سوڭعى ۋاقىتتارى اۋىل-ايماقتاردا جايىلىمنىڭ جەتىسپەۋشىلىگىنەن كوپتەگەن داۋ-شارلار تۋىنداپ جاتقانى بەلگىلى. ادەتتە «جەرىمىز كەڭ، ەۋروپانىڭ بالەنشە ەلى سىيىپ كەتەدى» دەپ ماقتانعاندا كەۋدەمىزگە نان پىسەردەي بولادى. ال اۋىلداعى اعايىن ايداپ جۇرگەن ازعانتاي مالىن سىيدىرا الماي قينالعاندا امالسىز ويعا باتاسىڭ. وسى رەتتە قازاق مال شارۋاشىلىعى جانە جەم-شوپ ءوندىرىسى عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ باسشىسى، اۋىل شارۋاشىلىعى عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسورى ايبىن تورەحانوۆ مىرزاعا جۇرتشىلىقتىڭ كوكەيىندە جۇرگەن كوپ سۇراقتى قويىپ، تۇششىمدى جاۋاپ الۋدىڭ ءساتى تۇسكەن ەدى. ەندى جايىلىم ماسەلەسىنە جان-جاقتى تالداپ بەرگەن ماماننىڭ وي-پايىمىنا قۇلاق اسىڭىزدار.
– ايدىن ادەپحان ۇلى، ءقازىر اۋىلدى جەردە جايىلىم ماسەلەسى كوپتەگەن داۋعا سەبەپشى بولىپ جۇرگەنىن بىلەسىز. وسى بىزگە جايىلىم جەتپەي مە، الدە ونى دۇرىس پايدالانباي ءجۇرمىز بە؟
– بىردەن ايتۋ كەرەك، قازاق ءۇشىن جايىلىم جەر ەشقاشان جەتكىلىكتى بولعان جوق. كەزىندە مال باققان اتا-بابالارىمىز جايىلىم جەر ءۇشىن قان توگىپ، مەيلىنشە كوپ جەرگە يەلىك ەتۋگە تىرىستى.
وسى رەتتە اتا-بابالارىمىز اق نايزانىڭ ۇشىمەن، الماس ۇىلىشتىڭ جۇزىمەن قورعاعان جەرىمىزدى دۇرىس پايدالانىپ ءجۇرمىز بە دەگەن سۇراق تۋىندايدى. سوڭعى ۋاقىتتارى ەلىمىزدەگى تابيعي جايىلىمداردى ءتيىمدى پايدالانۋ ءىسى وتە وزەكتى ماسەلەگە اينالدى. مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆ ۇكىمەتكە ەلىمىزدەگى جايىلىمداردى بارىنشا ءتيىمدى پايدالانىپ، مال باسىن ءوسىرىپ، ەكولوگيالىق تازا ءونىم ءوندىرۋ تۋراسىندا مىندەت جۇكتەگەن بولاتىن.
پرەزيدەنت تاپسىرماسىنىڭ ۇدەسىنەن شىعۋ ءۇشىن قولدانىستاعى جايىلىمداردى جاقسارتىپ، شالعاي جايىلىمداردى مۇمكىندىگىنشە يگەرىپ، ەت ءونىمىنىڭ ارتۋعا بارىنشا كۇش سالۋىمىز كەرەك.
مىسالى، ەتتى باعىتتاعى ءىرى قارا سالاسى دامىعان كانادا، برازيليا، ارگەنتينا مەملەكەتتەرىندە ەت ءونىمىنىڭ باسىم بولىگى، جايىلىمدا ءجۇرىپ سەمىرگەن مال ەتى قۇرايدى. ارينە، بۇل رەتتە ولاردىڭ مال تۇقىمى مەن جايىلىمدارىن قالاي كۇتىپ-باپتايتىنىن ەسەپكە الۋىمىز كەرەك. الداعى ۋاقىتتا وسى تاجىريبەنى بىزدە قولدانىپ، ەت-سۇت ءونىمىن ارتتىرۋعا كۇش سالۋ كەرەك.
