فرانس كافكا 1883 جىلدىڭ 3 شىلدەسىندە پراگا قالاسىنداعى ساۋداگەر وتباسىندا ومىرگە كەلگەن. كافكانىڭ شىققان تەگى ەۆرەي ۇلتىنان بولعانىمەن، سول كەزدەگى قوعامدىق، الەۋمەتتىك جاعدايلارعا بايلانىستى نەمىس تىلىندە تاربيەلەنگەن جانە شىعارمالارىن نەمىس تىلىندە جازعان.
كافكانىڭ اكەسى ءوز تاباندىلىعىنىڭ ارقاسىندا كەدەيلىكتەن قۇتىلىپ، ورتاڭقول ساۋداگەر دارەجەسىنە كوتەرىلگەن، دەگەنىنە جەتپەي قويمايتىن، قارادۇرسىندەۋ، قاتال ادام بولعان ەكەن. اكەسىنىڭ وسى قاتال مىنەزى بالا كافكانىڭ پسيحولوگياسىنا جامان اسەرىن قالدىرادى. كەيىن كافكا «اكەمە حات» دەگەن شىعارماسىندا: «سەنىڭ كەسىرىڭنەن مەن وزىمە دەگەن سەنىمىمدى جوعالتتىم. تەك ءوزىمدى ءومىر بويى كىنالاپ، جازعىرۋمەن وتەتىن شىعارمىن»، - دەپ جازادى. ال كافكانىڭ اناسى بولسا جۋاس، اقكوڭىل، وشاق باسىنداعى ايەل بولعان. كافكانىڭ اتا-اناسىنىڭ الدىنداعى دارمەنسىزدىگى، قاتال اكەنىڭ بەرگەن رۋحاني سوققىسى ونى وزىنە-وزى سەنىمسىز، كۇمانقور، تۇڭىلگىش بولۋعا ماجبۇرلەگەن. ول ءۇشىن جارىق دۇنيە ولە-ولگەنشە ءمانسىز، ماعىناسىز سەزىلىپ، بار ءومىرى اڭىرۋمەن وتكەن. ول سوڭعى دەمى ۇزىلگەنشە ءوز ورتاسىنا دەگەن جەككورۋشىلىگىن باسا الماي كەتكەن.
[caption id="attachment_21739" align="alignright" width="201"]
كافكانىڭ جاستىق شاعى[/caption]
1901 جىلى ورتا مەكتەپتى بىتىرگەن جاس كافكا پراگا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ نەمىس ادەبيەتى فاكۋلتەتىنە تۇسەدى. ءبىراق كافكانىڭ ادەبيەتكە بەيىمىنىڭ بارىنا قاراماستان اكەسى ونى زاڭ فاكۋلتەتىنە ءتۇسىپ، وقۋعا ءماجبۇر ەتەدى. كافكا وسى وقۋدى اياقتاعان سوڭ ساقتاندىرۋ كومپانياسىندا قاراپايىم كىشى قىزمەتكەر بولىپ، جازاتايىم وقيعالاردان جاراقات العانداردى ساقتاندىرۋ جانە ولادى زەرتتەۋ ىسىمەن اينالىسادى.
ءار كۇن سايىن قايتالانا بەرەتىن قىزمەت بورىشى، قايعى جۇتىپ، الدىنا كەلەتىن ادامداردى قابىلداۋ ونسىزدا تۇڭىلۋگە بەيىم كافكانىڭ جان دۇنيەسىن ودان ارى ازاپقا سالا تۇسەدى. وسى كەزدە ونىڭ جانىن كەمىرگەن ازاپتان قاشىپ، پانالايتىن ورنى، ارينە، ونەر ەدى. كافكا بىلاي دەپ جازادى: «ولاردىڭ بارلىعى ادەبيەتتى ۇناتا بەرمەيدى. مەن جەك كورەمىن... ماعان ولارعا قوناققا بارۋ قىزىق ەمەس. تۋىستارىمنىڭ قورقىنشى مەن قۋانىشى دا ماعان شەكسىز كوڭىلسىزدىك سىيلايدى. ولارمەن اڭگىمەلەسۋ مەن ويلاعان دۇنيەلەردىڭ ءتۇپ ءمانىن، ماعىناسىن ويراندايدى».
