ءبىر زاڭ قابىلداپ جاستارعا قاتىستى ماسەلەنى 20 جىلعا دەيىن شەشىپ تاستاي المايمىز. مۇنى كوپشىلىك ءتۇسىنۋى كەرەك. سول سەبەپتى ەلىمىزدەگى جاستار ساياساتىنا قاتىستى ماسەلەلەر ءاربىر بەس جىلدا اينالىپ سوعۋىمىز زاڭدىلىق.
ايتالىق، جاستار ساياساتىنا قاتىستى ماسەلە قولعا الىنعان ساتتە، جاستاردىڭ ساپالى ءبىلىم الۋى، تۇراقتى جۇمىس ورىندارىمەن قامتىلۋى، ودان كەيىن باسپانامەن قامتىلۋى رەت-رەتىمەن كوتەرىلىپ، بۇل باعىتتاعى وزەكتى ماسەلەلەر بىرتىندەپ شەشىمىن تاپتى.
اتاپ ايتساق، قازىرگى تاڭدا جاستاردىڭ ءبىلىم الۋىنا قاتىستى وزەكتى ماسەلەلەر ءتيىستى دەڭگەيدە شەشىمىن تاپقان دەپ نىق سەنىممەن ايتۋىمىزعا بولادى. ءقازىر جاستارىمىزدىڭ دۇنيەجۇزىنىڭ الدىڭعى قاتارلى وقۋ ورىندارىندا ءبىلىم الۋىنا تولىق جاعداي جاسالعان.
بىزگە مۇنداي مۇمكىندىكتەر ءبىر كۇندە ورناي سالعان جوق. بۇل ءۇشىن ەلىمىزدىڭ ءبىلم بەرۋ جۇيەسى «بولون ۇردىسىنە» بەيىمدەلىپ، قازاقستاننىڭ ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى الىمدىك ءبىلىم جۇيەسىمەن ينتەگراسيالاندى.
ەلىمىز ەڭ العاش «بولون ۇردىسىنە» كوشە باستاعاندا كەڭەستىك جۇيەگە ابدەن باۋىر باسىپ قالعان ازاماتتار مۇنىڭ ۇلكەن قاتەلىك، ءبىلىم بەرۋ سالاسى كەرى كەتەتىنىن ايتىپ، وزگەرىستى قالامىدى. ەگەر بىزدەر كەڭەس زامانىنداعى ەسكى تاسىلمەن جۇرسەك قازاق جاستارى دۇنيەجۇزىنىڭ تۇكىپىر-تۇكپىرىنە بارىپ ءبىلىم الۋ مۇمكىندىگىنەن ايرىلار ەدى.
مىنە، ءبىلىم سالاسىنداعى ءبىر عانا وزگەرىس جاستاردىڭ ومىرىنە، وي-ساناسىنا قانداي وزگەرىس جاساعانىن بايقاۋعا بولادى. جاستار ساياساتىن جەتىلدىرۋدە جاناما سالالار دا الدان شىعىپ وتىرادى. ايتالىق، جاستاردى باسپانامەن قامتۋ ءىسىن قولعا العاندا بۇل باعىتتاعى جۇمىستار قارجى جۇيەسىن دە قامتىعانىن بىلەمىز. قارجى ينستيتۋتتارى مەن ۆەدموستۆالىق مەكەمەلەر جاستاردى باسپانامەن قامتۋعا قاتىستى ءوز جوبالارىن ۇسىنىپ، ونى جۇزەگە اسىردى.
قازىرگى تاڭدا جاستاردىڭ باسپاناعا قول جەتىمدىلىگى وسىدان 10-15 جىلمەن سالىستىرعاندا ايتارلىقتاي جەڭىلدەگەنىن بايقاۋعا بولادى. سول سەبەپتى ول كەزدە جاستاردىڭ باسپاناعا قولجەتىمدىلىگىن ارتتىۋ جاستار ساياساتىنىڭ نەگىزگى تارماعى بولدى.
ال ءقازىر جاستار ساياساتىنا قاتىستى جاڭا پريوريتەتتەر پايدا بولدى. سول ماڭىزدى مىندەتتەردى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن الداعى ۋاقىتتا «جاستار تۋرالى» زاڭ جوباسىنا ءبىرقاتار وزىگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزىلمەك. وسى رەتتە كەيبىرەۋلەرگە جاستار ساياساتىن ءقالىپتاستىرۋدىڭ شەگى مەن شەتى جوق دۇنيە سىندى كورىنۋى مۇمكىن. ءبىراق ماسەلەگە بۇلايشا وي جۇگىرتۋ قاتەلىك بولار ەدى.
بۇگىندە جاستار دەگەن كىم ەكەنىن انىقتاپ الساق. «جاستار تۋرالى» زاڭىنا قاراساق جاسى 14-29 ارالىعىنداعى ازاماتتاردى جاستاردىڭ ساناتىنا جاتقىزۋىمىز. قازىرگى تاڭدا جاڭا قازاقستاندى قۇرىپ، دامۋعا بەت تۇزەپ جاتىرمىز. دامۋعا بەت العان ەل «جاستاردىڭ ءبىلىم الۋىنا، باسپانالى بولۋ ماسەلەسىن شەشتىك» دەپ تىنىش وتىرۋىنا بولمايدى.
