ادەتتە بىزدەر «قازاقستان مۇنايلى ەل، مۇناي حيمياسىن دامىتۋىمىز كەرەك» دەپ جۇرگەندە، مۇنايدىڭ دا شەتى كورىنىپ قالعانى جاسىرىن ەمەس. ناقتى بارلاۋ جۇمىستارىنا نازار اۋدارساق، الداعى 50-60 جىلدا مۇنايدىڭ دا ءتۇبى كورىنۋى بەك مۇمكىن. قازىنالى قازاق جەرىنىڭ جەر قويناۋىندا مۇنايدان گورى كومىردىڭ مول قورى بار. ماماندار ونى 500-600 جىلعا دەيىن الاڭسىز وندىرۋگە بولاتىنىن العا تارتۋدا. ءبىراق ءقازىر تورتكۇل دۇنيە باياعىداي كومىر جاعىپ، قۋات كوزىن وندىرۋدەن باس تارتىپ جاتقانى بەلگىلى. مۇنداي جاعدايدا كومىردى تەك قانا وتىن-ەنەرگەتيكا كوزى رەتىندە استە پايدالانۋعا بولمايدى.
ءبىراق كومىر حيمياسىنىڭ كەلەشەگى زور. كەزىندە ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا نەمىس باسقىنشىلارى كومىر حيمياسىن دامىتىپ، تانكتەرىنە كومىردەن شىققان ديزەل وتىنىن قۇيىپ، اسكەري وپەراسيالارىن جالعاستىرعانىن تاريحتان بىلەمىز.
سول سەبەپتى قازىرگى تاڭدا كومىر حيمياسىن دامىتۋعا ەشقانداي ەل شەكتەۋ قويىپ وتىرعان جوق. وسىدان ءبىرشاما ۋاقىت بۇرىن ERG توبى اكسيونەرلەرىنىڭ ءبىرى شۋحرات يبراگيموۆ قاراعاندىداعى «شۇباركول كومىر» كومپانياسىنىڭ اۋماعىندا ەكى بىردەي شۇباركول كوكس-حيميا زاۋىتىن سالىپ، كوكس پەن كومىر سمولاسىن ءوندىرىپ جاتقانىن ەستىپ ەدىك. تاياۋدا وسى زاۋىتتى كوزبەن كورىپ، ونىڭ جۇمىسىمەن جاقىنىراق تانىسۋ مۇمكىندىگىنە يە بولدىق. زاۋىت باسشىسى سابىرجان يمانبايەۆپەن سۇحباتتاسىپ، زامان تالابىنا ساي يننوۆاسيالىق كاسىپورىننىڭ قالاي جۇمىس ىستەپ جاتقانىن سۇراپ، بىلدىك. ەندى سول سۇحباتقا نازار اۋدارساڭىزدار.
– سابىرجان شايزات ۇلى، ەلىمىزدە ميلليونداعان توننا كومىر وندىرىلەتىنىن كوپشىلىك جاقسى بىلەدى. ءتىپتى سىزدەر وندىرەتىن شۇباركول كومىرى ساپاسى جاعىنان ەل ىشىندە اسا تانىمال دەسەك ارتىق ايتقاندىق بولماس. ال مەتاللۋرگيا سالاسىنا قاجەتتى كوكس ءوندىرۋ ىسىندە شۋحرات يبراگيموۆ سىندى مەملەكەتشىل ازاماتتاردىڭ ارقاسىندا جاڭا زاۋىت سالىپ، ىسكە قوسقاندارىڭىزدى ەستىپ، قۋانىپ جاتىرمىز. اڭگىمەمىزدىڭ ءالقيسساسىن كوكس وندىرىسىنەن باستاساق.
– ەلىمىزدە كوكس ءوندىرىسى ءبىرشاما دامىعان. ءبىراق وتە ءىرى كولەمدە كوكس وندىرەتىن كاسىپورىندارىمىز بولعان جوق. ال مەتاللۋرگيا سالاسى ايتارلىقتاي دامىعان ەل ءۇشىن كوكس ءوندىرىسىنىڭ ءتيىستى دەڭگەيدە دامىماعانى ەلدىگىمىزگە سىن ەدى. ERG توبى جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى شۋحرات يبراگيموۆ مىرزا وسى ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىردى دەسەك بولادى.
