جاقسىلىق  ومار،

شىعىس قازاقستان وبلىسى اكىمىنىڭ ورىنباسارى

شوقان ءۋاليحانوۆتاي بولۋدى ارماندادىم

 

 

نارىق ءبىزدى ەرتە ەسەيتتى

– جاقسىلىق مۇقاش ۇلى،  ەلىمىزدەگى ساياسي ەليتانىڭ جاڭا بۋىنى تۋرالى ءسوز بولعاندا اۋىزعا ىلىگەر الدىڭعى لەكتىڭ ىشىندە ءوزىڭىز دە بارسىز. مەكتەپتى تاۋەلسىزدىك تۇسىندا ءبىتىرىپ، ەلمەن بىرگە وسكەن بۋىننىڭ ۇلت، مەملەكەت تۋرالى تۇسىنىگى دە وزگەشە بولارى انىق. ەلىمىز ەگەمەندىك العانى تۋرالى العاش ەستىگەن ءساتىڭىز جادىڭىزدا ما؟ قۇربى-قۇرداستارىڭىز، مەكتەپ وقۋشىلارى قالاي قابىلدادى؟ قانداي جاعداي ەسىڭىزدە قالدى سول كەزدەن؟

– بىرىنشىدەن، وسى ۋاقىتقا دەيىن ءوزىمدى ساياسي ەليتانىڭ جاڭا بۋىنىنا جاتقىزىپ كورمەپپىن. ەكىنشىدەن، ساياساتكەر نەمەسە لاۋازىمدى شەنەۋنىك بولامىن دەپ ەشقاشان ويلاماپپىن. قاراپايىم وتباسىندا ءتۋىپ-وستىم، قوڭىرتوبەل تىرشىلىك ەتتىك، وزىمە سەنىپ تاپسىرىلعان جۇمىستى ىنتا-شىنتاممەن ىستەپ كەلەمىن. ال ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العان جىلى ءتورتىنشى سىنىپتىڭ وقۋشىسى ەكەنمىن. ويىن بالاسىنىڭ ەلدىڭ بولاشاعى، مەملەكەت تۋرالى تۇسىنىگى قانداي بولاتىنى تۇسىنىكتى عوي. اكە-شەشەمنىڭ «تاۋبە، تاۋەلسىزدىك الدىق!» دەپ قۋانعانى كوز الدىمدا قالىپتى. تاعى ءبىر نارسە جادىمدا... پيونەر بولمايتىندىعىمىزدى، «كۇن كوسەمدى» كوپ ايتپايتىنىمىزدى ىشتەي سەزدىك. اياق استىنان نەگە بۇلاي بولعانىن ءبىز تۇگىل، ءبىراز ۇلكەن كىسىلەر دە تۇسىنبەي ءجۇردى بىلەم، «كوممۋنيزم بولمايدى» دەگەنگە سەنبەيتىندەرىن ەستىپ قالاتىنبىز...

– بالالىق شاعىڭىز العاشقى جەكەشەلەندىرۋ، نارىقتىق جۇيەنىڭ ەنۋى، ءبىلىم، مەديسينا، ۋربانيزاسيا ماسەلەسى كۇن ساناپ وزگەرگەن شاققا تۇسپا-تۇس كەلدى. الەۋمەتتىك قيىندىقتار قاراپايىم حالىقتى قىسپاعىنا العانى دا جاسىرىن ەمەس. بالا جاقسىلىق ءۇشىن وتپەلى كەزەڭ نەسىمەن قيىن، نەسىمەن قىزىق بولدى؟

– ءبىزدىڭ بالالىق شاعىمىز ەلىمىز ءوز تاۋەلسىزدىگىن الىپ، ەتەك-جەڭىن قىمتاپ، كەم-كەتىگىن تۇگەندەپ، ەڭسەسىن تىكتەپ جاتقان ۋاقىتپەن تۇسپا-تۇس كەلدى. ارينە، تاۋەلسىزدىك العان جىلدارى ەكونوميكالىق فورماسيا تولىعىمەن اۋىسىپ، نارىق كەلىپ، سونىڭ سالدارىنان الەۋمەتتىك قيىندىقتار از بولعان جوق. ەلمەن بىرگە ءبىزدىڭ وتباسىمىز دا تۇرمىستىق اۋىرتپالىق كوردى. مەكتەپتە جىلۋ، اۋىلدا جارىق بولعان جوق. دۇكەندەردە ازىق-تۇلىك تاپشى. اۋىلداعى اعايىن-جۇرتتىڭ تۇرمىسى قالت-قۇلت ەتىپ تۇردى. اكە-شەشەمىزدىڭ، اۋىلداس ۇلكەن كىسىلەردىڭ: «بالا-شاعامىزدى قالاي اسىرايمىز؟ ەرتەڭگى كۇنىمىز نە بولادى؟» دەپ ابىرجىعاندارى ءالى كۇنگە دەيىن ەسىمدە. نە ۇن جەتپەي، نە قانت جەتپەي، ءتىپتى كىر سابىننىڭ ءوزى جوق بولىپ قالىپ، كورشى-قولاڭدى جاعالاعان كەزدەر ەستەن شىققان ەمەس. ول ۋاقىت بالالارعا دا ءوز قيىندىعىن اكەلدى. مىسالى، سول كەزدەرى ءپان وليمپيادالارىنا بارۋ، سپورتتىق جارىستارعا قاتىسۋ دەگەن جايىنا قالدى. تويىپ تاماق ىشپەگەن، ءبۇتىن كيىم كيمەگەن كۇندەر دە بولدى. ءبىز 9، 10، 11 سىنىپتاردا وقىپ جۇرگەندە اۋىلدا ءتورت جىلداي جارىق بولعان جوق. قازىرىگ بالالارعا جارىقتىڭ بولماعاندىعىن ايتساڭ، سەنەر مە ەكەن، سەنبەس پە ەكەن؟..

