[caption id="attachment_12327" align="alignright" width="367"]
اقىن ارداق نۇرعازى ۇلى[/caption]
ارداق نۇرعازى ۇلى
ولەڭنىڭ اۋدارىلۋىنا قاتىستى كوزقاراستاعى الشاقتىق ۇزاقتان بەرى ءومىر ءسۇرىپ كەلەدى. ونى، نەگىزىنەن، ەكى ارناعا جىكتەۋگە بولادى. ءبىرىنشىسى، «پوەزيا باسقا تىلگە اۋدارىلعاندا جوعالاتىن دۇنيە» (روبەرت پروست) دەپ قارايدى. ەكىنشىسى، «ۇلى شىعارمانىڭ باسقا تىلگە اۋدارىلعاندا ءوزىن جوعالتپايتىن قاسيەتى بولادى» (دونالد ديەۆيد) دەيدى. ەندەشە، پوەزيا اۋدارىلا ما؟
گەتە «الەم ادەبيەتى» دەگەن تەرميندى اينالىمعا كىرگىزگەن كۇننەن تاراتىپ بۇگىنگە دەيىن اۋدارما ادەبيەتتىڭ ماڭىزدى ءبىر بۋىنىنا اينالىپ ۇلگەردى. ونسىز بۇگىنگى ادەبيەت كوپ دۇنيەنى جوعالتقان بولار ەدى. سوناۋ ەستە جوق ەسكى زامانداردان تاراتىپ ءارتۇرلى مادەنيەتتەر مەن وركەنيەتتەر ءوزارا بايلانىس بارىسىندا، ولاردىڭ ادەبيەتتەرى دە بايلانىستا بولىپ كەلدى. سونىڭ ارقاسىندا شىعىس پەن باتىس ادەبيەتىنىڭ ەجەلگى ىقپالداستىعى ورىن الدى. ونىڭ جارقىن ءبىر مىسالى رەتىندە ا.پۋشكين جازبالارىندا ورتالىق ازياعا جانە قازاق ادەبيەتىنە ءتان «قوزى كورپەش-بايان سۇلۋ» جىرى سيۋجەتىنىڭ كەزىگۋىن ايتار ەدىك. بۇدان بايقارىمىز ادەبيەت، پوەزيا اۋدارىلادى، ءبىراق، ول ءوز زاڭدىلىعى بويىنشا ءومىر سۇرەدى.
بۇگىنگى جاھاندانۋ داۋىرىندە الەم ادەبيەتى ءتۇرلى ۇلتتىق ادەبيەتتەردىڭ ءوزارا اۋدارىلاتىن ۇلكەن بەتبۇرىس كەزەڭىنە ءدوپ كەلىپ تۇر. ايتالىق، سوڭعى ورىن الىپ جاتقان جاعدايلاردان بايقايتىنىمىز – پوەزيا الەمدە كەڭ تارالعان ءبىرىنشى ءتىل – اعىلشىن تىلىنە اۋدارىلىپ، سودان باسقا تىلدەرگە جالعاستى اۋدارىلاتىن ەرەكشەلىك كوزگە تۇسۋدە. بۇنى بولاشاق جاھاندىق ادەبيەتتىڭ بۇگىنگى كورىنىسى دەپ قاراۋعا بولاتىن دا شىعار. بۇل الدا اۋدارما ماسەلەسىنىڭ ءتىپتى دە دامۋ بولاشاعىنا يە ەكەنىن كورسەتسە كەرەك.
