە قۇلىقسىز بولدى. سونىمەن قاتار، مەملەكەتتەن بەرىلەتىن سۋبسيديا «جەتپەي قالادى» دەگەن تاۋەكەل باردا، «بايدىڭ مالىن بايعۇس قىزعانادى» - دەگەندەي ولارعا ارتىق اۋىز – اش قۇرساقتى قوش كورمەدى. مەگافەرمالاردى عانا مويىندايتىنداردىڭ بار ارمانى «ءۇي شارۋاشىلىقتارى» ساناتىن، كووپەراتيۆكە قاراستىرىلعان ازداعان سۋبسيديانى جويۋعا باعىتتالدى. اۋىز اشساڭ، «اۋىلداعى مال – اۋرۋ تاراتقىش. ەل اراسىندا جاتىپىشەرلەر كوپ. جاۋاپكەرشىلىك مۇلدەم جوق» دەگەن پىكىرلەر كولدەنەڭ تارتىلدى.
ادىلدىك ءۇشىن ايتايىن – ول راس، ءىرى قارا مالدى اۋىل تۇرعىندارى شارۋاشىلىق دەڭگەيىندەگىدەي تەحنولوگياعا سايكەس باعا المايدى. ءبىراق، وعان كونگەن حالىق بار ما؟ جالاقىسى جاقسى جۇمىس بەرىپ جاتساق ءبىر ءسارى... جاعداي جاسامادىق پا – مالدى ۇيدە ۇستاما دەپ تالاپ ەتە المايمىز. اۋىل حالقى بولسا كىرىس كوزىن ارتتىرىپ، جاقسى ءومىر ءسۇرۋدى قالايدى. ولارعا بار كەرەگى سول. ال ەندى وسىنداي جاعدايدا ءۇي شارۋاشىلىعىنىڭ قولىنداعى 1،9 ملن. باس ۇرعاشى مالدى قايتپەكپىز؟ جىلىنا 1،5 ملن. باستان استام بۇزاۋ اكەلەتىن الەۋەتى بار «ءۇي شارۋاشىلىقتارىن» ىسىرىپ تاستاپ، شەتەلدەن مال تاسيمىز با، قالاي؟ مەنىڭشە، پرەزيدەنتىمىزدىڭ سوڭعى ۇندەۋىندە اۋىل تۇرعىندارىنىڭ بىرىگۋ جولىن ىنتالاندىراتىن ەرەكشە باعدارلاما كەرەك ەكەندىگىنىڭ ايتىلۋى بەكەر ەمەس.
جۇمىلا كوتەرگەن جۇك جەڭىل
ونداي باعدارلامانى ءبىز اقمولا وبلىسى اقكول اۋدانىنىڭ ازات اۋىلىندا جۇزەگە اسىرۋدى قولعا الدىق. تەوريادان ناقتى ىسكە كوشەتىن كەزەڭدە 1 ملن. 700 مىڭ ءۇي شارۋاشىلىعىن كووپەراسيا ارقىلى دامىتۋ ماسەلەسىن كابينەت دەڭگەيىندە يدەيا جيناۋ ارقىلى شەشۋگە بولمايدى. وعان ۋاقىت جوق. وبلىس اكىمدەرى مەن قۇزىرلى ورگاندارعا ءبىزدىڭ تاجىريبەنى قولدانۋ بويىنشا تاپسىرما بەرىلسە جەتكىلىكتى. بىلگەنىمىزبەن بولىسۋگە ءبىز دايىنبىز.