2024 جىلى «شۇباركول كومىر» كومپانياسىنىڭ اۋماعىندا جىلىنا 400 مىڭ توننا مەتاللۋرگيا سالاسىنا ارنالعان كوكس وندىرەتىن زاۋىت تولىق قۋاتىندا جۇمىس ىستەي باستادى. بىزدەر كوكس وندىرۋگە قاجەتتى كومىردى ىرگەمىزدەگى شۇباركول كەنىشىنەن تاسىمالدايمىز. شۇباركولدىڭ كومىرىنىڭ ساپاسى وتە جوعارى. مۇنداعى كومىردى جارتىلاي كوكسقا پارا-پار دەسەك بولادى.
كەز كەلگەن كومىردەن كوكس ءوندىرۋ قيىن. مەتاللۋرگيا سالاسىنا قاجەتتى كوكس ءوندىرۋ ءۇشىن ساپاسى وتە جوعارى كومىر قاجەت. جالپى، حالىق شۇباركولدىڭ كومىرى قىزۋى مەن ك ۇلىنىڭ از شىعاتىنىن ايتىپ ۇدايى ماقتاپ وتىراتىنىن ءوزىڭىز ايتتىڭىز عوي. بۇعان ءوز تاراپىمنان شۇباركولدىڭ كومىرىنىڭ حيميالىق رەاكسياعا تەز تۇسەتىنىن قوسۋعا بولادى. سونىمەن قاتار كومىر قۇرامىندا كوپ كەزدەسەتىن كۇكىرت، مىشياك، حلور سىندى ۋلى زاتتار وتە تومەن. مۇنى شۇباركولدىڭ كومىرىنىڭ باستى ارتىقشىلىعى دەپ اتاپ ايتساق بولادى.
ەندى زاۋىتقا كەلسەك، كاسىپورىننىڭ قۇرىلىسىن جۇرگىزۋ ءىسى 2020 جىلدان باستاپ قولعا الىنا باستادى. 2021 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا قىتايدىڭ ينجەنەرلىك قۇرىلىسى كومپانياسىمەن جاڭا كوكس زاۋىتىنىڭ قۇرىلىسىن جۇرگىزۋ بويىنشا كەلىسىم-شارتقا قول قويىلعان بولاتىن. وسىلايشا، NFC Kazakhstan كومپانياسى زاۋىتتىڭ قۇرىلىس جۇمىستارىن ءۇش جىل بويى توقتاۋسىز جۇرگىزدى.
بۇل – پاندەميادان كەيىنگى كەزەڭ بولعاندىقتان، قۇرىلىس جۇمىسىنا قاجەتتى جابدىقتاردى جەتكىزۋدە لوگيستيكالىق تۇرعىدان قيىندىقتار تۋعىزعانى انىق. ءبىراق كەلىسىمگە وتىرعان مەردىگەر كومپانيا بارلىق قيىندىقتاردى ەڭسەرىپ، زاۋىتتىڭ قۇرىلىس جۇمىستارىن كەستەگە ساي جۇرگىزدى.
2023 جىلى ءبىز ەكى پەشتەن تۇراتىن زاۋىتتىڭ العاشقى پەشىن ىسكە قوسىپ، سىناقتان ءساتتى وتكىزدىك. ەلىمىزدە مۇنداي ءىرى كوكس-حيميا كاسىپورنى سالىنباعاندىقتان، بىزدەر مەردىگەرلەرمەن بىرگە وندىرىستىك پيلوتتىق ىسكە قوسۋ جۇمىستارىن قاتار الىپ جۇردىك. زاۋىتتى قازاقستاننىڭ قاتال تابيعاتىنا بەيىمدەپ، ورىن العان كەمشىلىكتەردى سول زاماتتا جويىپ وتىردىق.
– سوندا الىپ زاۋىتتى ەلىمىزدىڭ كليماتتىق جاعدايىنا بەيىمدەگەن بولدىڭىزدار عوي؟
– ارينە، ونسىز بولا ما؟ ءبىر سوزبەن ايتساق، جۇڭگو كومپانياسى وزدەرى قالىپتاستىرعان تەحنولوگيالىق تىزبەكتى قازاقستاننىڭ تابيعاتىنا بارىنشا بەيىمدەدى. سول سەبەپتى شۇباركولدى كوكس-حيميا زاۋىتىنىڭ بىرەگەي تەحنولوگياسى قالىپتاسقان دەپ نىق سەنىممەن ايتا الامىن.