ءبىراق وسى قيىندىقتاردىڭ ءبىز ءۇشىن پايداسى دا بولدى. ەرتە ەسەيدىك. سول كەزدەگى اۋىرتپالىقتار ارقىلى ءبىز ءومىردى وزگەشە قىرىنان تانىدىق، قيىندىقتىڭ نە ەكەنىن تۇسىندىك. ەڭبەككە ەرتە ارالاستىق. ءۇشىنشى سىنىپتان باستاپ جازعى ءۇش اي كانيكۋلداردا جۇمىس ىستەدىم. 3-سىنىپتا قىرماندا، 4، 5، 6-سىنىپتاردا قوي قىرقىمدا ەڭبەك ەتتىم. ويلاپ قاراسام، ءبىز ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىك العانىن العاش كوزىمىزبەن كورىپ، جۇرەگىمىزبەن تۇيسىنگەن، سول جىلداردىڭ قيىندىعىنا دا، قىزىقتى شاقتارىنا دا كۋاگەر بولعان، ەگەمەندىكپەن بىرگە ەسەيگەن ۇرپاق ەكەنبىز. بالالىعىمىز باقىتسىزدىقتا ءوتتى دەۋدەن اۋلاقپىن. ءار ءداۋىر ءوزىنىڭ بولمىس-مىنەزىمەن، قۇندىلىق كوزقاراسىمەن ەرەكشە عوي.

الاكولدىڭ ءوزىنىڭ تابيعي ەرەكشەلىكتەرى بار. سونىڭ ءبىرى – رەليكتى شاعالا. بۇل قۇس دۇنيە جۇزىندە ەكى-اق جەردى مەكەندەيدى ەكەن. سولتۇستىك داكوتادا مەن ءبىزدىڭ الاكولدە. اۋىلداعى ۇلكەن كىسىلەر الاكول تۋرالى نەبىر اڭىز-اڭگىمەلەر مەن حيكايالاردى باياندايتىن. كەيبىرىن ايتقاندا بۇرىنعى باتىرلاردىڭ ەسىمدەرىمەن بايلانىستىرىپ، وتكەن كۇننىڭ قىم-قۋىت شاقتارىمەن استاستىرىپ، ارىدان اڭگىمە قوزعايتىن. سول كەزدەردە وتكەن تاريحىمىزعا قىزىعاتىنبىز. الاكول سەكىلدى باسقادا ايدىن-شالقار تەڭىزدەردىڭ بارلىعىن ەستىگەن سايىن، كورگىمىز كەلەتىن.

الاكولدىڭ جاعاسىندا ءوستىم

– بالا كەزىڭىزدە قاي پاندەرگە قىزىقتىڭىز؟ قازاق ادەبيەتىنەن كىمدەردى ۇناتىپ وقۋشى ەدىڭىز؟

– مەن ماتەماتيكا، گەوگرافيا، ادەبيەت جانە تاريح پاندەرىن جاقسى كوردىم. ماتەماتيكانى جاقسى كورگەنىم، ءوزىمنىڭ سىنىپ جەتەكشىم ساباق بەردى. گەوگرافيا ءوزى دە قىزىقتى ءپان. وزگە ەلدەردىڭ استاناسى، ونداعى حالىقتىڭ سانى، الەمدەگى ەڭ ۇلكەن قالالار تۋرالى ايتۋ كەز كەلگەن وقۋشى ءۇشىن قىزىق ەدى عوي. بۇل – ءبىر. ەكىنشىدەن، مەن الاكولدىڭ جاعاسىندا ءوستىم. الاكولدىڭ گەوگرافياسى دا تاماشا، تاريحى دا باي جەر عوي. ار جاعىندا – ايگىلى جوڭعار قاقپاسى. كۇندە كورەتىنىڭ، كەشەتىنىڭ، سەرۋەندەيتىنىڭ – سۇلۋ الاكول، كوزتارتار كول جاعاسى. الاكولدىڭ ءوزىنىڭ تابيعي ەرەكشەلىكتەرى بار. سونىڭ ءبىرى – رەليكتى شاعالا. بۇل قۇس دۇنيە جۇزىندە ەكى-اق جەردى مەكەندەيدى ەكەن. سولتۇستىك داكوتادا مەن ءبىزدىڭ الاكولدە. اۋىلداعى ۇلكەن كىسىلەر الاكول تۋرالى نەبىر اڭىز-اڭگىمەلەر مەن حيكايالاردى باياندايتىن. كەيبىرىن ايتقاندا بۇرىنعى باتىرلاردىڭ ەسىمدەرىمەن بايلانىستىرىپ، وتكەن كۇننىڭ قىم-قۋىت شاقتارىمەن استاستىرىپ، ارىدان اڭگىمە قوزعايتىن. سول كەزدەردە وتكەن تاريحىمىزعا قىزىعاتىنبىز. الاكول سەكىلدى باسقادا ايدىن-شالقار تەڭىزدەردىڭ بارلىعىن ەستىگەن سايىن، كورگىمىز كەلەتىن. قۇشتارلىق ىزدەنىستىڭ قاينارى عوي، تاريح پەن گەوگرافياعا قىزىعۋشىلىعىما تۋعان جەرىم اسەر ەتتى دەسەم دە بولادى.