كووپەراتيۆىمىزدىڭ قۇرىلۋ تاريحى
ەڭ الدىمەن «اۋىل تۇرعىندارىنىڭ بىرىگىپ جۇمىس ىستەۋى ءۇشىن ناقتى نە ىستەۋ كەرەك جانە كووپەراتيۆ قۇرىلعان جاعدايدا، ونىڭ تۇراقتىلىعىن قالاي قامتاماسىز ەتە الامىز؟» دەگەن ەكى سۇراققا س. سەيفۋللين اتىنداعى قازاق اگروتەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ عالىمدارىنىڭ عىلىمي كوزقاراستارىمەن قاتار جەرگىلىكتى جاعداي مەن حالىقتىڭ ويىن بىر-بىرىمەن ۇيلەستىرە وتىرىپ، جاۋاپ ىزدەدىك. باستى بىلگەنىمىز – كووپەراتيۆ قۇرۋدا العاشقى قادامدى ادام ەمەس، مەملەكەت نە مەسەنات جاساۋى ءتيىس. يا، بۇل ءىستىڭ بايىبىنا بارىپ، ءتۇسىنۋ قيىن. دەسە دە، وسىناۋ زاماندا «الدىمەن قوسىلىڭدار، سوسىن بارىپ كەرەك-جاراقتارىڭدى الىپ بەرەمىز» دەگەن ۋادە بوس ءسوز بولادى. ايتىلاتىن ءسوز «مىنەكەي، قاجەتتەرىڭە جاراتاتىن دۇنيە دايىن، كەلىڭدەر، پايداسىن بىرگە كورىڭدەر» بولۋ كەرەك!
قاراپايىم مىسالمەن ءتۇسىندىرىپ كورەيىك. قالاداعى پاتەر يەلەرى كووپەراتيۆتەرىن (كسك) ءبىر ءسات كوزگە ەلەستەتەيىكشى. ماسەلەن سىزگە جانە كورشىلەرىڭىزگە تۇرعىن ءۇي جەرتولەسىندەگى بوس ورىندى ءتيىمدى پايدالانۋعا بولادى. كووپەراتيۆتىك دۇكەن اشساڭىز، كورشىلەرىڭىز سول جەردەن ازىق-تۇلىكتى باسقا ساۋدا ورىندارىنا قاراعاندا، كەم دەگەندە 30 پايىزعا ارزان الا الادى. جاقسى يدەيا ما؟ ارينە! ءبىراق كەشكە تامان ءدالىز الدىندا حالىقتىڭ باسىن قوسىپ «اقشا جينايىق، نە بولماسا نەسيە الايىق تا دۇكەن قۇرايىق»، دەپ كورىڭىزشى. «جارىمەس» دەگەن اتقا يە بولاسىز! وعان قوسا ايتا-ايتا جاقسى يدەيادان ءوزىڭىز دە شارشايسىز. ال ەندى ءوزىڭىز اقشا تاۋىپ دۇكەن اشساڭىز شە؟ وندا كورشىلەرىڭىزدىڭ پروبلەماسى ءسىزدىڭ ويىڭىزعا دا كىرىپ شىقپاسى انىق. ويتكەنى ءسىز - جەكە كاسىپكەرسىز. بۇل ەكونوميكانىڭ قاتال زاڭدىلىعى.
سوندا كورشىلەردىڭ ارزان باعامەن ازىق-تۇلىك الۋ قاجەتتىلىگىن دە، ءسىزدىڭ دۇكەنگە جالعىز يەلىك ەتىپ، باعانى كوتەرىپ داندايسىپ كەتپەۋىڭىزدىڭ دە، تۇرعىن ءۇي جەرتولەسىندەگى ورىننىڭ بوس تۇرماي، ءتيىمدى پايدالانىلۋىنىڭ دا كەپىلى نە؟ جاۋاپ بىرەۋ – سىرتتان كەلگەن ادال كومەك پەن باتىل قادام! مىنەكەي، تۋرا وسى ءپرينسيپتى نەگىزگە الىپ، كووپەراتيۆ قۇرۋ تۋرالى ويىمىزدى «سامرۇق قازىنا» ءال-اۋقات قورىنا ايتتىق. ءتۇسىندى. قولدادى.
