Dalanews.kz سۇحباتتى قازاقشالاپ، وقىرمان نازارىن اۋدارۋدى ءجون كورىپ وتىرىمىز.
سۇحباتقا كەزەك بەرمەس بۇرىن تەگى قازاق، بيولوگيالىق قورعانىس سالاسىنىڭ جىلىگىن شاعىپ، مايىن ىشكەن جەرلەسىمىز جايىندا از-كەم مالىمەت بەرە كەتسەك.
كەن الىبەك 1975 جىلى تومسك مەديسينا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ «ينفەكسيالىق اۋرۋلار جانە ەپيدەميولوگيا» ماماندىعىن ءتامامداعاننان كەيىن كسرو مينيسترلەر كەڭەسىنە تىكەلەي باعىناتىن «بيوپرەپارات» باس باسقارماسىنا جۇمىسقا قابىلدانادى.
بۇل مەكەمە كەڭەس وكىمەتىندە بيولوگيالىق قارۋ شىعارۋ جانە ودان قورعانۋ ماسەلەسىمەن اينالىسقان اسا ماڭىزدى نىسان بولعانى بەلگىلى. ول 1988-1992 جىلدارى «بيوپرەپارات» باسقارماسى باسشىسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى بولىپ جاۋاپتى قىزمەت اتقارعان جالعىز قازاق.
ال 1992 جىلى كەڭەستەر وداعى قۇلاعاننان كەيىن بىلىكتى مامان اقش-قا كەتىپ، سول جاقتا عىلىممەن اينالىسىپ، عىلىم دوكتورى دارەجەسىنە يە بولادى. دجوردج مەيسون ۋنيۆەرسيتەتى جانىنداعى اقش-تىڭ ۇلتتىق بيولوگيالىق قاۋىپسىزدىك ورتالىعىنا جەتەكشىلىك جاساپ، بيىك بەلەستەردى باعىندىردى. امەريكادا ول بيولوگيالىق قاۋىپسىزدىك سالاسى بويىنشا بىرنەشە كىتاپتار جازىپ، عىلىممەن شۇعىلداندى.
1994 جىلى اقش كونگرەسى داڭقتى جەرلەسىمىزدىڭ عىلىمعا سىڭىرگەن ەڭبەگىن ەلەپ-ەسكەرىپ، بەركلي مەدالىمەن ماراپاتتادى. 2007 جىلى قازاق عالىمى ۋكرايناعا كەلىپ، جاڭا ءدارى شىعاراتىن ءوندىرىس پەن كلينيكا اشتى. بۇدان كەيىن كەن الىبەك كىندىك قانى تامعان قازاقستانعا كەلىپ، ونكولوگيالىق كلينيكانى باسقارعانى بەلگىلى. قازىرگى تاڭدا بىلىكتى مامان اقش-تا عىلىمي جۇمىستارمەن اينالىسادى.
– دوكتور الىبەك، بۇگىندە جەر الەمدى شارپىعان كوروناۆيرۋس جايىندا كونسپيرولوگيالىق تەورياعا نەگىزدەلگەن اڭگىمەلەر جەلدەي ەسۋدە. كەيبىرەۋلەر بۇل ىندەتتى قىتايدىڭ ەكونوميكاسىنا قارسى جاسالىنعان شابۋىل دەپ باعالاۋدا. وسىنداي قاۋەسەت اڭگىمە قانشالىقتى شىندىققا جاناسادى؟
– ءوز باسىم مۇنداي قاۋەسەت اڭگىمەلەرگە سەنبەيمىن. ءيا، سوڭعى ۋاقىتتارى كوروناۆيرۋسقا قاتىستى كوپتەگەن بولجامدار ايتىلۋدا. ءتىپتى مۇنى اقش-تىڭ قىتايعا جاساعان ديۆەرسياسى، فارماكولوگيالىق كومپانيالاردىڭ قولدان جاساعان ويىنى، جۇڭگو عالىمىنىڭ كانادادان ۇرلاعان شتامپى دەگەن اڭگىمەلەردى دە ەستىدىم.
وسىدان كەيىن ىندەتكە قاتىستى كوپتەگەن عىلىمي ماقالالار وقىپ، وي قورىتىندىلاۋىما تۋرا كەلدى.
مامان رەتىندە ايتسام، مۇنىڭ ءبارى ويدان شىعارىلعان دۇنيە دەپ ەسەپتەيمىن. وكىنىشكە وراي، وسىنداي ەپيدەميا مەن پاندەميا كەزىندە نەشە ءتۇرلى الىپقاشپا اڭگىمەلەردىڭ پايدا بولاتىنى زاڭدىلىق. سوندىقتان جۇرتتى مۇنداي قاۋەسەت اڭگىمەلەرگە سەنبەۋگە شاقىرامىن.
