مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆ بيىلعى جولداۋىندا ۇلتتىق قاۋiپسiزدiكتi كۇشەيتۋ جانە حالىقارالىق قاتىناستاردى ودان ءارi دامىتۋ قاجەت ەكەندiگiن اتاپ ءوتتى.
قازاقستان تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى كۇندەرىنەن باستاپ عارىشتىق سالانى دامىتۋعا ەرەكشە كوڭىل ءبولىدى. عارىش ايلاعى – بۇگiنگi كۇنi ءبىزدىڭ الەمدىك ەكونوميكالىق سايىستاعى ماڭىزدى باسىمدىعىمىز بولىپ تابىلادى.
ياعني، حالىقارالىق ماڭىزدى جوبالاردىڭ iسكە اسۋىنا، الەمدىك عىلىمي جانە عىلىمي-تەحنيكالىق كەڭىستىككە كiرiگۋiنە ىقپال ەتەتiن وتاندىق عارىش سالاسىن دامىتۋعا قازاقستان قانشان مۇددەلى بولۋى كەرەك.
قازاقستان مەن رەسەي 2004 جىلدىڭ 9 قاڭتارىندا «بايقوڭىر» كەشەنiن تيiمدi پايدالانۋ ءجونiندەگi ىنتىماقتاستىقتى دامىتۋ تۋرالى كەلiسiمگە قول قويعان. كەلiسiمدە بايقوڭىر عارىش ايلاعىنىڭ ينفراقۇرىلىمىن جاڭعىرتۋدىڭ جانە ونىڭ تاريحي ماڭىزى بار نىساندارىن ساقتاۋدىڭ ماڭىزدىلىعى تانىلادى. وسى رەتتە ەڭ ماڭىزدىسى قازاقستان مەن رەسەي ەكى جاقتى كەلىسiم اياسىندا عارىشتىق-زىمىران قىزمەتىن جۇزەگە اسىرۋدا ەكولوگيالىق قاۋiپسiزدiكتi قامتاماسىز ەتۋ مەن قورشاعان ورتانى قورعاۋ پروبلەمالارىن شەشۋ ءجونiندە بiرلەسكەن جۇمىستار جۇرگىزۋگە ۋاعدالاسقان بولاتىن.
بۇگىندە عارىشتىق-زىمىران قىزمەتiنiڭ قورشاعان ورتاعا تيگىزەتىن زارداپتارى جونىندە از ايتىلىپ جۇرگەن جوق. بiرقاتار مiندەتتەردi شەشۋدە عارىش قۇرالدارىنا بالاما جوق بولعاندىقتان، «بايقوڭىر» عارىش ايلاعى قىزمەتىنىڭ ەكولوگيالىق قاۋiپسiزدiگiنە باعىتتالعان زەرتتەۋلەر بارعان سايىن وزەكتى ماسەلەگە اينالا تۇسكەنى جاسىرىن ەمەس.
ايتالىق، 2009 جىلدىڭ 23 قازانىندا قازاقستان مەن رەسەي تاراپتارى ۋلى وتىنمەن ۇشاتىن زىمىرانداردىڭ ەكولوگيالىق قاۋiپسiزدiگiن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشiن، «بايقوڭىر» عارىش كەشەنiنەن زىمىران وتىنىنىڭ اسا زياندى قۇرامداس ءبولiكتەرiن قولداناتىن زىمىران-تاسىعىشتار مەن قۇرىلىقارالىق بالليستيكالىق زىمىرانداردى ۇشىرۋعا دايىنداۋ جانە ۇشىرۋ بارىسىنا ەكولوگيالىق جۇمىستاردى ۇيىمداستىرۋ ءتارتىبىن بەكىتكەن بولاتىن.
بۇل جۇمىستاردى قازاقستان تاراپىنان قازعارىش قاراماعىنداعى «ينفراكوس-ەكوس» ەنشىلەس مەملەكەتتىك كاسىپورنى ورىندايتىن بولىپ تاعايىندالعان-دى. «ينفراكوس-ەكوس» كومپانياسىعارىش ايلاعىنان ۇشىرىلاتىن زىمىران-تاسىعىشتاردىڭ قورشاعان ورتاعا اسەرىن جان-جاقتى زەرتتەۋ، عارىش ايلاعىنا جاقىن ماڭداعى ەلدiمەكەندەردiڭ تۇرعىندارىنىڭ دەنساۋلىق جاعدايى مەن الەۋمەتتىك-گيگيەنالىق ورتاسىن تەرەڭدەتىپ تەكسەرۋ جۇمىستارىن قازاقستان مەن رەسەيدىڭ مامانداندىرىلعان مەكەمەلەرi مەن عىلىمي ينستيتۋتتارىمەن بiرلەسە جۇرگiزەدi.
سونىمەن قاتار ءاربىر جوسپارلانعان زىمىران ۇشىرىلىمدارىنىڭ عارىش اپپاراتىن ۇشىرعانعا دەيiن دە، ۇشىرعاننان كەيىن دە قازاقستاننىڭ اۋماعىنا كىرەتىن قۇلاۋ نۇكتەلەرiنەن توپىراق، اۋا، وسىمدىك، سۋ سىنامالارى، ال قىستا قار سىنامالارىن الىپ، زەرتتەۋلەر جۇرگiزەدi.