وسىلايشا، 2024 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا جوبادا كورسەتىلگەن بارلىق پارامەترلەرگە (كوكس ءوندىرۋ كولەمى مەن ساپالىق كورسەتكىش بويىنشا) قول جەتكىزدىك.
– سابىرجان مىرزا، زاۋىتتىڭ قۇرىلىس جۇمىستارىن جۇرگىزۋدە قانداي قارجى كوزدەرىن پايدالاندىڭىزدار؟
– زاۋىتتىڭ قۇرىلىس جۇمىستارىن جۇرگىزۋگە ەۋرازيالىق دامۋ بانكىنەن نەسيە الىپ، سونىڭ كۇشىمەن جۇرگىزدىك. جالپى، كاسىپورىننىڭ قۇرىلىس جۇمىستارىن قارجىلاندىرۋدا ەشقانداي ماسەلە تۋىنداعان جوق. ءبارى ويداعىداي ءجۇردى.
– اڭگىمە اراسىندا شۇباركول كوكس-حيميا زاۋىتى ەلىمىزدە كوكس وندىرۋدە بىرەگەي زاۋىت ەكەنىن ايتتىڭىز عوي. ءوندىرىس ورنىنىڭ كوپشىلىككە بەيمالىم تاعى قانداي ارتىقشىلىقتارى بار. سول جايىندا از-كەم ايتا كەتسەڭىز؟
– جالپى، زاۋىتتى سالۋ بارىسىنداعى باستى ماقسات ەلىمىزدە كومىر حيمياسى سالاسىن دامىتۋ جانە ERG توبىنا قارايتىن مەتاللۋرگيالىق كاسىپورىنداردى قاجەتتى كوكسپەن قامتاماسىز ەتۋ بولدى. قازىرگى تاڭدا وسى ەكى ماقساتقا دا قول جەتكىزىپ وتىرعان جايىمىز بار.
قازاقستاندا مەتاللۋرگيا سالاسىنا قاجەتتى كوكس وندىرەتىن ءىرى كاسىپورىن بولماعانىن اڭگىمە اراسىندا ايتتىق قوي. سوندىقتان ءبىزدىڭ زاۋىتتىڭ باستى ەرەكشەلىگى كوكستى ءىرى كولەمدە وندىرەتىندىگىمەن ەرەكشەلەنەدى.
سونىمەن قاتار زاۋىتتى سالۋ بارىسىندا زامان تالابىنا ساي تەحنولوگيالار مەن تەحنولوگيالىق شەشىمدەر پايدالانىلعانىن اتاپ ايتۋعا بولادى. بۇل دا ءبىزدىڭ زاۋىتتىڭ شوقتىعىن بيىكتەتە تۇسەتىنى ءسوزسىز.
– سابىرجان مىرزا، ءوزىڭىز باسقاراتىن زاۋىتتا تەك كوكس قانا شىعا ما؟
– نەگىزگى ءونىم – كوكس. ال كومىردى تەرميالىق وڭدەۋ بارىسىندا كومىر سمولاسى مەن مايى جانە بەلگىلى مولشەردە گاز دا شىعادى. بۇگىندە ءبىزدىڭ كاسىپورىن ءوندىرىپ وتىرعان كومىر سمولاسى مەن ماي كومىر حيمياسى سالاسىندا ۇلكەن سۇرانىسقا يە. زاۋىتىمىزدا جىلىنا 80 مىڭ توننادان استام كومىر سمولاسى وندىرىلەدى.
سمولانىڭ ءبارىن سولتۇستىكتەگى كورشىمىز رەسەيگە ەكسپورتتايمىز. قازىرگى تاڭدا قازاقستاندا كومىر سمولاسىن كادەگە جاراتاتىن كاسىپورىندار جوق. بىزدە وندىرىلگەن كومىر سمولاسىن رەسەيدىڭ ومبى، ياروسلاۆ قالاسىنداعى تەحنيكالىق كومىرتەك زاۋىتتارى ساتىپ الادى. ولار كومىر سمولاسىنا ءتيىستى مولشەردە كاۋچۋك قوسىپ، كولىك قۇرالدارىنا قاجەتتى شينالار مەن وزگە دە بۇيىمدار جاسايدى.