ادەبي كىتاپتارعا بالا كەزدەن قۇشتار بولدىم. ەڭ العاش وقىعان كىتاپتارىم ءالى كۇنگە دەيىن ەسىمدە. اۋەلگى جاتا-جاستانا وقىعان كىتابىم - دانيەل دەفونىڭ «روبينزون كرۋزوسى»، سونىڭ قازاقشا اۋدارماسى. مەكتەپ قابىرعاسىندا جۇرگەندە كوپتەگەن كىتاپتاردى وقىدىق. مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي جولىنىڭ» ءبىرىنشى كىتابىن، «قاراش-قاراشىن»، «سىباننىڭ مولاسىندا»، «كوكسەرەك» سەكىلدى اڭگىمەلەرىن، بەردىبەك سوقپاقبايەۆتىڭ «مەنىڭ اتىم قوجاسىن»، ءازىلحان نۇرشايىقوۆتىڭ «اقيقات پەن اڭىزىن»، بەرتىن ءابىش كەكىلبايەۆتىڭ، اكىم ءتارازيدىڭ، مۇحتار ءماعاۋيننىڭ شىعارمالارىن وقىپ وستىك.

مەكتەپتە قاسىم امانجولوۆتىڭ ولەڭدەرىن ەلدەن ەرەك ءسۇيىپ وقىدىم. شەشەمنىڭ اعاسى، بۇگىندە مارقۇم بولىپ كەتتى، تاڭىربەرگەن ناعاشىم ارقالى اقىننىڭ ولەڭدەرىن دومبىرامەن ايتىپ وتىراتىن. سونىڭ دا اسەرى بولۋى كەرەك:

...دۇنيەگە كەلەر ءالى تالاي قاسىم،

ولار دا بۇل قاسىمدى ءبىر بايقاسىن.

ورتكە تيگەن داۋىلداي ولەڭىمدى

قاسىمنىڭ ءوزى ەمەس دەپ كىم ايتاسىڭ؟! –

دەپ بالا كۇننەن ايتىپ جۇرەتىنبىز.

ءسابيت دونەنتايەۆتىڭ ولەڭدەرىن مەكتەپ قابىرعاسىنان وقىپ وستىك، كەيبىر ولەڭىن الىكۇنگە دەيىن جاتقا بىلەم. نەگە ەكەنىن قايدام، بۇگىندە وسى اقىن تۋرالى كوپ ايتىلمايدى...

– ۇلتتىق ادەبيەتتى وقىپ وسكەن ۇرپاقتىڭ سانى ازايىپ بارادى دەگەنگە كەلىسەسىز بە؟

– مەن بۇل پىكىرمەن كەلىسپەيمىن. ۇلتتىق ادەبيەتتى وقۋشىلار ەشقاشان ازايمايدى. ال ادەبيەتتەگى اعا بۋىننىڭ كەيىنگى بۋىنعا كوڭىل تولماۋى – قالىپتى، تابيعي ماسەلە. اعا ۇرپاق قاشاندا جوعارىدان، سىن كوزبەن قارايدى، ءوز زامانى تۇرعىسىنان باعا بەرەدى. جاقسى دۇنيەلەر جازىلىپ، جارىققا شىعىپ جاتىر. تەك ونى وقۋ كەرەك، دەر كەزىندە باعالاي ءبىلۋ كەرەك. ءتول ادەبيەتى مىقتى ەلدەردىڭ رۋحى بيىك، ەڭسەسى تىك ەكەنىن كورىپ وتىرمىز. كەيدە ءبىر جازۋشى ارقىلى سول ەلدىڭ تاريحىن، تانىمىن، تاعدىرىن بىلۋگە بولادى. الەمدە كەيبىر ۇلتتاردىڭ اتىن بىلمەۋىمىز مۇمكىن، ءبىراق سول ەلدەن شىققان عالىم، فيلوسوف، ساياساتكەر، اقىن-جازۋشىلارىن بىلەمىز. ءبىر ەلگە ۋاكىلدىك ەتەتىن تۇلعالار قانشا ما؟ قازاقتى اباي، شوقان، اۋەزوۆ، ساتپايەۆتار ارقىلى تانيتىنداردىڭ مول ەكەندىگىنە سەنىمدىمىن. بۇل قاتار ۋاقىتپەن بىرگە تولىعا تۇسەرى داۋسىز.

– ءسىزدىڭ اباي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىن گەوگرافيا ماماندىعى بويىنشا بىتىرگەنىڭىزدى بىلەمىز. جۇرەك قالاۋىڭىز بويىنشا وسى ماماندىقتى تاڭدادىڭىز با؟   

– جوعارىدا ايتقانىمداي، گەوگرافيا ءپانىن بالا كۇنىمنەن جاقسى كورىپ وقىدىم. بەسىنشى سىنىپ وقىپ جۇرگەندە قازاقتىڭ ەۋروپالىق ۇلگىدە ءبىلىم العان تۇڭعىش عالىمى، اتاقتى جيھانگەز-گەوگراف شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ «جەتىسۋ وچەركتەرى»، «قاشقاريا وچەركتەرى»، «التى شاھار» دەگەن شىعارمالارىن وقىپ، «شىركىن-اي، مەن دە وسىنداي جيھانكەز بولىپ، جاڭالىق اشار ما ەدىم» دەپ بالالىق قيالعا بەرىلەتىنمىن. شوقاندى كۋمير تۇتتىم دەسەم دە بولادى. ونىڭ ۇستىنە شوقان جەتىسۋدا بولعان، كەيىنگى ءومىرىن تەزەك تورەنىڭ اۋىلىندا وتكەرىپ، سول جەردە كوز جۇمعان، سۇيەگى التىنەمەلدە جاتىر. «جەتىسۋ وچەركتەرىن» وقىپ وتىرساڭ، الاكولدىڭ الىستاعى كورىنىسىن، تانەكە باتىرمەن كەزدەسكەنىن، ونىڭ مىنەزدەمەسىن جازادى، مۇنىڭ ءبارى مەنىڭ اۋىلىما جاقىن سۋرەتتەر مەن حيكايالار – قىسقاسى،  شوقان سەكىلدى جيھانگەز-گەوگراف، عالىم بولعىم كەلىپ، ءوزىم قالاپ، قۇجاتتارىمدى گەوگرافيا ماماندىعىنا تاپسىردىم.