ەندى ءسىز قويعان سۇراققا جاۋاپ بەرسەك، ەلىمىزدە تابيعي مال ازىعى جەرلەرىنىڭ جالپى كولەمى 189 ملن گەكتاردان استام جەردى قۇرايدى. بۇل ەلىمىزدىڭ جەر قورىنىڭ 70%-ى ەكەنىن ەسكەرسەك، جايىلىمدىق جەر بويىنشا الەۋەتىمىزدىڭ قانشالىقتى زور ەكەنىن باعامداۋعا بولادى.
ال شابىندىق جەرلەردىڭ كولەمى 5 ملن گەكتاردى قۇرايدى. وسى ءبىر مالمەتتەن مال شارۋاشىلىعىن دامىتۋدا بىزدەر جايىلىمدىق جەرلەرگە ارقا سۇيەۋدىڭ ماڭىزى زور باعامداۋعا بولادى.
– ەلىمىزدىڭ جايىلىمدىق الەۋەتى جوعارى ەكەنىن ايتتىڭىز. سول رەسۋرسىمىزدى قاناشالىقتى ءتيىمدى پايدالانىپ جاتىرمىز؟
– كەڭ بايتاق قازاق جەرى بىرنەشە تابيعي ايماقتار مەن ەكى تاۋلى ءوڭىر بار. جەر بەدەرىنە وراي وسى القاپتاردىڭ مال ازىقتىق سيپاتتىمەن وندا وسەتىن ءشوپ تۇرلەرىن پايدالانۋ قارقىندىلىعى دا ءار الۋان. جايىلىمنىڭ 25%ء-ى قۇمدى جەرلەردە، 18%-ى تاۋلى جەرلەردە ورنالاسسا، 5%-دان استامى ويپاتتى جەرلەر قۇرايدى.
ءار ءتۇرلى تابيعي ايماقتاردا بىرنەشە جايىلىم تۇرلەرى كەزدەسەدى. تابيعاتتىڭ وسى ءبىر ەرەكشەلىگىن ءجىتى بايقاعان بابالارىمىز جايىلىمدى ماۋسىمدى پايدالانۋدى جاقسى مەڭگەرگەن. ماسەلەن، «مويىنقۇم-بەتپاقدالا-سارىارقا» جايىلىم كەشەنى وڭتۇستىكتەن سولتۇستىككە قاراي 500-دەن استام شاقىرىمعا سوزىلسا، «الاتاۋ-بالقاش» كەشەنى 200-250 شاقىرىمدى الىپ جاتىر. ال ەلىمىزدىڭ ورماندى-دالالى ايماعىنداعى تابيعي جايىلىمدىق جەرلەر 4 مىڭ گەكتار القاپتى الىپ جاتىر. بۇل القاپتاردا ءار ءتۇرلى استىق تۇقىمداستار، بەتەگە-جۋسان ارالاس شوپتەر وسەدى، ەگىنشىلىككە جارامسىز. ورتاشا ونىمدىلىگى گەكتارىنا شامامەن 5 سن اسپايدى.
دالالىق ايماقتاعى جايىلىمدىق جەرلەر 40 مىڭ گەكتاردان استام. بۇل القاپتاردا بەتەگە-جۋسان ارالاس شوپتەسىن باسىم كەلەدى، ال وزەن اڭعارلارى مەن كول جاعاسىن شابىندىق رەتىندە پايدالانۋعا بولادى. ءشوپ شىعىمى 6 سن شاماسىندا، ال شابىندىقتار 12-14 سن دەيىن ءتۇسىم بەرەدى.
شولەيت ايماقتار سولتۇستىك كاسپيي ماڭى جازىعىنان التاي تاۋلارىنا دەيىن سوزىلىپ جاتىر. مال جايۋعا جارامدى جەرلەر 34 مىڭ گەكتاردان استام، سونىڭ ىشىندە شابىندىقتار 1،5 مىڭ گەكتاردى قۇرايدى. شولەيت جەرلەرگە ءتان ەرەكشەلىك – استىق تۇقىمداس وسىمدىكتەر مەن شالا بۇتا وسىمدىكتەردىڭ ۇيلەسىمدى وسەدى. بۇل القاپتاردا ءار جىلدارى جانە ماۋسىمعا وراي ءشوپ ءتۇسىمى ەدەۋىر اۋىتقىپ وتىرادى. ورتا ەسەپپەن جايىلىم ونىمدىلىگى 3-4 س/گا قۇرايدى.