قاي ەلدە بولسا دا جاستار قوعامدى دامىتۋشى بەلسەندى كۇش ەكەنى بەلگىلى. سوندىقتان كەلەشەگىنەن ءۇمىت كۇتەتىن ەل جاستار ساياساتىن ۇدايى دامىتىپ، جەتىلدىرىپ وتىرادى. الداعى ۋاقىتتا «جاستار تۋرالى» زاڭناماعا جاستاردىڭ دامۋ يندەكسى دەگەن ۇعىم قوسىلايىن دەپ وتىر. زاڭناماعا ەنگىزىلەتىن جاڭا ۇعىم جاستارعا نە بەرەدى دەگەن سۇراق تۋىندايدى. ەندى سوعان سوعان جاۋاپ بەرسەك.
اڭگىمە اراسىندا تاۋەلسىزدىك جىلدارىنداعى جاستار ساياساتى جاستاردىڭ ءبىلىم الۋ مەن الەۋمەتتىك ماسەلەسىن شەشۋگە باعىتتالعانىن ايتتىق. ءبىر عانا «بولاشاق» باعدارلاماسى جاستاردىڭ ءبىلىم دەڭگەيىنىڭ ارتۋىنا وراسان زور ۇلەس قوستى. وسىنىڭ ارقاسىندا ءقازىر جاستارىمىز بەدەلدى حالىقارالىق كومپانيالاردا جۇمىس ىستەپ، ەلىمىزدىڭ ابىرويىن اسقاقتاتىپ ءجۇر. ءبىر سوزبەن ايتقاندا قازاق جاستارى الەمدىك ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنە كىرىگىپ، وزدەرىن جاقسى جاعىنان تولىقتاي كورسەتتى. ءبىراق مۇنداي مۇمكىندىكتى قازاق جاستارىنىڭ كوپشىلىگى پايدالاندى دەپ ايتا المايمىز.
«جاستار تۋرالى» زاڭعا ەنگىزىلەتىن جاستاردىڭ دامۋ يندەكسى ەلىمىزدەگى جاستاردىڭ ءبىلىمى، جەكە قابىلەتى، قوعامدىق-ساياسي كوزقاراسى، تۇرمىستىق جاعدايىنا قاتىستى ءتۇرلى سۇراقتارعا جاۋاپ بەرەتىن بەرەتىن بولادى. جالپاق تىلمەن ايتساق، جاستاردىڭ دامۋ يندەكسى دەگەن ۇعىم ەلەمىزدەگى جاستاردىڭ ساپالىق كورسەتكىشى دەپ تۇسىنگەن ءلازىم.
وسى ۇعىم زاڭناماعا ەنگەننەن كەيىن ەلىمىزدەگى جاستاردىڭ ءبىلىمى، ولاردىڭ قانشالىقتى سپورتپەن اينالىساتىنى، كاسىبىي بىلىكتىلىگىن شىڭداۋ ءۇشىن ترەنيگتەرگە قانشالىقتى قاتىساتىنى، قوعامدىق بەلسەندىلىگى بويىنشا ناقتى مالىمەتتەرگە يە بولامىز.
بۇل مالىمەتتەر نە ءۇشىن قاجەت دەگەن سۇراق تۋىندايدى. ەندى وسىعان جاۋاپ بەرسەك. جوعارىدا تىزبەكتەپ ايتىپ شىققان دۇنيەلەر بويىنشا وڭىرلەردەگى جاستاردىڭ ساپالىق يندەكسىن انىقتاعاندا قاي وڭىردە جاستارعا قانداي قولداۋ كورسەتۋ كەرەك ەكەنىن بىردەن ايقىنداۋعا بولادى.
مىسالى الماتى قالاسىندا جاستاردىڭ سپورتپەن اينالىسۋىنا ءتيىستى دەڭگەيدە جاعداي جاسالعان، ال وبلىستاردا جاستاردىڭ سپورتپەن اينالىسۋىنا جەتكىلىكتى دەڭگەيە جاعداي جاسالماعانى جاسىرىن ەمەس. ءوڭىردى دامىتۋ باعدارلامالارى دايىنداۋ كەزىندە جەرگىلىكتى بيلىك ورىندارى وبىلىس اۋماعىنداعى جاستاردىڭ دامۋ يندەكسىن باسشىلىققا الىپ، ارەكەت ەتەتىن بولادى. وسىدان كەيىن وڭىرلىك دامۋ باعدارلاماسىندا وبلىسقا قاراستى اۋىل-ايماقتاردا سپورت نىساندارىن كوپتەپ سالۋ ماسەلەسى قولعا الىنادى. ءدال وسى ماسەلەنى ءبىلىم بەرۋ، دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىنا دا قاراتىپ ايتۋعا دا بولادى.
وسىلايشا جاستاردىڭ دامۋ يندەكسى ۇعىمى ەلىمىزدەگى جاستاردىڭ ساپالىق تۇرعىدان ءبىر دەڭگەيدە دامۋىن قامتاماسىز ەتەدى. اۋىل مەن قالاداعى جاستار بىردەي يگىلىككە قول جەتكىزۋى بۇل مەملەكەتتىڭ دامىعانىن انىق كورسەتەدى. قازاقستان جاستارىنىڭ ءبارى ءبىلىمدى، فيزولوگگيالىق، رۋحاني تۇرعىدان ءبىر دەڭگەيدە دامىسا، ولار وزدەرىنىڭ ءبىلىمى مەن بويىنداعى قاسيەتتەرىن مەملەكەت دامۋىنا جۇمىسايدى. وڭىرلەردە ءبىر دەڭگەيدە دامۋ ورىن الادى. وسى تۇرعىدان الىپ قاراساق، جاستاردىڭ دامۋ يندەكسى انىقتاۋدىڭ ماڭىزى زور ەكەنىن تۇسىنۋگە بولادى.