كوپتەگەن تەلەجۇرگىزۋشىلەرىمىز اقپاراتتى جەتكىزۋ، پروبلەمانى كوتەرۋ ءۇشىن ەمەس، ءوزىنىڭ بەت-الپەتىن كورسەتۋ ءۇشىن جۇمىس ىستەيتىن سەكىلدى... ولاردى كوتەرگەن تاقىرىبىنىڭ وزەكتىلىگى ەمەس، «تەلەارنادا مەن قالاي كورىنىپ تۇرمىن؟» دەگەن ساۋال كوپ مازالايتىنداي كورىنەدى. اقپاراتتى شىنايى جەتكىزۋدى، كوتەرىپ وتىرعان ماسەلەسىنە تەرەڭىرەك ءۇڭىلۋدى كوپ ويلامايتىن سياقتى. ارزان سەنساسيا، ورىنسىز ويىن-كۇلكى، ويسىز تالاس-تارتىس ۇشپاققا شىعارا قويماس. جۇرتتى شوۋ باعدارلامالار ەمەس، تانىمدىق، ساراپتامالىق باعدارلامالار وسىرەدى.

رەيتينگ قۋۋعا اۋەس بولىپ كەتتى...

– وسىعان دەيىن ءار ءتۇرلى سالادا جۇمىس ىستەدىڭىز. اقپارات سالاسىندا دا ءبىراز ۋاقىت قىزمەت اتقاردىڭىز. قازاق باسىلىمى – قازاق ويى. ءقازاقتىلدى اقپارات قۇرالدارىنان قانداي تاقىرىپتاردى وقىعاندى ۇناتاسىز؟ كەمشىلىگى مەن ارتىقشىلىعى نە دەپ ويلايسىز؟

– قازاق ءتىلدى اقپارات قۇرالدارىنان ەلىمىزدىڭ بۇگىنگى جەتىستىكتەرى جونىندە، تەك ۇلكەن قالالاردا عانا ەمەس، اۋدان-اۋىلدارداعى اتقارىلىپ جاتقان ونەگەلى، يگىلىكتى ىستەر تۋرالى جازىلعان ماقالالاردى،  الىس-جاقىن شەت ەلدەردەگى وقيعالاردى قاۋزاعان ساياسي ساراپتامالاردى وقىپ تۇرامىن.

سوناۋ «قازاق» گازەتى مەن «ايقاپ» جۋرنالىنان باستاۋ العان رۋحاني قۋات، ۇلتقا قىزمەت ەتۋ جولىنداعى جۇمىس قازاق باسىلىمدارىندا ءالى كۇنگە دەيىن جالعاسىن تاۋىپ كەلە جاتىر. اسىرەسە ەل، جەر دەگەندە، ءسالت-داستۇر دەگەندە، ۇلتتىڭ مەنتاليتەتى مەن ەرەكشەلىگى دەگەندە قازاق گازەتتەرىندەي جەرىنە جەتكىزىپ ايتاتىن باسىلىمدار نەكەن-ساياق. «گازەتتى ءقازىر ەشكىم وقىمايدى، كەرەك اقپاراتتى ينتەرنەتتەن الادى» دەگەن پىكىرلەر دە ايتىلىپ ءجۇر. مۇنى ۋاقىت تالابى دەپ قابىلداعان دۇرىس شىعار. ءبىراق بۇل گازەتتىڭ داۋرەنى ءوتتى دەگەندى بىلدىرمەسە كەرەك. باسپا ءسوز - تەك اقپارات تاراتۋشى عانا ەمەس، ساراپتاما، تالداۋ جاسايتىن سالا. عالامتوردا – جاقسى دا، جامان دا، كەرەكتى دە، كەرەكسىز دە اقپارات كوپ. ونى ىرىكتەپ، تالداپ، تارازىلاپ وقيتىندار از... ال ءداستۇرلى باسىلىمدار سولاردى ەكشەي وتىرىپ، ەلگە، ۇلتقا، جاستارعا پايدالىسىن، دانەكتىسىن بەرۋگە ۇمتىلسا، ەلەكتەن وتكىزسە، وقىرمانىن تەەرڭ ويلاۋعا جەتەلەسە – باعىتىنىڭ دۇرىستىعى. سوندىقتان قاعاز باسىلىمدار ءالى دە ءوزىنىڭ ماڭىزىن جويمايدى، سۇرانىسىن جوعالتپايدى دەگەن ويدامىن.