ەندىگى كەزەكتە ىرگەلەس اۋىلداردىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىنا بەيقام قارامايتىن، اماناتقا قيانات جاسامايتىن ادال دا ابزال سەرىكتەس تابۋ كەرەك ەدى. تاڭداۋ اقمولا وبلىسى اقكول اۋدانىنداعى ازات كەنتىنەن 6 شاقىرىم جەردە ورنالاسقان «قارا نايزا» شارۋاشىلىعىنا ءتۇستى. بۇل قوجالىق ورتا دەڭگەيدەگىلەردىڭ قاتارىندا. قورا-قوپسىسى قاراپايىم. اعاشتان سالىنعان. جۇپىنى دەۋگە كەلمەيدى، جىلتىراپ تۇرعان جەرى دە جوق. قاراپايىمدىلىعىنان بولار، «قارا نايزا» شارۋاشىلىعى يدەيامىزدى قولداپ، كووپەراتيۆكە قاجەت جەر ءبولىپ، ءۇي شارۋاشىلىقتارىنا قىزمەت كورسەتۋ ماقساتىندا قۇرىلعان جاڭا قۇرىلىمعا دەمەۋشى ءارى كومەكشى بولۋعا كەلىستى. ءسويتىپ، 2019 جىلدىڭ كۇزىندە س.سەيفۋللين اتىنداعى قازاق اگرارلىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قولداۋىمەن جوبامىزدى قاعازعا ءتۇسىرىپ، «سامۇرىق قازىنا» قورىنان قاراجات الىپ، جۇمىستى باستاپ كەتتىك.
ەڭ اۋىرى وسى يدەيانى ءوز ويىمىزداعىداي اۋىل تۇرعىندارىنا جەتكىزۋ، ءتۇسىندىرۋ بولدى. مالعا قاجەت ساپالى جەم-شوپتى ءوسىرىپ، ونى ارزان باعامەن اۋىل تۇرعىندارىنا جەتكىزۋگە، ەركەك مالدى بورداقىلاۋعا، ۇرعاشى مالدى كوكتەمنەن قىسقا دەيىن باعىپ بەرۋگە، ولاردى قولدان ۇرىقتاندىرىپ، ۆەتەريناريا جاعىنان قاداعالاپ تۇرۋعا دايىن ەكەنىمىزگە حالىقتى بىردەن سەندىرۋ وڭاي ەمەس. وسىنى ەسكەرە وتىرىپ ناسيحاتتاۋ جۇمىسىنا ۇلكەن ءمان بەردىك. بىزگە ۇلكەن دەمەۋ بولعان تاعى ءبىر ءجاي – ول سەرىكتەس رەتىندە تارتىلعان «قارا نايزا» شارۋاشىلىعىنىڭ سول ماڭداعى اۋىل تۇرعىندارىنىڭ الدىنداعى جوعارى بەدەلى بولدى.
ۇگىتتەۋ جۇمىسىن جۇرگىزۋگە بىلىكتى دە، ءبىلىمدى، ءومىر كورگەن، تاجىريبەلەرى مول، حالىقپەن قويان-قولتىق ارالاسىپ سولاردىڭ تىلىمەن سويلەسە الاتىن ازاماتتار تارتىلدى. ولار كۇزدەن باستاپ كوكتەمگە دەيىن قىستىڭ سۇراپىل بوراندارىنا قاراماستان التى اي بويى 13 ەلدى مەكەندەگى ءار ءۇيدى ارالاپ شىقتى. ناتيجەسىندە 1075 ادامعا سايكەسىنشە اقپارات پەن ءبىلىم بەرىلدى. ماماندار قولدارىنا قالام مەن قاعازىن الىپ، كووپەراتيۆ قىزمەتىن پايدالانۋ جانە ءۇي شارۋاشىلىعى بولىپ جەكە جۇمىس ىستەۋدىڭ ايىرماشىلىعىن تۇسىندىرۋدەن جالىقپادى. اقىرى تامشىلاپ ءتۇسىندىرۋ ارقىلى تاستى تەسىپ شىقتىق.