– ولاي بولسا مامان رەتىندە ايتىڭىزشى، بۇل كوروناۆيرۋس قايدان شىقتى؟
– دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمى بۇل ىندەتتىڭ كوروناۆيرۋستىڭ ينفەكسيا ەكەنىن، رەسمي تۇردە سovid-19 دەپ اتالاتىنىن ايتتى. سونىمەن قاتار ينفەكسيا SARS-CoV-2 توبىنا جاتاتىن ۆيرۋس ەكەنىن جاريا ەتتى. ءيا، ىندەت جەر شارىن قامتىپ، پاندەميالىق دەڭگەيگە جەتتى. العاشقىدا ىندەت ورتالىق قىتايدىڭ حالىق تىعىز قونىستانعان ۋحان قالاسىندا پايدا بولدى.
وسىدان ءبىر اي بۇرىن امەريكالىق تەلەارنالارعا بەرگەن سۇحباتىمدا ىندەتتىڭ تارالۋى ەكى-ۇش ايدان كەيىن تومەندەي باستايتىنىن ايتىپ ەدىم. بۇگىندە سول بولجام راستالدى. ءقازىر قىتايدا ىندەت جۇقتىرۋشىلاردىڭ سانى ايتارلىقتاي تومەندەدى. ءبىراق وسى ىندەتكە شالدىققانداردىڭ قايتىس بولۋى جوعارى دەڭگەيدە بولعانىن مويىنداۋىمىز كەرەك.
قازىرگى تاڭدا قىتايدا كوروناۆيرۋستىڭ تارالۋى اۋىزدىقتالعانىمەن، ەۋروپا ەلدەرىندە ونىڭ تارالۋى ءورشىپ تۇر. يتاليا، يسپانيا، فرانسيا مەن گەرمانياداعى جاعداي وتە اۋىر. سونىمەن قاتار ىندەتكە شالدىعۋشىلاردىڭ سانى وڭتۇستىك كورەيا مەن يراندا دا كۇرت وسكەنى بەلگىلى. بۇدان باسقا ىندەتتىڭ قاتتى تارالۋ ءقاۋىپى پوستكەڭەستىك ەلدەردە دە جوعارى ەكەنىن ايتقىم كەلەدى.
– بۇگىندە كوروناۆيرۋسقا قاتىستى دۇربەلەڭ بارلىق سالانى قامتىدى دەسەك بولادى. ەكونوميكالىق قۇلدىراۋ، الەمدىك ءجىو-نىڭ تومەندەۋى، قور نارىعىنىڭ قيىن جاعدايدا قالۋى دۇربەلەڭنىڭ شوعىن ۇرلەي تۇسكەنىن كورىپ وتىرمىز. كوپتەگەن ەلدەر شەكارالارىن جاۋىپ، كارانتين رەجيمىن ەنگىزدى. تۋريزم سالاسى تولىعىمەن تۇرالاپ، حالىق جاپپاي جينالاتىن شارالارعا شەكتەۋ قويىلدى. كوروناۆيرۋس ادامزات بالاسىنا قانشالىقتى ءقاۋىپتى؟
– ءيا، كوروناۆيرۋس ولىمگە باستايتىن ءقاۋىپتى تۇماۋ ەكەنىن مويىنداۋىمىز كەرەك. ءبىراق بۇل ەپيدەميانىڭ جەر شارىن قامتىعانىمەن ميلليونداعان ادامنىڭ ءومىرىن جالمايدى دەپ ايتا المايمىن.
ادامدار جاڭا ءبىر قاۋىپپەن بەتپە-بەت كەلگەندە ساقتىق شارالارىن ساقتاماي ونى ءورشىتىپ الاتىنى بەلگىلى. وسىداي كەيىن حالىق اراسىندا دۇربەلەڭ تۋادى.
ءيا، جاعدايدىڭ قيىن ەكەنىن تۇسىنەمىن. ءبىراق ىندەتتىڭ ادامدار اراسىندا دەموگرافيالىق تارالۋىنا نازار اۋداراتىن بولساق، كوروناۆيرۋستان كوز جۇمىپ جاتقانداردىڭ اراسىندا جاستاردىڭ سانى وتە تومەن ەكەنىن بايقاۋعا بولادى. ال سوزىلمالى اۋرۋدان جاپا شەگەتىن قارت ادامدار كوروناۆيرۋسقا توتەپ بەرە الماي جاتىر.
ءوز باسىم بۇل ىندەتتى دۇنيەجۇزىن سۋپەرداعدارىسقا جەتەلەيدى دەپ ايتپاس ەدىم. الەمدە تۇماۋ اسقىنعان كەزدە 2-3 مىڭ ادام كوز جۇماتىنى بەلگىلى. ءبىراق بىزدەر سول كەزدە دۇربەلەڭگە سالىنبايمىز عوي.
– ءسىز ۇزاق جىلدار بويى ءتۇرلى ۆيرۋسقا قارسى ۆاكسينا ازىرلەۋ ىسىمەن اينالىستىڭىز. بۇگىندە كوروناۆيرۋسقا قارسى ۆاكسينا جاساۋ قانشالىقتى قيىن؟
– ىندەتكە قارسى ۆاكسينا جاساۋ قيىن ەمەس، مەنىڭشە، كوروناۆيرۋسقا قارسى ۆاكسينا بار. بۇل جەردە باستى ماسەلە – ۋاقىت. كەز كەلگەن ۆاكسينانىڭ ءقاۋىپسىز ءارى ءتيىمدى ەكەنىنە كوز جەتكىزۋ ءۇشىن ونى سىناقتان وتكىزۋ كەرەك. مۇنداي سىناقتاردى ءبىر ايدا جۇزەگە اسىرۋ مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان بىزگە ۋاقىت كەرەك.