ەلىمىزدە تابيعي جايىلىمدار نەگىزىنەن ءشول ايماقتا ورنالاسقان، كولەمى 91 مىڭ گەكتاردان اسادى، ونىڭ ىشىندە 1،3 مىڭ گەكتاردان استامى شابىندىققا جارامدى. ءشول ايماقتا وسەتىن وسىمدىكتەر كوبىنە شالا بۇتالى وسىمدىكتەر. ءۇستىرت، بەتپاقدالا، سارىسۋ جازىعى سازبالشىقتى جانە تاستاقتى ءشول القاپتارىنا جاتادى. بۇل القاپتاردا جۋسان، جۋساندى-سوراڭ جانە راڭ تارىزدەستەر مەن ەفەمەرويدتى شوپتەر ارالاس وسەدى. وسى جايىلىمداردا جۋسان، راڭ تارىزدەستەر جانە شالا بۇتا وسىمدىكتەرمەن قاتار بۇتالى وسىمدىكتەر: جۇزگىن، سەكسەۋىل، قۇم قاراعانى جانە باسقا دا تۇرلەرى ارالاس وسەدى. ءشول وسىمدىكتەرىنىڭ ءتۇسىمى تۇراقتى ەمەس، ونىمدىلىگى 3 سن/گا اسپايدى.
تاۋلى ايماققا التاي جانە تيان-شان تاۋلارىنىڭ جايىلىمدارى ەنەدى، كولەمى 9 مىڭ گەكتاردان اسادى. بيىكتىگى جانە تابيعي بەلدەۋلەرى الۋان ءتۇرلى. مىسالى، 600-1500 مەتر بيىكتىكتەگى بەلدەۋگە سولتۇستىك تيان-شان تاۋلارىنا قاراستى ىلە الاتاۋى مەن كۇنگەي الاتاۋدىڭ سولتۇستىك باۋرايى ەنەدى. وسى القاپتاردا بەتەگە، اقسەلەۋ باسىم كەزدەسەدى، ءتۇسىمى 5 س/گا اسپايدى. 1500-2400 م بيىكتىكتە ورماندى-شالعىندى بەلدەۋ ورنالاسقان، مۇنداعى وسىمدىكتەر شالعىنى الۋان ءتۇرلى، كوبىنە استىق تۇقىمداستار، ءتۇسىمى 20 سن/گا قۇرايدى.
– ايبىن مىرزا، ەلىمىزدىڭ جايىلىمدىق الەۋەتىن وقىرماندارىمىزعا قولمەن قويعانداي قىلىپ كورسەتىپ بەردىڭىز. اڭگىمە اراسىندا جايىلىمداردى اتا-بابالارىمىز ماۋسىم-ماۋسىمعا ءبولىپ پايدالانعانىن ايتتىڭىز. وسىنى تارقاتىپ ايتىپ بەرىڭىزشى؟
– قازاقستاندا ءار ايماعىنداعى جايىلىمدىق جەرلەر بىر-بىرىنە مۇلدە ۇقسامايدى. سوندىقتان جايىلىم تيپتەرىنىڭ ورنالاسۋىنا قاراي ماۋسىمدارعا ءبولىپ پايدالانعان ءجون. وسى رەتتە جايىلىمدى ماۋسىمعا ءبولىپ، پايدالانۋ ونداعى وسىمدىكتەردىڭ ءونىپ-وسۋ ەرەكشەلىگىنە، القاپتاعى ءشوپ قۇرامىنىڭ جەتىلۋىنە اسەر ەتەدى.
جايىلىمداردى ءتيىمدى پايدالانۋ ءار بەلدەۋدىڭ ماۋسىمدىق الەۋەتىن بارىنشا جۇزەگە اسىرۋ كەرەك. ءبىر ايماقتا ورنالاسقان ءار ءتۇرلى جايىلىمدارداعى ءشوپ تۇرلەرىنىڭ جەتىلۋىنە قاراي پايدالانسا، جايىلىم مال تۇياعىمەن تاپتالىپ توزىپ كەتپەيدى.
