Bir zań qabyldap jastarǵa qatysty máseleni 20 jylǵa deıin sheship tastaı almaımyz. Muny kópshilik túsinýi kerek. Sol sebepti elimizdegi jastar saıasatyna qatysty máseleler árbir bes jylda aınalyp soǵýymyz zańdylyq.
Aıtalyq, jastar saıasatyna qatysty másele qolǵa alynǵan sátte, jastardyń sapaly bilim alýy, turaqty jumys oryndarymen qamtylýy, odan keıin baspanamen qamtylýy ret-retimen kóterilip, bul baǵyttaǵy ózekti máseleler birtindep sheshimin tapty.
Atap aıtsaq, qazirgi tańda jastardyń bilim alýyna qatysty ózekti máseleler tıisti deńgeıde sheshimin tapqan dep nyq senimmen aıtýymyzǵa bolady. Qazir jastarymyzdyń dúnıejúziniń aldyńǵy qatarly oqý oryndarynda bilim alýyna tolyq jaǵdaı jasalǵan.
Bizge mundaı múmkindikter bir kúnde ornaı salǵan joq. Bul úshin elimizdiń bilm berý júıesi «Bolon úrdisine» beıimdelip, Qazaqstannyń bilim berý júıesi álimdik bilim júıesimen ıntegrasıalandy.
Elimiz eń alǵash «Bolon úrdisine» kóshe bastaǵanda keńestik júıege ábden baýyr basyp qalǵan azamattar munyń úlken qatelik, bilim berý salasy keri ketetinin aıtyp, ózgeristi qalamydy. Eger bizder Keńes zamanyndaǵy eski tásilmen júrsek qazaq jastary dúnıejúziniń túkipir-túkpirine baryp bilim alý múmkindiginen aırylar edi.
Mine, bilim salasyndaǵy bir ǵana ózgeris jastardyń ómirine, oı-sanasyna qandaı ózgeris jasaǵanyn baıqaýǵa bolady. Jastar saıasatyn jetildirýde janama salalar da aldan shyǵyp otyrady. Aıtalyq, jastardy baspanamen qamtý isin qolǵa alǵanda bul baǵyttaǵy jumystar qarjy júıesin de qamtyǵanyn bilemiz. Qarjy ınstıtýttary men vedmostvalyq mekemeler jastardy baspanamen qamtýǵa qatysty óz jobalaryn usynyp, ony júzege asyrdy.
Qazirgi tańda jastardyń baspanaǵa qol jetimdiligi osydan 10-15 jylmen salystyrǵanda aıtarlyqtaı jeńildegenin baıqaýǵa bolady. Sol sebepti ol kezde jastardyń baspanaǵa qoljetimdiligin arttyý jastar saıasatynyń negizgi tarmaǵy boldy.
Al qazir jastar saıasatyna qatysty jańa prıorıtetter paıda boldy. Sol mańyzdy mindetterdi júzege asyrý úshin aldaǵy ýaqytta «Jastar týraly» zań jobasyna birqatar ózigerister men tolyqtyrýlar engizilmek. Osy rette keıbireýlerge jastar saıasatyn qalyptastyrýdiń shegi men sheti joq dúnıe syndy kórinýi múmkin. Biraq máselege bulaısha oı júgirtý qatelik bolar edi.
Búginde jastar degen kim ekenin anyqtap alsaq. «Jastar týraly» zańyna qarasaq jasy 14-29 aralyǵyndaǵy azamattardy jastardyń sanatyna jatqyzýymyz. Qazirgi tańda Jańa Qazaqstandy quryp, damýǵa bet túzep jatyrmyz. Damýǵa bet alǵan el «jastardyń bilim alýyna, baspanaly bolý máselesin sheshtik» dep tynysh otyrýyna bolmaıdy.