– ءسىزدىڭ بولجامىڭىزشا، كوروناۆيرۋستىڭ قاي ۋاقىتتا بەتى قايتا باستاۋى مۇمكىن؟
– مەنىڭشە، ءساۋىر ايىنان باستاپ ىندەتتىڭ تارالۋى ازايا بەرەدى. مامىر مەن ماۋسىمدا كوروناۆيرۋستىڭ ايتارلىقتاي تومەندەگەنىنە كۋا بولامىز. ال جازدا ءبىرلى-جارىم جاعدايلار عانا تىركەلۋى مۇمكىن. ءبىراق كۇزدىڭ سوڭعى ايلارىندا ىندەت قايتادا باس كوتەرۋى ىقتيمال. ءبىراق بۇل كەزدە ىندەتتىڭ بەتىن قايتاراتىن دايىندىق جۇمىستارى جوعارى دەڭگەيگە جەتىپ، ونىڭ تارالۋىنا جول بەرىلمەيدى دەپ سەنەمىن.
– بيولوگيالىق قاۋىپسىزدىك مامانى رەتىندە ايتىڭىزشى، ەپيدەميا مەن جوسپارلانعان بيولوگيالىق شابۋىلدىڭ اراجىگىن قالاي اجىراتۋعا بولادى؟
– شىندىعىندا، بۇل سۇراققا ءبىر سوزبەن جاۋاپ بەرۋ مۇمكىن ەمەس. ءبىراق ماماندار حالىققا ۇعىنىقتى جاۋاپ بەرۋىنە بولادى. جوسپارلانعان بيولوگيالىق شابۋىل كەزىندە ىندەت جۇقتىرۋشىلاردىڭ سانى از عانا ۋاقىتتىڭ ىشىندە جۇزدەگەن مىڭ ادامدى قامتيدى. بيولوگيالىق شابۋىل كەزىندە ينفەكسيا ادامنىڭ وكپەسىن، تەرىسىن زاقىمداپ، بۋبون وباسى سياقتى كەسىرىن تيگىزەدى.
بۇگىندە كوروناۆيرۋستى الدەبىر ەلدىڭ بيولوگيالىق شابۋىلى دەپ جۇرگەندەرگە مىنانى ايتقىم كەلەدى. كوروناۆيرۋسقا شالدىققاندار وتكەن جىلدىڭ قاراشا، جەلتوقسان ايىندا پايدا بولدى. سول كەزدە ىندەت جۇقتىرعانداردىڭ سانى وتە از ەدى. بۇدان كەيىن وزگە ادامدارعا ىندەت جۇعا باستاعانى بەلگىلى.
– ءسىز 2007 جىلى ۋكراينادا MaxWell دەگەن اتاۋمەن قاتەرلى ىسىككە شالدىققاندارعا ارناپ دارى-دارمەك شىعارۋدى قولعا العان ەدىڭىز. سول جوباڭىز نە بولادى؟ بۇدان كەيىن قازاقستانعا نەگە كەتىپ قالدىڭىز؟
– مەن ءقازىر اقش-تا جۇمىس ىستەپ جاتىرمىن. قازاقستان مەن ۋكراينادا قولعا العان شارۋالارىمدى اقش-تا ىسكە اسىرىپ جاتىرمىن. مەنىڭ بىلۋىمشە، بوريسپول قالاسىندا دارى-دارمەك شىعارۋعا باعىتتالعان زاۋىت جۇمىس ىستەپ تۇر.
قازاقستان ۇكىمەتى ارنايى شاقىرعاننان كەيىن، جاڭا ۋنيۆەرسيتەت قۇرۋعا اتسالىستىم. بەس جىل بويى قازاقستاندا ونكولوگيالىق كلينيكانى باسقارىپ، العاش رەت ونكولوگيالىق اۋرۋلاردى ەمدەۋگە بولاتىنىن دالەلدەپ كورسەتتىم. وكىنىشكە وراي، قازاقستان مەن ۋكراينادا مەديسينا سالاسىندا جاڭا پرەپاراتتار مەن تەحنولوگيانى ازىرلەپ شىعارۋدىڭ جىلدامدىعى تومەن بولعاندىقتان، قولعا العان جۇمىستاردى اقش-تا جالعاستىرۋعا تۋرا كەلدى.
قازىرگى تاڭدا اقش-تا مەديسينا، اۋىل شارۋاشىلىعى جانە ءوندىرىس سالاسىنا ارنالعان ءتۇرلى ونىمدەر شىعاراتىن بيوتەحنولوگيالىق كومپانيادا قىزمەت اتقارامىن.