– وقىرماندارىمىزعا قاراپايىم كومىردەن كوكس، كومىر سمولاسىن جانە گازدىڭ قالاي الىناتىنى قىزىق ەكەنى انىق. وسى رەتتە زاۋىتتىڭ وندىرىستىك سيكلى جايىندا از-كەم اڭگىمەلەپ بەرسەڭىز؟
– باسىنان باستاپ ايتساق، ءبىرىنشى كەزەكتە ءوندىرىس باسىنا شۇباركول كومىر كەنىشىنەن كونۆەيەرلىك لەنتامەن جەتكىزىلگەن تاس كومىردى ءتيىستى مولشەردە ۋاتىپ، دايىنداپ الامىز. بۇدان كەيىن ۋاتىلعان كومىر ۇلكەن پەشكە ءتۇسىپ، تەرميالىق وڭدەۋدەن وتەدى. پەشكە تۇسكەن كومىر 650-700 گرادۋسقا دەيىن قىزدىرىلادى. سول كەزدە كومىر رەاكسياعا ءتۇسىپ، كوكسقا اينالىپ، بويىنداعى وزگە زاتتاردى ءبولىپ الۋعا مۇمكىندىك تۋادى.
كومىر تەرميالىق وڭدەۋدەن وتكەننەن كەيىن ارنايى ۆاككۋمدالعان ۆاننالاردا سۋىتىلادى. ءدال وسى كەزدە كومىردىڭ بويىنداعى سمولا مەن گازدى ءتيىستى تەحنولوگيامەن ءبولىپ الامىز. ماسەلەن، كومىر سمولاسى ۆاننانىڭ تۇبىنە شوكسە، گازدى ارنايى قۇبىرلار ارقىلى ءبولىپ الۋعا بولادى.
وسى رەتتە كومىردى تەرميالىق وڭدەۋ كەزىندە دە گاز بولىنەتىنىن ايتا كەتۋىمىز كەرەك. بىزدەر بولىنگەن گازدى ءتورت كەزەڭنەن تۇراتىن تازارتۋدان وتكىزىپ، جيناقتايمىز. ابدەن تازارعان گازدىڭ 40 پايىزى كومىردى تەرميالىق وڭدەۋگە پايدالانىلادى. كومىردى تەرميالىق وڭدەۋدە زاۋىت كومىر جاقپايدى، كومىردەن شىققان گازدى پايدالانادى.
ال قالعان گازدى زاۋىت اۋماعىندا قازاندىقتارعا جونەلتىپ، پار وندىرەمىز. پار كومىر سمولاسىن قۇبىرلار ارقىلى ايداۋدا ونىڭ بەلگىلى كولەمدە سۇيىق دەڭگەيدە بولۋىن قامتاماسىز ەتەدى. زاۋىتتا كومىر سمولاسى جۇرەتىن قۇبىرلارمەن بىرگە پاردىڭ قۇبىرى دا قاتار تارتىلعانىن بايقاعان شىعارسىزدار. وسى قۇبىرداعى پاردىڭ قىزۋى كومىر سمولاسىنىڭ سۇيىق كۇيدە بولۋىن قامتاماسىز ەتەدى. بۇل پروسەسس قىسى-جازى توقتامايدى. جىلۋ قازاندىعىندا وندىرىلگەن پاردى زاۋىتتىڭ وندىرىستىك پروسەستى باقىلايتىن ورتالىعىن جىلۋمەن قامتاماسىز ەتۋگە دە پايدالانامىز.
– سابىرجان مىرزا، بىلىكتى مامان رەتىندە ايتىڭىزشى، ەلىمىزدە كومىر حيمياسىنىڭ بولاشاعى قانداي؟
– ءوز باسىم كومىر حيمياسىنىڭ بولاشاعى زور ەكەنىنە تولىقتاي سەنەمىن. ەگەر كومىردى وڭدەۋ تەحنولوگياسىن بارىنشا دامىتساق، كوپ پايداعا كەنەلەمىز. ءبىز كومىردى تەك پەشكە جاعىپ، جىلۋ ءوندىرۋدىڭ كوزى دەپ ويلايمىز عوي. شىندىعىندا، كومىردەن كوپ دۇنيە وندىرۋگە بولادى. كومىر حيمياسىن جوعارى دەڭگەيدە دامىتسا، باسقاسىن ايتپاعاندا، ودان ءيىسسۋ دا وندىرۋگە بولادى. وسىدان-اق كومىردىڭ قانشالىقتى باعا جەتپەس بايلىق ەكەنىن باعامداي بەرىڭىز.
– اڭگىمەڭىزگە راقمەت، جۇمىستارىڭىزعا تابىس تىلەيمىز!
سۇحباتتاسقان نۇرلان جۇماحان