كافكانىڭ ادەبيەتپەن اينالىسۋى وتباسىندا ەشكىمنەن قولداۋ تاپپاعانداقتان وعان ادەبيەتپەن جاسىرىن اينالىسۋعا تۋرا كەلدى. «مەن ءۇشىن بۇل قورقىنىشتى قوس ءومىر. وندا، بالكىم، تەك ءبىر عانا شىعۋ جولى بولسا، ول- ناقۇرىستىق»، - دەپ جازدى ول كۇندەلىگىنە. اكەسى جۇمىستان قايتىپ كەلگەندە كافكانى قايداعى جوق ماڭىزى جوق ىسپەن اينالىساسىڭ دەپ ءوز دۇكەنىنە جۇمىسقا سالاتىن. وسىنداي كەزدەردىڭ بىرىندە ول ءوزىن ولتىرمەك بولىپ، جاقىن دوسى ماكس برودعا حات جازادى.
ماكس برود ءوزىنىڭ «كافكانىڭ ءومىرى» دەگەن شىعارماسىندا: «سوڭعى كەزدە ماعان كافكانى ءوزىنىڭ «سۇيىكتى اتا-اناسىنان» ۇيالماستان قورعاۋعا تۋرا كەلدى. ەگەر اتا-اناسى كافكانى جاقسى كورسە، وعان اقاشا بەرىپ، تار كەڭسەدەگى جۇمىسىنان بوساتىپ، ريۆەرەردەن ءۇي جالعا الىپ، قۇدايدىڭ كافكا ارقىلى وسى الەمگە جىبەرگەن شىعارمالارىن جازۋىنا جاعداي جاساۋى كەرەك ەدى عوي...» دەپ اقتارىلادى. برودتىڭ كافكا حانىمعا جازعان حاتىنىڭ اسەرىمەن فرانس دۇكەنشىلىك جۇمىستان بوسايدى. ءبىراق، باياعى ازاپتى قىزمەتىن امالسىز جالعاستىرا بەرەدى.
«كافكا اكەسىنىڭ قىسىمىنان ءوزىنىڭ قىسقا عانا عۇمىرىندا قۇتىلا الماي كەتتى. ءتىپتى ول ءولىم تابالدىرىعىندا جاتقاندا دا وعان اكە-شەشەسىنەن كەلگەن اقشالار، ازىق-تۇلىكتەردىڭ ءوزى ارەڭ جەتكەن دەربەستىگىن بۇلدىرەتىن سەكىلدى سەزىنگەن»، – دەيدى دوسى برود.
كافكا نەگىزگى شىعارمالارىنىڭ جاريالانعانىن كورمەي كەتتى. مۇنىڭ سەبەبى ونىڭ وزىنە ءوزى سەنىمسىزدىگى، وزىنە جوعارى تالاپ قويۋى، سول كەزدەگى ادەبي ورتامەن ارالاسپاي ساياق ءجۇرۋى دەۋگە بولادى. ول تىرشىلىگىندە بەلگىسىز جازۋشى بولىپ ءوتتى.
كافكانىڭ تاعدىرىنىڭ اۋىرتپالىعى ونى اتاققا نەمقۇرايلى قارايتىن ادامعا اينالدىردى. شىعارماشىلىق ول ءۇشىن «قۇدايعا سيىنۋدىڭ باسقا ءبىر جولى» بولدى ( كافكا ءوز كۇندەلىگىندە سولاي جازعان).
كافكانىڭ جارىق كورمەگەن قولجازبالارىن ساقتاپ قالعان - ونى سۇيگەن ايەل. جالپى، ماحاببات تاقىرىبى كافكانىڭ جەكە ءومىرىن تۇسىنۋگە سەپتىگىن تيگىزەدى.
