ءقازىر عالىمدار جاراتىلىستىڭ پايدا بولۋىن، نانوتەحنولوگيانى دامىتۋ جانە گرافەن الۋ سىندى ماڭىزدى باعىتتار بويىنشا زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋدە. الەمدىك عىلىمدا ترەندكە اينالعان بۇل سالالارى قازاقستاندا دا جان-جاقتى دامىپ، قازاق عالىمدارى الەمنىڭ نازارىن اۋدارا باستادى. عالىمدار گرافەن الۋدىڭ بىرنەشە ءتۇرىن مەڭگەرىپ، جان-جاقتى جۇمىس ىستەۋدە. ايتالىق، ق.ساتبايەۆ اتىنداعى ۇلتتىق تەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ىزدەنۋشىسى باعيلا بايتىمبەتوۆا ەكى ادىسپەن گرافەن الىپ، ەلىمىزدىڭ ابىرويىن اسقاقتاتتى. وسى رەتتە جاس عالىمدى اڭگىمەگە تارتىپ، گرافەندى قالاي العانى جايىندا سۇرادىق.
– باعيلا حانىم، ەكى ادىسپەن گرافەن العانىڭىزدى ەستىدىك. عىلىمي ورتانىڭ نازارىن اۋدارعان ءادىسىڭىزدىڭ ءمانى مەن مازمۇنى جايىندا ايتىپ بەرسەڭىز؟
– بىردەن ايتايىن گرافەن الۋ ىسىمەن قازاقستاندا ءبىراز عالىمدار اينالىسادى. ايتالىق، بۇل باعىتتا زۇلحايىر مانسۇروۆ باسقاراتىن جانۋ ماسەلەلەرى ينستيتۋتىنىڭ عالىمدارى كۇردەلى عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ كەلەدى. جالپى، گرافيتتەن گرافەن الۋدىڭ ءتۇرلى جولدارى بار. ۇستازىم بوريس ميحايلوۆيچ ەكەۋمىز گرافەن الۋدى باستاعاندا اروماتيكالىق كومىرسۋتەك پەن ۋلترادىبىستىڭ كومەگىنە جانە ماگنەتروندى توزاڭداندىرۋ ادىسىنە ارقا سۇيەدىك. ەندى گرافيتتەن تازا گرافەندى قالاي العانىمىزعا توقتالسام. گرافيتتەر قاتپار-قاتپار گرافەندەردەن تۇرادى. سول گرافەندەردىڭ اراسىندا ۆان دەر ۆاالس كۇشى بار. زەرتحانالىق جاعدايدا ارنايى ىدىسقا تازا گرافەندى سالىپ، وعان كومىرسۋتەكتى بەنزول مەن تولۋول سۇيىقتىعىن قۇيدىق. بۇدان كەيىن ارنايى قۇرىلعىلاردىڭ كومەگىمەن قاتار-قاتپار گرافەندەردىڭ اراسىنداعى ۆان دەر ۆاالس كۇشى ۋلترادىبىس پەن سۇيىقتىق ارەكەتتەسىپ، گرافەننىڭ ءبىر قاباتىن ءبولىپ الدى.
بۇگىندە ەلەكترونيكالىق بۇيىمداردىڭ كوپشىلىگىن شالاوتكىزگىشتى ەلەمەنتتەردەن جاساپ كەلەمىز. ال شالاوتكىزگىش زاتتارعا – كرەمنيي، گەرمانيي، كاليي، ارسەنيي سىندى ەلەمەنتتەر جاتاتىنى بەلگىلى. الداعى ۋاقىتتا گرافەن وسى زاتتاردىڭ ورنىن الماستىرادى. ويتكەنى گرافەندە ەلەكتروندار وتە جىلدام قوزعالاتىنىمەن ەرەكشەلەنەدى. وسىنىڭ ارقاسىندا گرافەننەن جاسالعان ۇيالى تەلەفوندار مەن كومپيۋتەرلەر جىلدام جۇمىس ىستەيتىن قاسيەتكە يە بولادى.