كووپەراتيۆ جۇمىسىندا ءتورت ءپرينسيپتى نەگىزگە الدىق. ءبىرىنشىسى – قاناعات. كووپەراتيۆتىڭ ءوز تۇتىنۋشىلارىنا كورسەتەتىن قىزمەتتەن تاباتىن پايداسى وزىندىك قۇننىڭ 10-15 پايىزىنان اسپاۋ كەرەك. ەكىنشى پرينسيپ – جاۋاپكەرشىلىك پەن ابىروي. كووپەراتيۆ پەن اۋىل تۇرعىندارىنىڭ اراسىندا جاسالاتىن كەلىسىم-شارت سەنىمدى بولۋ ءۇشىن بەرگەن ۋادەنى بۇلجىتپاي ورىنداۋ قاجەت. مىسالى، باعۋعا العان مال جوعالسا، ورنىنا ءدال سونداي مال قويۋ نەمەسە قۇنىن ءادىل باعامەن ۋاقىتىندا وتەۋ. ءۇشىنشى پرينسيپ – تەحنولوگيانى دارىپتەۋ. بورداقىلاۋ دا، ورىستە ءوسىرۋ دە زاماناۋي تالاپتارعا ساي بولۋى شارت. اۋىل تۇرعىنى شارۋاشىلىق جاعدايىندا وسىرىلگەن مالدىڭ كۇيى ۇيدەگى مالمەن سالىستىرعاندا بىرنەشە ەسە جاقسى بولاتىنىن سەزسە عانا كووپەراتيۆكە قىزىعۋشىلىق پايدا بولادى. ءتورتىنشىسى – اۋىل تۇرعىنى ءۇشىن تابىستى ۇلعايتۋ مۇمكىندىگىنىڭ بولۋى. ياعني، مال وتكىزۋمەن عانا شەكتەلمەۋ. ءارى قاراي، كووپەراتيۆتىڭ كومەگىمەن ارزان نەسيەگە قول جەتكىزىپ، وعان قوسىمشا مال الىپ كووپەراتيۆتىڭ قىزمەتىن پايدالانۋ ارقىلى كىرىس كولەمىن ەسەلەي بەرۋ. بۇل ەندى الداعى كۇندەرىمىزگە ماڭداي تۇزەگەن تەمىرقازىق جوسپارىمىز.
وسىدان ءبىر جىل بۇرىن يدەيامدى تۇسىندىرگەن كەزدە ادامدار «قولىنداعى بار مالدى كووپەراتيۆكە تاپسىرىپ قويىپ، اۋىل تۇرعىنى نە ىستەمەكشى؟..» دەپ كۇلگەن ەدى. مىنەكەي، ۋاقىتتىڭ ءوزى دالەلدەپ شىقتى. كووپەراتيۆكە مالىن سەنىممەن تاپسىرىپ، قولى تولىق بوساعانداردىڭ ءبىر بولىگى اۋدان ورتالىعىندا جۇمىسقا ورنالاسسا، ەكىنشى بولىگى باۋ-باقشامەن اينالىسىپ كەتتى. كىرىس كوزىن بارىنشا ۇلعايتۋ دەگەن وسى ەمەس پە؟..
سونىمەن باعانادان توقىپ وتىرعان ورمەگىمىزدىڭ توق ەتەرى - ىرىلەنگەننىڭ ءىسى ءىرى بولادى. كووپەراتيۆكە بىرىككەننەن ۇتپاساق، ۇتىلمايمىز. ءتىپتى، ارىدەن الساق، «تۇيەنى جەل شايقاسا، ەشكىنى كوكتەن كورەسىڭ» دەگەندەي، مىناۋ جويقىن ىندەت اۋزىن ايعا بىلەگەن مەملەكەتتەردىڭ ءوزىن تەڭسەلتىپ جاتقاندا وڭاشا قالىپ الىسقا بارۋ قيىن. نە بولسا دا بىرىگىپ، جۇدىرىقتاي جۇمىلىپ، قيىندىققا قارسى تۇرعانىمىز ءجون ەكەنى داۋسىز.
اناس باققوجايەۆ، «كووپەراتيۆ قۇرۋ ارقىلى اۋىل تۇرعىندارىنىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن كوتەرۋ» جوباسىنىڭ جەتەكشىسى، قازاق راديوسىنداعى «اگرارلى قازاقستان» حابارىنىڭ جۇرگىزۋشىسى