كافكا ومىرىندە فەليسيا باۋەرمەن ەكى رەت جانە يۋليا ۆوحرىششەكپەن نەكەلەسكەن. ول سۇيە بىلگەن، سۇيىكتى دە بولا بىلگەن. ءبىراق ءار رەتكى نەكە قياتىن كەزدە ول قاشىپ كەتە بەرگەن. نەگە قاشىپ كەتە بەردى؟ ونىڭ سەبەبى كۇندەلىگىندە جازىلعان. فەليسيامەن نەكە تويىنىڭ قارساڭىندا ول كۇندەلىگىنە «مەنىڭ ۇيلەنۋىمنىڭ جانە ۇيلەنبەۋىمنىڭ سەبەپتەرى» دەپ جازادى. اقىرى ول ۇيلەنبەۋ تۋرالى شەشىم قابىلدايدى. «ماعان ءجيى جالعىز قالۋعا تۋرا كەلەدى. سەبەبى، مەنىڭ وسىعان دەيىن جاساعان دۇنيەلەرىمىنىڭ ناتيجەسى – جالعىزدىقتا... ۇيلەنۋ مەنىڭ جازۋىما كەدەرگى ەتپەي مە؟» فەليسيا كافكانىڭ ۇيلەنۋدەن باس تارتقانىن سەزىپ، كوز جاسىن كول قىلىپ، وعان حات جازادى. حاتتى وقىعان كافكا كۇندەلىگىنە: «مەن ونى شامامنىڭ بارىنشا سۇيەمىن، ءبىراق ماحاببات مەنى ۇرەيلەندىرەدى. كەلەسى كۇن ول كۇندەلىگىنە تاعىدا بىلاي دەپ جازادى: «بۇدان شىعۋدىڭ جولى تەرەزەدەن سەكىرۋ عانا سياقتى». وسى وقيعادان كەيىن ولاردىڭ بايلانىسى ۇزىلەدى. يۋليامەن بولعان نەكەسى دە ءدال وسىلاي اياقتالادى.
1920 جىلى كافكا تالانتتى جۋرناليست، ءوز شىعارمالارىن العاش چەح تىلىنە اۋدارۋشىمەن تانىسادى. كافكانىڭ كوزى تىرىسىندە شىعارماشىلىعىن باعالاعان ازشىلىقتىڭ ىشىندە وسى ايەل دە بار بولاتىن. كافكا دا ميلەنانىڭ ادەبيەتتەگى قابىلەتىن باعالاي ءبىلدى. ول ميلەناعا شەكسىز عاشىق بولدى. ءبىراق ميلەنا مىقتى بانكير كۇيەۋىمەن اجىراسۋعا اسىقپادى.
وتە تاپقىر، جالىندى دا، قاجىرلى ميلەنا ومىردەن قورعانشاقتاپ قالعان كافكانىڭ جاندۇنيەسىن سىلكىپ وياتتى. الدىن-الا بەلگىلەنگەن كەزدەسۋ تۋرالى كافكا: «ميلەنا، وتىنەم سەنەن، مەن كۇتپەگەن ىستەرمەن مەنى قورقىتپاشى» دەپ حات جازدى. ول شەكسىز سەنىمگە يە بولدى. ومىردە تۇيىق كافكانىڭ ءوزى ونىمەن اشىق سويلەسە باستادى. «مەن رۋحاني اۋرۋمىن. مىنا وكپە اۋرۋى رۋحاني اۋرۋدان قۇتىلۋدىڭ جولى عانا»،- دەپ حات جازدى ول ميلەناعا وكپە اۋرۋى بەلگى بەرە باستاعان 1917 جىلدىڭ ءبىر كۇنىندە.
كافكانىڭ پراگادان مۇلدە كەتىپ، ۆەنادا تۇرىپ جاتقان ميلەنانىڭ قاسىنا ورالۋعا جىگەرى جەتپەدى. سول ءبىر تابيعات اياسىندا بىرگە سەيىلدەگەن ءتورت كۇن كافكانىڭ ومىرىندەگى ەڭ باقىتتى شاقتاردىڭ ءبىرى بولىپ قالدى. ول: «مەن ءبىر ورمانداعى لاس كەڭىستىكتە جاتقان اڭمىن. كەنەت سوندا جاتىپ، بارلىق عاجايىپتان دا عاجايىپ سەنى كوردىم... ءبارىن ۇمىتتىم... ءوزىمدى دە ۇمىتتىم... مەن ءوزىمدى باقىتتى سەزىندىم، اڭساعان ءۇيىمدى اقىرى تاپقانداي بولدىم»، - دەيدى بىردە ەگىلىپ.