– مىنانى ايتىڭىزشى، سوندا گرافيت تەك قانا گرافەننەن تۇرا ما؟
– جوق. گرافيت مەندەلەيەۆ كەستەسىندەگى №12 كومىرتەك بولىپ سانالادى. ونىڭ بىرنەشە ءتۇرى بار. ولار – الماس، گرافيت، فۋرەلەن، نانوتۇتىكشە جانە گرافەن بولىپ جىكتەلەدى. وسىدان-اق ءبىر گرافيتتەن قانشاما زات الۋعا بولاتىنىن بايقايمىز. كومىرتەكتىڭ التى بۇرىشتى بەنزول ساقيناسىنان تۇراتىن قاباتىن گرافەن دەپ اتايمىز. جالپى، بىزگە دەيىن كوپتەگەن عالىمدار بىرنەشە ساتىدان تۇراتىن ادىستەرگە سۇيەنىپ، گرافەن العان. ولاردىڭ كەيبىرەۋلەرى ۋلترادىبىسپەن جانە تەرموندانات كالييمەن الدى. ءبىزدىڭ اروماتيكالىق كومىر قىشقىل مەن ۋلترادىبىستىڭ كومەگىنە سۇيەنىپ گرافەن الۋىمىز تىڭ ءتاسىل بولعاندىقتان، ءبىز ءوزىمىز ويلاپ تاپقان ءتاسىلىمىزدى ەلىمىزدە پاتەنتتەپ الدىق.
– ماگنەتروندى توزاڭداندىرۋ ادىسىمەن دە گرافەن العانىڭىزدى ايتىپ قالدىڭىز. بۇل جاعىن دا تۇسىندىرە كەتسەڭىز؟
– ماگنەتروندى توزاڭداندىرۋ ءادىسى عىلىمدا كەڭ تاراعان ءادىس. مارقۇم ۇستازىم بوريس ميحايلوۆيچ ەكەۋمىزدىڭ بۇل تاسىلمەن گرافەن الۋىمىزعا ورىس عالىمدارىنىڭ ماگنەتروندى توزاڭداندىرۋ ادىسىمەن كومىرتەكتى نانوتۇتىكشەنى العانى ىقپال ەتكەن ەدى. ارينە، بۇل ادىسپەن جۇمىس جاساعانىمىزدا ءوزىمىزدىڭ جىلدار بويى جيناعان ءبىلىمىمىز بەن ىس-تاجىريبەمىزدى سارپ ەتتىك. جۇمىس كامەراسىنىڭ ىشىندە كاتود جانە ەلەكترود بولادى. كاتودىمىز ءبىزدىڭ گرافيت. بۇدان كەيىن اۋاسىز بوس كەڭىستىككە، ياعني ۆاكۋۋمعا ارگون گازىن جىبەردىك. گاز ۆاكۋۋمنىڭ ىشىندەگى ەركىن جۇرگەن ەلەكترودتارمەن ارەكەتتەسىپ، گرافيتتىڭ اتومدارىن جۇلىپ الادى. ءدال وسى ءساتتى اروماتيكالىق قاتتى كومىرتەكتى ءنافتاليننىڭ اتومدارى بۋعا اينالىپ، ءبارى ارەكەتتەسىپ، ءبىر قاباتتى گرافەن ءتۇزدى. پاتەنت العانىمىزدا مۇنداي تاسىلمەن ەشقانداي عالىم گرافەن الماعانىن بىلدىك.
– باعيلا، ايتىڭىزشى، ءسىزدىڭ العان گرافەندەرىڭىزدىڭ ولشەمى قانداي؟
– ءبىزدىڭ گرافەنىمىزدىڭ قالىڭدىعى 5 ميكروندى قۇراسا، اۋماعى 5 سانتيمەترگە دەيىن جەتتى. بىزگە دەيىن گرافەن العان عالىمدار نانوولشەم دەڭگەيىندە عانا العان ەدى. سوندىقتان ءىرى كولەمدە گرافەن العانىمىزبەن ماقتانۋعا بولادى. ەڭ ساپالى گرافەن – ءبىر قاباتتى گرافەن. ءبىز وسىعان قول جەتكىزدىك قوي. اتومدىق ميكروسكوپپەن العان گرافەننىڭ ساپاسىن زەرتتەگەندە جوعارى ساپاعا قول جەتكىزگەنىمىزدى بايقادىق. بۇدان كەيىن بۇل باعىتتاعى عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ قورىتىندىسى جايىندا ماقالا جازىپ، ينفاكت-فاكتورلىق كورسەتكىشى جوعارى عىلىمي جۋرنالدارعا جاريالادىق. ناتيجەسىندە دۇنيەجۇزىنىڭ ءار تارابىنداعى عالىمدار ءبىزدىڭ ىس-تاجىريبەمىزگە قىزىققاندارىن ايتىپ، حاتتار جازدى.