وكىنىشكە قاراي، ءقازىر ءبىزدىڭ كەيبىر تەلەارنالار رەيتينگ قۋۋعا اۋەس بولىپ كەتتى. تانىمال ادامداردى كورسەتەتىن شوۋ-باعدارلامالار ارقىلى رەيتينگتەرىن كوتەرگىسى كەلەدى، كوبىكشە قامپيعان تەلەشوۋ ارقىلى كورەرمەندى تارتقىسى كەلەدى. بىرىنشىدەن، قازاقستاندا تانىمال ادامدار از. ءبىز ميلليارد حالقى بار جۇڭگو ەمەسپىز. تانىمال ادامدار از بولعاننان كەيىن، باعدارلامالار دا كوپكە بارمايدى. تانىمال ادامدار ازايعان سوڭ، قولدان تۇلعا جاساۋ، جارناماسى كوپتىڭ ءبارىن اقىل-كەڭەس ايتۋعا ۇمسىندىرۋ ەتەك الادى. ارعى جاعى تۇسىنىكتى عوي. سوندىقتان ءبىزدىڭ تەلەارنالار الەمدىك ۇدەرىستەردەن قالماي، ۇلتتىق ەرەكشەلىكتى ەسكەرۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن. بۇل – ءبىر. ەكىنشىدەن، كوپتەگەن تەلەجۇرگىزۋشىلەرىمىز اقپاراتتى جەتكىزۋ، پروبلەمانى كوتەرۋ ءۇشىن ەمەس، ءوزىنىڭ بەت-الپەتىن كورسەتۋ ءۇشىن جۇمىس ىستەيتىن سەكىلدى... ولاردى كوتەرگەن تاقىرىبىنىڭ وزەكتىلىگى ەمەس، «تەلەارنادا مەن قالاي كورىنىپ تۇرمىن؟» دەگەن ساۋال كوپ مازالايتىنداي كورىنەدى. اقپاراتتى شىنايى جەتكىزۋدى، كوتەرىپ وتىرعان ماسەلەسىنە تەرەڭىرەك ءۇڭىلۋدى كوپ ويلامايتىن سياقتى. ارزان سەنساسيا، ورىنسىز ويىن-كۇلكى، ويسىز تالاس-تارتىس ۇشپاققا شىعارا قويماس. جۇرتتى شوۋ باعدارلامالار ەمەس، تانىمدىق، ساراپتامالىق باعدارلامالار وسىرەدى. اۋىلدا ەڭبەك ەتىپ، ماڭداي تەرىمەن كاسىبىن يگەرگەن، بەلگىلى ءبىر سالانىڭ مامانى رەتىندە وتباسىنا، اۋىلىنا ۇلگى بولعان قاراپايىم ەڭبەك ادامدارىن كوبىرەك ناسيحاتتاۋ كەرەك. جاستار عالىمداردى، بىلىمدىلەردى، ەڭبەكپەن ناتيجەگە جەتكەندەردى ۇلگى تۇتسا، تەلەارنا، گازەت-جۋرنالدار سول باعىتتا جۇمىس ىستەسە، كەم-كەتىگىمىز بۇتىندەلەر ەدى.

– ۇلتتى ءسۇيۋ – ۇراننىڭ ءىسى ەمەس. «ۇلتتى ءسۇيۋ» ۇعىمىن ءبىز قالاي ءتۇسىنىپ ءجۇرمىز؟ قالاي ءتۇسىنۋىمىز كەرەك ەدى؟

– ۇلتتى ءسۇيۋ قىزىل ءسوز، جالاڭ پافوسپەن ولشەنبەيدى. ۇلتتى ءسۇيۋ، ەڭ اۋەلى، اكە-شەشەڭدى قۇرمەتتەۋدەن باستالسا كەرەك. اتا-اناڭنىڭ بەرگەن تاربيەسىن، قاناتتىعا قاقتىرماي، تۇمسىقتىعا شوقىتتىرماي وسىرىپ-جەتكىزگەن ەڭبەگىن اقتاۋ. تۋعان-تۋىسقانىڭا جاردەمىڭدى اياما، دوستارىڭا ادال بول. ارىپتەستەرىڭدى قادىرلە، مۇددەلەستەرىڭە قۇرمەتپەن قارا. تاپسىرىلعان جۇمىستى مۇلتىكسىز اتقار، ەشكىمگە زيانىڭدى تيگىزبە. ۇلتىڭنىڭ ءتىلىن قۇرمەتتە. ەلىڭدى ارداقتا، قادىر-قاسيەتىنە ءسوز كەلتىرمە. مەن ۇلتتى ءسۇيۋ دەگەندى وسىلاي تۇسىنەمىن.

– اكىمشىلىك جۇمىسى – بىتپەيتىن جۇمىس. سىنشى كوپ، ءمىنشى دە از ەمەس. بارشا حالىقتىڭ كوڭىلىنەن شىعۋ تاعى قيىن. قاراپايىم حالىق اكىمدىك جۇمىسىن بيۋروكراتيزمنىڭ وشاعى دەۋگە ءۇيىر. حالىقپەن ەتەنە جۇمىس ىستەۋدىڭ وڭتايلى ءتاسىلى بار ما؟..

– ەڭ وڭتايلى ءتاسىل – ەل ىشىندە ءجيى بولۋ، ءجيى جۇزدەسۋ. الدىڭا كەلگەن ادامدى زارىقتىراماي قابىلداۋ، قابىلداپ قانا قويماي، مۇڭ-مۇقتاجىنا مۇقيات نازار اۋدارۋ. تولعاندىرعان ماسەلەلەرىن مۇمكىندىگىنشە زاڭ اياسىندا شەشىپ بەرۋ. قىزمەت بولعاننان كەيىن، ەلدىڭ الدىنا شىققاننان كەيىن ەكى جاعى دا بىردەي بولادى. جاقسىسىن جاتسىنباي قابىلدادىڭ با، سىي-سياپات كوردىڭ بە، جامانىنا دا ءتوزىپ، قيىندىعىن بەلىڭ قايىسپاي كوتەرۋگە ءتيىسسىڭ. وسى جولدى تاڭدادىڭ ەكەن، سىنعا دا، وسەككە دە - بارىنە كونۋگە، توزۋگە ءتيىسسىڭ.

شىعىس قازاقستاندا 2011 جىلدان بەرى ەلىمىزدە تەڭدەسى جوق «مەيىرىم» اتتى اكسيا قولعا الىنىپ كەلەدى. وسى ۋاقىت ارالىعىندا اتالعان اكسيامەن وڭىرىمىزدەگى 1800 بالا قامتىلىپ، ولاردىڭ «تۇرعىن ءۇي-قۇرىلىس جيناق بانكىدەگى» ەسەپ-شوتتارىنا 212 ميلليون تەڭگەدەن استام قارجى اۋدارىلدى. قولعا الىنعان كەشەندى ءىس-شارالاردىڭ ناتيجەسىندە اينالدىرعان ءۇش-تورت جىلدا 341 تاربيەلەنۋشى باسپانامەن قامتاماسىز ەتىلدى. سالىستىرمالى تۇردە ايتار بولساق، وعان دەيىنگى ون جىلدىڭ ىشىندە بار بولعانى 6-اق جەتكىنشەككە پاتەر بەرىلگەن ەكەن. 2011 جىلدان باستاپ وبلىستا قولعا الىنعان وسى جوبانىڭ اۆتورى - شىعىسقازاقستاندىقتار.