كافكا حاتىندا ونىڭ كۇيەۋىنەن اجىراسۋىن تالاپ ەتتى. ءبىراق ميلەنا بۇل ءىستى ۇزاققا سوزىپ، ءجۇرىپ الدى. ميلەنانى كافكانىڭ مىنەزىنىڭ كەيبىر ەرەكشەلىكتەرى ۇستاپ تۇرعان بولۋى مۇمكىن. ول كافكانىڭ «اينۋىن» اۋداردى. «مەن ادامداردى ۇرەيلەندىرەمىن، ءوزىمدى ولاردان كوبىرەك ۇرەيلەندىرەمىن»، - دەپ جازعان اۆتوردىڭ مويىنداۋلارى تۋرالى دا ويلانا الدى. ونى بولاشاق تۋرالى كافكانىڭ حاتتارىندا جازىلعان دۇنيەلەر توقتاتقان بولۋى مۇمكىن. ول ميلەناعا بىلاي جازعان ەدى: «مەنىڭ ويىمشا، ءبىز بىرگە ءومىر سۇرگەننىڭ ورنىنا تىنىش قانا جاتىپ، بىرگە ولەتىن سياقتىمىز».
كافكاعا ميلەنانىڭ كۇيەۋى ونى قۇپيا تۇردە ءوز بيلىگىنىڭ استىندا ۇستاپ وتىرعانداي سەزىلدى. ول بۇل ۋاقىتتا ءوز ءومىرىنىڭ قيىندىقتارىن وزەك ەتىپ، ونى باسقاشا دولبارلاپ «قورعان» رومانىن جازىپ شىقتى. روماندا قايدان، نە ءۇشىن كەلگەنى بەلگىسىز ك... اتتى جەر ولشەۋشى اۋىلعا كەلىپ جۇمىسقا تۇرادى. اۋىلدىڭ قاسىنداعى قورعانعا كىرمەك بولىپ ۇمتىلىس جاسايدى. روماندا كلامم اتتى بيلەۋشى سول اۋىلدى اقىلعا سيىمسىز بيلىگىنىڭ قارماعىندا ۇستاپ وتىرادى. اۋەلى جەر ولشەۋشى ءسوز بايلاسقان فريدا دا كلاممنىڭ ايتقانىن ەكى ەتپەيدى. ەندى عانا باقىتتى بولا باستاعاندا كلامم فريداعا ءوز دەگەنىن ىستەتەدى. فريدا شارتسىز باعىنادى. فريدا ك-عا وپاسىزدىق ىستەپ، قورعانعا قايتىپ كەتەدى. بۇعان بولا ك... نارازىلىق بىلدىرمەيدى دە، كلاممنىڭ ۇستەمدىگىنە باعىنادى. شىعارمادا قورعاندى مەكەندەۋشى بىرەۋدى قىرانعا، ال كلاممدى ءقورتىشقانعا تەڭەيدى.
كافكا ءبىر حاتىندا ميلانعا بىلاي دەپ جازادى: «سەنىڭ ونىمەن بولعان ومىرىڭدە مەن بىلگىلى ءبىر قۋانىشتى ساتتە عانا كىلەم ۇستىندە ەركىن جۇگىرە الاتىن تىشقان سەكىلدىمىن». كافكانىڭ شىعارماشىلىعىن زەرتتەۋشىلەر فريدانى ميلەنانىڭ، كلاممدى ونىڭ كۇيەۋىنىڭ كوشىرمەسى دەپ قارايدى.
1921 جىلى كافكا كۇندەلىكتەرى مەن «قورعان»، «امەريكا» روماندارىنىڭ قولجازباسىن ميلەناعا بەرەدى. ميلەنانىڭ قاتىسۋىمەن 1926 جىلى «قورعان»، 1927 جىلى «امەريكا» روماندارى اۆتور قايتىس بولعاننان كەيىن جارىق كورەدى. بۇل شىعارمالارىنىڭ جارىق كورۋى وعان ۇلكەن داڭق اكەلدى. ونىڭ يرراسيونالدى، ومىردەن دەسى قايتقان، قورقىنىشتى، ءۇمىتسىز كەيىپكەرلەرى – ءبىرىنشى دۇنيەجۇزلىك سوعىستان كەيىنگى ادامنىڭ تورىققان، قورىققان كوڭىل كۇيدى ءدال اشىپ كورسەتتى. ءبىراق الەمدەگى تورىعۋشىلاردىڭ بىردە-بىرى ادامنىڭ بەيشارالىعىن كافكانىڭ «قۇبىلۋ» پوۆەستىندەي كورسەتىپ بەرە العان جوق. «تالاسسىز، بەينەلىك تۇرعىدا «قۇبىلۋ» سەنىمنىڭ جوعالۋى، سول ساتتەگى ادامنىڭ ەتيكالىق پرينسيپتەرىنىڭ ءمانى كورىنىس تاپقان»، - دەپ جازادى كاميۋ.