– وقىرماندارىمىزعا گرافەندى قالاي الۋعا بولاتىنىن ازداپ بولسا دا جەتكىزدىك دەپ ويلايمىن. ەندى، ماعان گرافەننىڭ ادام بالاسى ءۇشىن پايداسى جايىندا ايتىڭىزشى؟ جالپى، گرافەندى ءوندىرىستىڭ قاي سالاسىندا پايدالانۋعا بولادى؟
– گرافەندى كوپتەگەن سالادا قولدانۋعا بولادى. دامىعان ەلدەر گرافەندى ەلەكترونيكا سالاسىندا كەڭىنەن پايدالانۋعا كۇش سالىپ جاتىر. بۇگىندە ەلەكترونيكالىق بۇيىمداردىڭ كوپشىلىگىن شالاوتكىزگىشتى ەلەمەنتتەردەن جاساپ كەلەمىز. ال شالاوتكىزگىش زاتتارعا – كرەمنيي، گەرمانيي، كاليي، ارسەنيي سىندى ەلەمەنتتەر جاتاتىنى بەلگىلى. الداعى ۋاقىتتا گرافەن وسى زاتتاردىڭ ورنىن الماستىرادى. ويتكەنى گرافەندە ەلەكتروندار وتە جىلدام قوزعالاتىنىمەن ەرەكشەلەنەدى. وسىنىڭ ارقاسىندا گرافەننەن جاسالعان ۇيالى تەلەفوندار مەن كومپيۋتەرلەر جىلدام جۇمىس ىستەيتىن قاسيەتكە يە بولادى. قازىرگى تاڭدا اقش-تىڭ Apple كومپانياسى وزدەرىنىڭ ونىمدەرىن جاساۋدا گرافەندى پايدالانۋ ماسەلەسىنە كۇش سالىپ جاتىر. اتالمىش كومپانيانىڭ وندىرگەن ونىمدەرىنىڭ ساپاسى ارتىپ، ۇلكەن سۇرانىسقا يە بولعانىن ءبارىمىز بىلەمىز. سول سياقتى ەنەرگەتيكا سالاسىندا دا گرافەندى كەڭىنەن پايدالانۋعا بولادى. گرافەن سۋتەكتەن قۋات كوزىن الاتىن ارنايى قۇرىلعىلار جاساۋعا تاپتىرماس ماتەريال. ول كومىرتەكتى ەلەمەنت بولعاندىقتان ونىڭ سوربسيالىق قاسيەتى وتە جوعارى. ول بويىنا سۋتەكتى سورىپ الىپ، ونى عالامات قۋات كوزىنە اينالدىراتىن مۇمكىندىككە يە. سۋتەكتە ەنەرگيا قورى وتە كوپ. بولاشاقتا گرافەننەن ارنايى قۇرال-جابدىقتار جاساپ، قۋات كوزىن وندىرۋگە بولادى. تاعى دا ايتساق، گرافەن عارىش كەڭىستىگىن يگەرۋگە دە كەڭىنەن جول اشىپ وتىر. گرافەننەن جاسالعان بايلانىس قۇرالدارى الىس عارىش كەڭىستىگىنەن سيگنالدار قابىلداۋدىڭ مۇمكىندىگىن ارتتىرعان. سول سياقتى مەديسينا سالاسىنا دا گرافەندى كەڭىنەن پايدالانۋعا بولادى. جالپى، گرافەندى كوپتەگەن سالادا پايدالانۋعا بولادى.
نۇرلان جۇماحانوۆ، "ۇعتاو" اق قوعاممەن بايلانىس ءبولىمى