اتالمىش مەكەمە «پروتون-م» زىمىران تاسىعىشى قۇلاعان جەردىڭ قورشاعان ورتاسىنان، ەلدiمەكەندەر مەن قىستاقتاردان 400-دەن استام سىناما الىپ، گەپتيلمەن جانە ونىڭ وزگەرۋ ءونiمدەرiمەن لاستانۋىنا زەرتتەدى.
ەلىمىزدىڭ ەكولوگيالىق قاۋiپسiزدiگi تۇجىرىمداماسىندا كەرسەتiلگەندەي، قورشاعان ورتا نىساندارى ساپاسىنىڭ نورماتيۆتiك كورسەتكiشتەرi مەن قوعامنىڭ ەكولوگيالىك تۇراقتى دامۋىن كولايلى دەڭگەيگە جەتكiزۋ ءۇشiن قورشاعان ورتاعا تەحنوگەندىك اسەردى ازايتۋدى قامتاماسىز ەتۋ باستى نازاردا بولۋى كەرەك.
2021 جىلى «بايقوڭىر» عارىش ايلاعىنان سوڭعى التى جىلدا رەككوردتىق دەڭگەيدە زىمىراندار ۇشىرىلعانى بەلگىلى. اتاپ ايتساق، بىلتىر «سويۋز-2» زىمىران-تاسىعىشى 12 رەت، ال كوپ قۇلايتىن «پراتون-م» زىمىمىران-تاسىعىشى 2 رەت عارىش كەڭىستىگىنە كوتەرىلگەن.
زىمىران-تاسىعىشتاردىڭ عارىشقا ءساتتى كوتەرىلىپ كەتەسە جاقسى. ال ولار عارىشقا جەتپەي ورتان جولدا قۇلاسا، بۇل ەلىمىزدەگى ەكولوگيالىق احۋالدى ۋشىقتىراتىنى انىق. جالپى، وسىعان دەيىن «پراتون-م» زىمىران-تاسىعىشى بىرىنەشە رەت قۇلاپ، قازاق جەرىن ۋلى گەپتيلمەن ۋلادى.
«بايقوڭىر» ارقىلى عارىشتى يگەرىپ وتىرعان رەسەي قازاقستاندا عارىش اپپاراتتارى قۇلايتىن 7 جەردى بەلگىلەگەن. مۇنى اپپاتى جاعدايداعى قۇلاۋمەن شاتاستىرماۋ كەرەك. ايتالىق، عارىشقا ءساتتى كوتەرلىگەن زىمىران-تاسىعىشتار ءوز جۇمىسىن اياقتاپ، بارلىق ۋلى جانارمايلارىن جاعىپ بولعاننان كەيىن قۇلاعان ساتتە قورشاعان ورتاعا زيانىن تيگىزبەيدى.
دەسەكتە زىمىران-تاسىعىشتار قۇلاعان ساتتەردە ءورت شىعۋ ءقاۋىپى جوعارى بولادى. ءتىلسىز جاۋ ءورتتىڭ ءوزى قورشاعان ورتاعا ايتارلىقتاي كەسىرىن تيگىزەتىنى بەلگىلى. سوندىقتان توتەنشە جاعداي قىزمەتكەرلەرى زىمىران-تاسىعىشتار قۇلايتىن جەرگە دەر كەزىندە جەتتىپ، ءورتتى ءسوندىرۋى كەرەك.
سونىمەن قاتار عارىش اپپاراتتارى قۇلاعىندا ولاردىڭ بويىنداعى جانباي قالعان جانارمايلار از بولىگى توپىرىراق قاباتىن ۋلايتىنىن دا ۇمىتپاعان ءجون. ءبىزدىڭ ەكولوگ عالىمدار رەسەيلىك عالىمدارمەن زىمىران-تاسىعىشتار قۇلايتىن جەرلەردەن توپراق پەن سۋدىڭ سىنامالارىن الىپ، ۇدايى زەرتتەپ وتىرۋى ماڭىزدى.
ساراپشى ماماندار بۇگىندە رەسەي باتىس ەلدەرىنىڭ ەكونوميكالىق سانكسياسىنا ۇشىراعاننان كەيىن «بايقوڭىردان» زىمىران ۇشىرۋى دەڭگەيى ءبىرشاما تومەندەيتىنىن ايتۋدا. مۇنداي جاعدايدا عارىش سالاسىنا قاتىستى ەكولوگيالىق ماسەلەلەر ازاياتىنى انىق. ءبىراق كەيبىر ساراپشىلار سانكسيالاردىڭ كەسىرىنەن ورىستاردىڭ زىمىران-تاسىعىشتارى كوپ قۇلاۋى مۇمكىن ەكەنىن دە ايتۋدا. قالاي بولعاندا دا بىزدەر رەسەيدەن عارىش سالاسى بويىنشا ەكولوگيالىق كەلىسىمدەردى قاتاڭ ساقتاۋدى تالاپ ەتۋىمىز كەرەك. قازاقستان ەكولوگيالىق تۇرعىدان ءقاۋىپسىز عارىش سالاسىن قۇرۋعا مۇددەلى بولۋى ءتيىس.