«ءبىر كۇنى تاڭرەتەڭ ماساسىز تۇستەن ويانعان گرەگور ءوزىنىڭ قوڭىزعا اينالىپ كەتكەنىن بايقادى»، - دەپ باستايدى جازۋشى. كوتەرمەشى ساۋداگەر، جاسقانشاق كىشكەنتاي ادام ول مۇلدە ءوزىنىڭ باقىتسىزدىعىنا قارسى نارازىلىقتى بىلدىرمەيدى. شىعارمادان گرەوردىڭ قۇبىلۋى - ءوزىن زاتتانعان ادام رەتىندە سەزىنۋ دەپ باعامداۋ قيىن ەمەس. گرەگوردىڭ قۇبىلۋى اينالاسىنداعىلاردى تاڭداندىرمايدى. اۋەلى ولار بۇنىڭ سەبەبىن ىزدەپ، باس قاتىرمايدى دا. ولاردىڭ قامقورسۋى قوڭىزعا اينالعان گرەگوردى جات كوزدەردەن جاسىرۋى سەكىلدى. اقىرى «قوڭىز» جابىق بولمەدە اشتىقتان ولەدى. وتباسىنداعىلاردىڭ اۋىر جۇكتەن قۇتىلعانداي بولىپ، بۇنى تاعدىردىڭ ەسكەرتۋى دەپ قابىلدايدى.
ءومىردىڭ ءوزى ۇكىم دەگەن وسى تاقىرىپ «سوت ورىنداۋشى» نوۆەللاسىندا دا جالعاسىن تابادى. نوۆەللادا جاس وفيسەر ساياحاتشىعا ءوزى قىزمەت ەتەتىن جازۋ ماشيناسىن قالاي پايدالانۋدى كورسەتەدى جانە ونى ادىلدىك ءۇشىن پايدالانىپ جاتقان دۇنيە رەتىندە كورسەتۋگە تىرىسادى. قىلمىسكەردى قورعاۋعا مۇمكىندىك بار ما دەگەن سۇراققا وفيسەر: «ەگەر ۇكىم شىعارىلعان بولسا، «كىناسى ءشۇباسىز» دەگەن ادىلدىكتى ۇستانامىز. ءدال وسى ءسوز كافكانىڭ «اكەسىنە حاتىندا» ايتىلعان ءوىنىنىڭ الەمدىك تۇيسىنۋىندەگى «شەكسىز كىنالىلىك سەزىمىمەن» سايكەس كەلىپ، كافكانىڭ جازمىشىنا قاراتا ايتىلىپ تۇرعانداي.
مۇنداي سەزىنۋمەن ۇزاق ءومىر ءسۇرۋ مۇمكىن ەمەس. كافكا قىرىق ءبىر جاسىندا وكپە اۋرۋىنان كوز جۇمادى. ونىڭ ەڭ سۇيىكتى فيلوسوفى «ۇمىتسىزدىك - ومىرلىك دەرت» دەگەن ناقىلدى ايتقان كەركەگور بولعان ەكەن. كافكا ءوزىنىڭ ۇمىتسىزدىگىنە ادال بولىپ ءوتتى جانە ونى شىعارمالارىندا اشىپ كورسەتە ءبىلدى. ءسوزىمىزدى ميلەنانىڭ كافكا تۋرالى ويىمەن اياقتاعىمىز كەلەدى: «ءبىز ومىرگە داعدىلانعان سەكىلدىمىز. ءبىز ءوزىمىزدى جالعاندىقتان، كورسوقىرلىقتان، ومىرگە قۇشتارلىقتان قۇتقاراتىن دۇنيە تاپقاندىقتان ومىرگە داعدىلانعان سەكىلدى بولىپ كورىنەمىز. ءبىراق كافكا ەشنارسەدەن ءوزىن قۇتقاراتىن جول ىزدەمەدى. ومىردە قاناعاتتانا الماعانى سەكىلدى، وتىرىك تە ايتا المايدى. ول ءوزىن ىڭعايلى سەزىنەتىن قورعان جوق. ول كيىمى بار ادامادار اراسىنداعى جالاڭاش ادام سەكىلدى».
«سولاقايلار» ادەبي كلۋبى