 كۇن شىعىستان شىعادى

– شىعىس قازاقستان وبلىسى - ەتنيكالىق تۇرعىدان دا، ساياسي-الەۋمەتتىك تۇرعىدان دا كۇردەلى وبلىستاردىڭ ءبىرى. وبلىستىڭ يدەولوگيالىق جۇمىستارىنىڭ باسى-قاسىندا ءجۇرسىز. ءتىل، ءدىن، مادەنيەت ءۇشتاعانىنىڭ حالىقتى ۇيىتۋداعى ءرولى بولەك. ولكەدە بۇل سالادا نەندەي يگى باستامالار قولعا الىنىپ جاتىر؟

– ءبىزدىڭ وبلىستا ءبىر جارىم ميلليونعا جۋىق حالىق بار، ون توعىز اۋدان مەن قالا بار. ايماعىمىزدا 105 ۇلتتىڭ وكىلى مەكەن ەتەدى. ەلىمىزدەگى ەڭ العاشقى دوستىق ءۇيىنىڭ دە ءبىزدىڭ وبلىستا، وسكەمەن قالاسىندا ەلباسىنىڭ قاتىسۋىمەن اشىلعانىن بىلەتىن بولارسىزدار. رەتى كەلگەندە ايتا كەتەيىن، ءبىزدىڭ وبلىس دوستىق ۇيلەرىنىڭ سانى جاعىنان دا رەسپۋبليكادا كوش باستاپ كەلەدى. ماسەلەن، اۋدان ورتالىقتارىنداعى دوستىق ۇيلەرى تەك شىعىس قازاقستاندا عانا بار. ءبىزدىڭ تاجىريبەمىزگە سۇيەنە وتىرىپ ستەپنوگورسك، ەكىباستۇز جانە رەسپۋبليكانىڭ باسقا دا قالالارىندا دوستىق ۇيلەرى اشىلۋدا. وزگە ايماقتاردا جوق ەتنواۋىل دا ءبىزدىڭ شىعىس قازاقستاندا، وسكەمەندە ورىن تەپكەن. ەتنواۋىل – شىعىس قازاقستاندا تۇڭعىش رەت جۇزەگە اسىرىلعان بىرەگەي جوبا. ەتنواۋىلدىڭ اشىلۋ سالتاناتىنا ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ ءوزى ارنايى قاتىسىپ، جۇمىسىمەن جاقىنىراق تانىسىپ، اتقارىلعان شارۋالاردى جوعارى باعالاپ، شىعىستاعى وڭ تاجىريبەنى بۇكىل ەلىمىزگە تاراتۋ قاجەتتىگىن ايتقان بولاتىن.

ەلىمىزدەگى تاتۋلىق پەن بەرەكە-بىرلىكتىڭ شىنايىلىعىنا، مىزعىماستىعىنا وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن وسكەمەندە مەشىت سالىنىپ جاتقاندا كوزىمنىڭ جەتكەنى بار.   جاسىراتىنى جوق، ۇلكەن مەشىت قۇرىلىسىن باستاعان كەزدە ءار ءتۇرلى سوزدەر بولدى. «مۇنىڭ نە كەرەگى بار؟» دەگەن كىسىلەر دە ارامىزدان تابىلدى. ءبىراق سوڭىندا بۇكىل حالىق بىرىگىپ، مەشىتتىڭ قۇرىلىسى تەز اياقتالدى. اسىرەسە، وبلىسىمىزداعى ەتنومادەني ورتالىقتار، باسقا ۇلتتىڭ، باسقا ءدىننىڭ وكىلدەرى وسى ىستە ەرەكشە بەلسەندىلىك تانىتتى. ءبىر ءۇيدىڭ بالاسىنداي، ءبىر قولدىڭ سالاسىنداي بولىپ مەشىتتىڭ قۇرىلىسىنا اتسالىستى. ءبىر كۇنى قاراسام، «ءبىز اقشا اۋدارامىز» دەپ ءبىر توپ ورىس كەمپىرلەرى مەشىتتىڭ الدىنا كەلىپ تۇر. ودان كەيىن «قانداي جۇمىس بار؟ ءبىز دە كومەگىمىزدى تيگىزەيىك» دەپ ورىس، ۋكراين ەتنوستارىنىڭ قۇرىلىسشىلارى كەلدى. ءبىرى «مەشىتتىڭ اۋلاسىن تازالاپ بەرەيىك» دەدى، ەندى ءبىرى «سەنبى كۇنى سەنبىلىك ۇيىمداستىرايىق» دەدى. حالىقتىڭ ىشكى بىرلىگىنىڭ بەرىكتىگىنە، وزگە ۇلتتاردىڭ جاناشىرلىعىنا، قازاققا دەگەن قۇرمەتىنە كۋا بولدىم سول جولى. كوك كۇمبەزى كۇنمەن شاعىلىسقان ەڭسەلى مەشىتتىڭ جانىنان وتكەن سايىن سول ءبىر ساتتەر ەسىمە تۇسەدى.