اتا-بابالارىمىز تابيعي جايىلىمداردىڭ ماۋسىمدىق سيپاتىن يگەرىپ، ونى ءتيىمدى پايدالانعان. كوكتەم، جاز، كۇز مەزگىلدەرىندە ءشوپتىڭ جەتىلگەنىنە وراي ءورىسىن تاڭداپ، ءاردايىم مال جايىلىمىن اۋىستىرىپ وتىرعان. ەلىمىزگە ءتان ءار ءتۇرلى تابيعي ايماق پەن بەلدەۋلەردى قيىپ ءوتىپ، جايىلىمنىڭ شالعىنىن جەپ، شۇرايىن كەتىرمەي، ورىستەگى ءشوپتىڭ تۇياقكەستى بولۋىنا جول بەرمەگەنىن بىلەمىز.
كەڭەس وداعى قۇرىلعاندا دا كوشپەلى مال شارۋاشىلىعىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى عىلىمي تۇرعىدان زەرتتەلىپ، شالعاي مال شارۋاشىلىعى سالاسى بارىنشا دامىدى. جەر ىڭعايىنا وراي دالالىق، شولەيتتىك جانە تاۋلى جايىلىمدار الەۋەتىن ماۋسىمىنا قاراي تولىق پايدالانۋ جۇزەگە استى.
وكىنىشكە وراي، قازىرگى تاڭدا جايىلىمدىق كەشەندەردى ماۋسىمدىق ەرەكشەلىكتەرىنە وراي اۋىسپالى پايدالانىپ، الەۋەتىن تولىق پايدالانۋ جۇزەگە اسپاۋدا. ۋاقىت بەلدەۋىنە، جەر بەدەرىنە وراي ماۋسىمدىق جايىلىمداردىڭ الەۋەتىن پايدالانۋ جۇيەسىزدىككە ۇرىنعان. وسى كەلەڭسىزدىك كەيبىر جايىلىمداردىڭ ازعىنداۋىنا ۇلاسىپ، جالپى مال شارۋاشىلىعىنىڭ دامۋىنا تۇساۋ سالىپ وترىعانى جاسىرىن ەمەس.
– جايىلىمدى توزۋدان ساقتاۋ ءۇشىن نە ىستەۋمىز كەرەك؟
– ول ءۇشىن باياعى جۇيەگە قايتا ورالۋىمىز كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن. قالىپتاسقان ۇستانىمداردى جاڭعىرتىپ، قاراپايىم عانا تالاپتاردى جۇزەگە اسىرۋدىڭ ماڭىزى زور. ايتالىق، جايىلىمدىق جەرلەردىڭ ءتۇرىن ەسكەرىپ، ورىستەگى ءشوپ تۇرلەرى جەتىلەتىن ۋاقىتتا مال جايىپ، ءورىس ءشوبىن تىقىرلاتپاي كەلەسى ورىسكە اۋىستىرىپ وتىرعان ءجون.
ەگەر بۇلاي ىستەمەسەك، جايىلىمداعى ءبىرجىلدىق تابيعي شوپتەر ءپىسىپ جەتىلمەي، ءورىستىڭ كۇيى كەتەدى. جايىلىمنىڭ ازىقتىق قورىنىڭ مولشەرى تومەندەيدى. سوندىقتان ءاربىر جايىلىمدى ءوز ۋاقىتىندا پايدالانىپ، اسىرەسە، جايىلىمنىڭ ونىمدىلىگىنە ساي مال باسى ۇستاپ، ۋاقتىلى ءورىس اۋىستىرىپ وتىرسا، جايىلىم جۇتامايدى.
ەگەر قولدانىستاعى جايىلىم تارلىق ەتسە، شالعاي جايىلىمداردى يگەرۋ كەرەك. بولماسا قولدانىستاعى جايىلىمدارعا مال تۇياعىنا ءتوزىمدى شوپتەرىن ۇستەمەلەپ ەگىپ، ازىقتىق قوردى ارتتىرۋدىڭ ماڭىزى زور.