Qaı elde bolsa da jastar qoǵamdy damytýshy belsendi kúsh ekeni belgili. Sondyqtan kelesheginen úmit kútetin el jastar saıasatyn udaıy damytyp, jetildirip otyrady. Aldaǵy ýaqytta «Jastar týraly» zańnamaǵa Jastardyń damý ındeksi degen uǵym qosylaıyn dep otyr. Zańnamaǵa engiziletin jańa uǵym jastarǵa ne beredi degen suraq týyndaıdy. Endi soǵan soǵan jaýap bersek.
Áńgime arasynda táýelsizdik jyldaryndaǵy jastar saıasaty jastardyń bilim alý men áleýmettik máselesin sheshýge baǵyttalǵanyn aıttyq. Bir ǵana «Bolashaq» baǵdarlamasy jastardyń bilim deńgeıiniń artýyna orasan zor úles qosty. Osynyń arqasynda qazir jastarymyz bedeldi halyqaralyq kompanıalarda jumys istep, elimizdiń abyroıyn asqaqtatyp júr. Bir sózben aıtqanda qazaq jastary álemdik bilim berý júıesine kirigip, ózderin jaqsy jaǵynan tolyqtaı kórsetti. Biraq mundaı múmkindikti qazaq jastarynyń kópshiligi paıdalandy dep aıta almaımyz.
«Jastar týraly» zańǵa engiziletin Jastardyń damý ındeksi elimizdegi jastardyń bilimi, jeke qabileti, qoǵamdyq-saıası kózqarasy, turmystyq jaǵdaıyna qatysty túrli suraqtarǵa jaýap beretin beretin bolady. Jalpaq tilmen aıtsaq, Jastardyń damý ındeksi degen uǵym elemizdegi jastardyń sapalyq kórsetkishi dep túsingen lázim.
Osy uǵym zańnamaǵa engennen keıin elimizdegi jastardyń bilimi, olardyń qanshalyqty sportpen aınalysatyny, kásibiı biliktiligin shyńdaý úshin trenıgterge qanshalyqty qatysatyny, qoǵamdyq belsendiligi boıynsha naqty málimetterge ıe bolamyz.
Bul málimetter ne úshin qajet degen suraq týyndaıdy. Endi osyǵan jaýap bersek. Joǵaryda tizbektep aıtyp shyqqan dúnıeler boıynsha óńirlerdegi jastardyń sapalyq ındeksin anyqtaǵanda qaı óńirde jastarǵa qandaı qoldaý kórsetý kerek ekenin birden aıqyndaýǵa bolady.
Mysaly Almaty qalasynda jastardyń sportpen aınalysýyna tıisti deńgeıde jaǵdaı jasalǵan, al oblystarda jastardyń sportpen aınalysýyna jetkilikti deńgeıe jaǵdaı jasalmaǵany jasyryn emes. Óńirdi damytý baǵdarlamalary daıyndaý kezinde jergilikti bılik oryndary obylys aýmaǵyndaǵy Jastardyń damý ındeksin basshylyqqa alyp, áreket etetin bolady. Osydan keıin óńirlik damý baǵdarlamasynda oblysqa qarasty aýyl-aımaqtarda sport nysandaryn kóptep salý máselesi qolǵa alynady. Dál osy máseleni bilim berý, densaýlyq saqtaý salasyna da qaratyp aıtýǵa da bolady.
Osylaısha Jastardyń damý ındeksi uǵymy elimizdegi jastardyń sapalyq turǵydan bir deńgeıde damýyn qamtamasyz etedi. Aýyl men qaladaǵy jastar birdeı ıgilikke qol jetkizýi bul memlekettiń damyǵanyn anyq kórsetedi. Qazaqstan jastarynyń bári bilimdi, fızologgıalyq, rýhanı turǵydan bir deńgeıde damysa, olar ózderiniń bilimi men boıyndaǵy qasıetterin memleket damýyna jumysaıdy. Óńirlerde bir deńgeıde damý oryn alady. Osy turǵydan alyp qarasaq, Jastardyń damý ındeksi anyqtaýdyń mańyzy zor ekenin túsinýge bolady.