يگى باستاما دەگەنگە كەلسەك، شىعىستا رەسپۋبليكالىق، حالىقارالىق دەڭگەيدەگى كوپتەگەن باستامالاردىڭ قولعا الىنعانىن بىلەتىن بولارسىزدار. 2012 جىلى ءبىزدىڭ وبلىسىمىزدا «التاي – تۇركى الەمىنىڭ التىن بەسىگى» اتتى ۇلكەن حالىقارالىق فورۋم ءوتتى. ءتۇبى ءبىر تۇركى جۇرتىنىڭ ىنتىماعىن ارتتىرۋدى، مادەني-رۋحاني بايلانىستار كوكجيەگىن كەڭەيتۋدى مۇرات ەتكەن بۇل فورۋم بيىل وسىمەن ءۇشىنشى مارتە ۇيىمداستىرىلماق. تۇركى حالىقتارىنىڭ تامىرى التايدان تارايتىنىن الەم عالىمدارى ايتىپ تا، جازىپ تا جاتىر. ەندەشە، ءتىلى حالىقتاردىڭ ءتور التايدا باس قوسۋىنان ۇتپاساق، ۇتىلمايتىنىمىز انىق.

وبلىسىمىزدا حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعىنان از قورعالعان توپتارىنا ەرەكشە كوڭىل بولىنەدى. شىعىس قازاقستاندا 2011 جىلدان بەرى ەلىمىزدە تەڭدەسى جوق «مەيىرىم» اتتى اكسيا قولعا الىنىپ كەلەدى. وسى ۋاقىت ارالىعىندا اتالعان اكسيامەن وڭىرىمىزدەگى 1800 بالا قامتىلىپ، ولاردىڭ «تۇرعىن ءۇي-قۇرىلىس جيناق بانكىدەگى» ەسەپ-شوتتارىنا 212 ميلليون تەڭگەدەن استام قارجى اۋدارىلدى. قولعا الىنعان كەشەندى ءىس-شارالاردىڭ ناتيجەسىندە اينالدىرعان ءۇش-تورت جىلدا 341 تاربيەلەنۋشى باسپانامەن قامتاماسىز ەتىلدى. سالىستىرمالى تۇردە ايتار بولساق، وعان دەيىنگى ون جىلدىڭ ىشىندە بار بولعانى 6-اق جەتكىنشەككە پاتەر بەرىلگەن ەكەن. 2011 جىلدان باستاپ وبلىستا قولعا الىنعان وسى جوبانىڭ اۆتورى - شىعىسقازاقستاندىقتار. «مەيىرىم» اكسياسىنىڭ باستى ماقساتى – جەتىم قالعان، اتا-اناسىنىڭ قامقورلىعىنسىز قالعان بالالارعا قوعامنىڭ نازارىن اۋدارتۋ، ولارعا دەگەن جاناشىرلىقتى يگى داستۇرگە اينالدىرۋ. وسى اكسيانىڭ اياسىندا، ماسەلەن، جاقىندا سەمەيلىك جەتىم بويجەتكەن باسپانالى بولدى. ونىڭ سەمەي قالاسىندا پاتەرگە قول جەتكىزۋىنە جەكە كاسىپكەر انار نازاروۆا كومەكتەستى. وسى انار سەكىلدى جانى جومارت جانداردىڭ قاتارى كوبەيە تۇسسە دەگەن تىلەگىم بار.

ارداگەرلەرگە دە ءاردايىم ايرىقشا كوڭىل بولەمىز. بيىل ۇلى جەڭىستىڭ 70 جىلدىعىنا وراي وبلىسىمىزداعى ۇلى وتان سوعىسىنا قاتىسقان ارداگەرلەردىڭ بارلىعى 500 مىڭ تەڭگەدەن سىياقى الدى. تىل ارداگەرلەرىنە دە لايىقتى سىي-قۇرمەت كورسەتىلدى.

رەتى كەلگەندە ايتا كەتەيىن، جاقىندا وڭىرىمىزدە وبلىس اكىمى دانيال كەنجەتاي ۇلى احمەتوۆتىڭ باستاماسىمەن «قامقور» الەۋمەتتىك كارتاسى جوباسى قولعا الىنباق. حالىقتىڭ الەۋمەتتىك تۇرعىدان از قامتىلعان توپتارىنا ارنالعان بۇل الەۋمەتتىك كارتانى ەنگىزۋ ءۇش كەزەڭگە جوسپارلانىپ وتىر. اتالعان كارتانىڭ كومەگىمەن از قامتىلعان وتباسىلاردىڭ بالالارىن جەڭىلدىكپەن تاماقتاندىرۋ، الەۋمەتتىك ەسەپتەگى ازاماتتاردى ارزانداتىلعان دارى-دارمەكپەن قامتاماسىز ەتۋ، قوعامدىق كولىك قاتىناسىنداعى جەڭىلدىكتەردى بىرىزدەندىرۋ شارالارى ديسكونتتىق جۇيەدە جۇزەگە اسىرىلماق. بۇل كارتا ءبىرىنشى كەزەكتە جاسى جەتپىستەن اسقان زەينەتكەرلەرگە تاراتىلاتىن بولادى. جۇكتى انالار مەن از كولەمدەگى  زەينەتاقى يەگەرلەرى، از قامتىلعان وتباسىلار دا وسى كارتا ارقىلى الەۋمەتتىك كومەك الادى. ماسەلەن، وسى كارتا ارقىلى جۇكتى انالارعا دياگنوستيكاعا تەگىن تۇسۋگە، الەۋمەتتىك جاعىنان از قامتىلعان وتباسىدان شىققان ستۋدەنتكە قوعامدىق كولىكتە جولاقىسىنىڭ جارتىسىن تولەۋ سەكىلدى جەڭىلدىكتەر ۇسىنىلماق. بۇل جوبا 2016 جىلى تولىق ىسكە قوسىلۋى ءتيىس.