– بايقايمىن، ءقازىر جايىلىمعا قاتىستى ءسىز ايتىپ وتىرعان تالاپتار ورىندالمايدى. ەگەر وسى تالاپتاردى شارۋالار تولىقتاي ساقتاسا، جايىلىمعا قاتىستى ماسەلە تۋىنداماس ەدى؟
– ارينە، بۇل تالاپتاردى ساقتاساق، مال شارۋاشىلىعى ەسەلەپ وسەر ەدى. وكىنىشكە وراي، بۇل تالاپتار ورىندالماۋدا. ەلىمىز تاۋەلسىزدىگىن العان جىلداردان بەرى شالعاي جايىلىمداردى پايدالانۋ ءۇردىسى دە، جايىلىمداردى جاقسارتۋ جۇمىستارى دا جالعاسىن تاپقان جوق.
شارۋالار مال ءوسىرۋدىڭ ماڭىزدى تەحنولوگياسىن ەسكەرمەي، كوبىنە، ەكستەنسيۆتى جولمەن قولدانىستاعى جايىلىمدى بارىنشا پايدالاندى.
وتاندىق عالىمداردىڭ جايىلىمداردى ءتيىمدى پايدالانۋ بويىنشا ۇسىنىستارى تەك قاعاز جۇزىندە قالعانى جاسىرىن ەمەس. ماۋسىمدىق ەرەكشەلىگىنە وراي جايىلىمدى اۋىسپالى قولدانۋ، مال باسىن ازايتۋ جانە جايىلىم مەرزىمىن قىسقارتۋ ارقىلى توزعان جايىلىمداردى قالپىنا كەلتىرۋ جۇمىستارى قولعا الىنعان جوق.
ءبىر تيىن شىعىن شىعارماي ىسكە اسىرۋعا بولاتىن وسى ادىستەردى ىسكە اسىرۋعا شارۋالار ۇمتىلمادى. قارجى تالاپ ەتەتىن ءادىس – جايىلىمدى جاقسارتۋ شارالارى كەيبىر وزىق شارۋاشىلىقتار تاراپىنان عانا قولداۋ تاپتى.
– ايبىن ادەپحان ۇلى، بۇل تىعىرىقتان قالاي شىعۋعا بولادى؟
– بىزدە جايىلىمداردى قالاي ءتيىمدى پايدالانۋعا بولاتىن جىلدار بويى قالىپتاسقان تالاپتار مەن نورمالار بار. الداعى ۋاقىتتا سول تالاپتاردى شارۋالار تولىقتاي ورىنداۋى كەرەك. بۇل رەتتە شارۋالار وسى تالاپتاردى ورىنداۋ ءبىرىنشى كەزەكتە وزدەرىنە كەرەك ەكەنىن ءتۇسىنۋى كەرەك.
بۇگىندە قولدانىستاعى زاڭ اياسىندا جايىلىمداردى قولدانۋ مەن ساقتاۋعا باعىتتالعان تالاپتار قاراستىرىلىپ، مەملەكەتتىك تۇرعىدان قولداۋ كورسەتىلە باستادى. بۇل دا بولسا كوڭىلگە دەمەۋ بولىپ تۇر.
بيلىك تاراپىنان قولدانىستاعى زاڭناما اياسىندا جايىلىمداردى پايدالانۋ ەرەجەلەرىنىڭ ساقتالۋىن باقىلاۋ دارمەنسىزدىككە بوي الدىرماۋ كەرەك. شارۋانىڭ تابىستى جۇمىس اتقارۋىن كۇيتتەيتىن جەرگىلىكتى بيلىك جايىلىمداردى باسقارۋ جانە ولاردى پايدالانۋ جوسپارىن جۇزەگە اسىرۋدا سالعىرتتىق تانىتپاعانىن قالايمىز.
بۇدان باسقا زامانا تالابىنا ساي اگروونەركاسىپ سالاسىن سيفرلاندىرۋدىڭ ماڭىزى زور. اقپاراتتاندىرۋ ءىسى مال شارۋاشىلىعى سالاسىندا قوردالانعان ماسەلەلەردى جۇيەلەپ، سالاعا نۇقسان كەلتىرمەي كەشەندى تۇردە شەشۋگە مۇرىندىق بولادى.