باتىس پوەزياسىن اسىرەسە، باتىستىڭ مودەرنيستىك داۋىردەن كەيىنگى پوەزياسىن اۋدارۋدا ورىن الىپ وتىرعان ماسەلەلەر ءالى دە جان-جاقتىلى زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى. فرانسۋز، اعىلشىن، امەريكاندىقتار پولياكتار، ت.ب. ۇلتتىق پوەزيانى اۋدارۋدا نازار اۋدارماي كەتۋگە بولمايتىن ماسەلە ولاردىڭ وزىنە ءتان ەرەكشەلىكتەرىن يگەرۋگە بارىپ سايادى. بۇل ەرەكشەلىكتەردى ەسكەرمەگەن جاعدايدا، جوعارىداعى ۇلتتىق پوەزيالار جاھاندانۋ داۋىرىندە، مودەرنيستىك-پوستمودەرنيستىك كەزەڭدە ءبىزدىڭ ۇلتتىق تىلگە ءوز دەڭگەيىندە اۋدارىلىپ، سىڭەدى دەپ ايتا الماس ەدىك. جوعارىداعى ۇلتتىق پوەزيالار مودەرنيزم جانە پوستمودەرنيزم داۋىرىنە قاتار، قۇيرىقتىستەسىپ كىرگەنىمەن، ولاردىڭ بىر-بىرىنە ۇقسامايتىن دارا ەرەكشەلىكتەرى بار. ايتالىق، فرانسۋز پوەزياسى بودلەر، اسىرەسە، ارتۋر رەمبودان تارتىپ سەن-جون پەرس، رەنە شار، ودان بۇگىنگى يۆ بونفۋاعا دەيىنگى پوەزياسىندا پروزالىق ولەڭنىڭ (prosepoem) ىقپالى باسىمدىق الاتىنىن ەسكەرمەي بولمايدى. بۇل ەرەكشەلىككە ءتۇرلى مودەرنيزمنىڭ ىقپالىنىڭ بولۋىمەن قاتار، ەرەكشە اتاپ وتۋگە تۇراتىنى وتكەن عاسىردىڭ 20، 30 جىلدارىندا ورىن العان سيۋررەاليستىك باعىتتىڭ اسەرى دەۋگە بولادى. قازاق ادەبيەتتانۋىندا، قازاق پوەزياسىندا تاريحي سەبەپتەرگە بايلانىستى prosepoem، verslibre (ۆەرليبر) دەگەن ۇعىمداردىڭ ءالى دە زەرتتەلىپ، تۇراقتانىپ، ءوز ورنىن تاپپاعان دۇنيە ەكەنىن ەسكەرسەك، فرانسۋزدىڭ وسى زامانعى پوەزياسىن اۋدارۋدا ءبىزدىڭ ىستەگەنىمىزدەن ىستەمەگەنىمىزدىڭ ءالى دە كوپ ەكەنىن اڭعارامىز.
سوعان ۇقساس، اعىلشىننىڭ وسى زامانعى پوەزياسىن اۋدارۋدا دا ءبىز نازار اۋدارۋعا ءتيىس تۇيىندەر بار. وتكەن عاسىردا اعىلشىن پوەزياسىنا ە. پاند، ت. ەليوت باس بولعان مودەرنيستىك پوەزيا ايرىقشا ىقپال ەتتى. سوعان قاراماستان اعىلشىن ادەبيەتىندە توماس حاردي، فيليپ لاركين، تەد حيۋز، ت.ب، اقىندار داستۇرلىك پوەزيانىڭ ۇلگىسىن ساقتاپ، ودان ارى جالعادى. ولەڭدە فورمانىڭ تۇراقتىلىعى مەن ۇيقاسقا باياعىسىنداي باسىمدىق بەردى. الايدا، بۇل ارادا باسىن اشىپ الۋعا ءتيىستى ءتۇيىن ت. ءحارديدىڭ ولەڭى مەن ف. لاركين، ت.ءحيۋزدىڭ ولەڭىن وزگەرمەگەن ءبىر كەزدەگى داستۇرلىك ولەڭ دەپ قاراۋعا كەلمەيدى. عاسىر باسىنداتوماس حاردي سول تۇستا وزىنە دەيىنگى ءداستۇرلى اقىنداردىڭ شىعارماسىنا جاڭالىق اكەلىپ، سوعان دەيىنگى ولەڭدەرگە ۇقسامايتىن «جاڭا» ولەڭ جازسا، سول سياقتى عاسىردىڭ ورتاسى مەن سوڭىندا فيليپ لاركين، تەد حيۋزدەر دە ءوز كەزەڭىنىڭ ايقىن ەرەكشەلىگى بار ولەڭدەر جازدى. شىعارماشىلىعىندا زاماننىڭ، اسىرەسە، ە. پاۋند پەن ت.ەليوت باستاپ كەتكەن مودەرنيستىك پوەزيانىڭ ىقپالى بارى ەرەكشە كوزگە ءتۇسىپ تۇرادى. ال، بۇل ەرەكشەلىكتى ەسكەرمەي، وسى زامانعى اعىلشىن پوەزياسىن وزىمىزگە تانىس «تازا داستۇرلىك پوەزيا» دەپ قاراپ، داستۇرلىك تانىممەن اۋدارساق، ونىمەن ءبىز ويداعىداي ناتيجەگە قول جەتكىزە الماۋىمىز مۇمكىن.
جىيىپ كەلگەندە ايتارىم، جاھاندانۋ داۋىرىندە ۇلتتىق پوەزيانى ءوزارا اۋدارۋدا ءداستۇر مەن وزگەرىستىڭ تەپە-تەڭدىگىن مىقتى يگەرىپ، جەكەلەگەن اۆتورلار مەن شىعارمالاردىڭ كەلىپ-شىعۋ تاريحىن تەرەڭىرەك زەرتتەپ، ءوزىمىزدىڭ وسى زامانعى پوەزيا تۋرالى كوزقاراسىمىزدى جاڭارتا وتىرىپ اۋدارمامەن اينالىسۋىمىز ءتيىس دەپ ويلايمىن. كوپشىلىك تىڭدارمانعا راحمەت!