كۇن شىعىستان شىعادى عوي. حالقىمىز اتار تاڭنان ۇلكەن ءۇمىت كۇتەدى. اتار تاڭىمىز اشىق بولسىن دەپ جاتادى. ەكى يمپەريامەن شەكارالاس ايماقتىڭ دامىعانى، گۇلدەنگەنى ەلىمىز ءۇشىن مارتەبە. سول ءۇشىن ايانباي ەڭبەك ەتۋ – بىزگە مىندەت.

 جاستار جاسقانشاق ەمەس

– بيلىك جۇيەسىندەگى ساياسي ەليتانىڭ الدىڭعى بۋىنىنان كىمدەردى ۇلگى تۇتاسىز؟

- ءبىزدىڭ جاستارعا، بارلىق مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەرگە ۇلگى-ونەگە – ول ءبىزدىڭ ەلباسىمىز، مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ تۇلعاسى. ءبىزدىڭ پرەزيدەنت ناسيحاتقا مۇقتاج ەمەس، ءبىز ەلباسىنىڭ ۇلگىسىنە مۇقتاجبىز. ءومىر جولىنىڭ ءوزى – تۇنىپ تۇرعان ونەگە. قاراپايىم، كوپ بالالى وتباسىندا دۇنيەگە كەلدى. اۋىلدا، قازاقى ورتادا ءوستى. تالاپتى بالا سوناۋ ۋكراينانىڭ دنەپروپەتروۆسك دەگەن قالاسىنا بارىپ ۋچيليششەگە ءتۇستى. بوتەن ەل، بوتەن جەر. ودان كەيىن تەمىرتاۋعا كەلدى، جۇمىسقا تۇردى. بۇل جاقتا دا ەشكىم قۇشاق جايىپ قارسى العان جوق. سوعان قاراماستان ءوزىنىڭ ادال ەڭبەگىمەن بيىكتەردى باعىندىرىپ، ەلىنىڭ قۇرمەتىنە بولەندى. ەلباسى بىزگە قانداي قاسيەتتەرىمەن ونەگە؟ ەلباسى ءوزىنىڭ ىزدەنىمپازدىعىمەن، تالاپكەرلىگىمەن، ەڭبەكقورلىعىمەن، پاراساتتىلىعىمەن، قازاقتىڭ ادەبيەتىن، مادەنيەتىن، تاريحىن تەرەڭ بىلۋىمەن – ونەگە. ەلباسىنىڭ حالىقارالىق كەزدەسۋلەردە ايتىپ جۇرەتىن ۇتقىر ۇسىنىستارى، ەلدىڭ الدىنا شىعىپ سويلەۋى، قازاق، ورىس تىلدەرىنە جۇيرىكتىگى، شەشەندىگى، دومبىرا تارتىپ، ءان ايتقانى، سپورتپەن شۇعىلدانعانى – ءبىز ءۇشىن قاي كەزدە دە ۇلگى-ونەگە.

– ۇلتتى وسىرەتىن كوكجيەك – تانىم الەمى. ءبىز كىم ەدىك، كىم بولدىق، كىم بولامىز دەگەن ماڭگىلىك سۇراقتار ءار داۋىردە ماڭىزدىلىعىن جويعان ەمەس. جاس بۋىننىڭ كوشباستارلارىنىڭ ءبىرى رەتىندە  بۇگىنگى جاستاردى وسى سۇراقتار قانشالىقتى تولعاندىرادى؟ ءتۇرلى ءىس-شارانىڭ باسى-قاسىندا جۇرگەندە جاستاردىڭ بويىنان قانداي جاڭا قاسيەتتەردى، مىنەزدەردى بايقايسىز؟

– ءقازىر جاستار جاسقانشاق ەمەس. ويتكەنى تاۋەلسىز ەلدە دۇنيەگە كەلدى، تاۋەلسىز ەلدە ءبىلىم الدى. شەتتەرىنەن العىر، وتكىر، ىزدەنىمپاز. ءبىلىم الۋعا قۇشتار. شەت ەلگە شىعامىن دەسە، ەل تانيمىن، جەر تانيمىن دەسە، بارلىق مۇمكىندىك بار. قاي ەلدە، قاي تىلدە ءبىلىم الامىن دەسە دە، جول اشىق. تالانتتى جاستار وتە كوپ.

ءبىر قىنجىلاتىنىم – كەيبىر جاستاردىڭ سامارقاۋلىعى، ەنجارلىعى. ويتكەنى ولار قيىندىق كورگەن جوق. توقشىلىقتا، بارشىلىقتا وتىر. ولار تەحنيكانىڭ دامىعان ۋاقىتىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. كىتاپ، اقپارات كوزدەرى جەتەدى، جاڭا مەكتەپتەردە ءبىلىم الادى، تاماشا سپورت سارايلارىندا جاتتىعادى. ءوز ەلىنىڭ تاريحىن، دۇنيەتانىمىن، بولاشاعىن، قازىرگىسىن تانۋ ءۇشىن بارلىق جاعدايلار جاسالعان. مەنىڭ ءبىر بايقايتىنىم، ولار ەلدەگى وسى تىنىشتىق پەن تۇراقتىلىقتىڭ، بەرەكە-بىرلىكتىڭ ءقادىرىن ويداعىداي تۇسىنە بەرمەيتىن سەكىلدى، تەرەڭىنە بويلاي بەرمەيتىن ءتارىزدى. ولارعا ءبارى وسىلاي بولۋى كەرەك سياقتى. ولاي بولماۋى دا مۇمكىن ەدى عوي. بىزدەن حالقى كوپ، جەرى الدەقايدا قۇنارلى، ەكونوميكاسى، عىلىمى مەن تەحنيكاسى دامىعان ۋكراينانىڭ نە بولعانىن كورىپ وتىرمىز عوي...

- سۇحباتىڭىزعا راحمەت! 

- سىزگە دە راحمەت!

اڭگىمەلەسكەن ت. تاڭجارىق