– تاۋەلسىزدىك كۇنى قۇتتى بولسىن! ەگەمەن ەل بولعانىمىزعا 28 جىلدان استى. وردا بۇزار جىگىتتىڭ جاسى. «ەلۋ جىلدا ەل جاڭا» دەۋشى ەدى. وتىز جىلدا قالاي جاڭاردىق؟
ع.قابىش ۇلى: راقمەت! «تاۋەلسىزدىك كۇنى» دەگەندى ەستىگەن سايىن جاڭا بيلىكتىڭ ەڭ ءبىرىنشى ايلاسى ەسىمە تۇسەدى.
پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازاربايەۆ سوۆەتتىك قازاقستاننىڭ تاۋەلسىز قازاقستانعا اينالعانىن جاريالاپ، شەشىم شىعارىپ، قول قويدى. 1991-جىلعى جەلتوقساننىڭ 10 كۇنى. ءبىراق الاي-بىلاي ءبىر «دالەلمەن» پارلامەنت تاۋەلسىزدىك كۇنىن 16-جەلتوقسان ەتىپ زاڭداستىردى.
ول جاستارىمىزدىڭ 1986-جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسى باستالعان كۇندى كومەسكىلەۋ بولدى دەپ بىلەمىن. ولاي بولماسا، تاۋەلسىزدىك كۇنىن جەلتوقساننىڭ 10-ىنا، نەمەسە 20-سىنا بەلگىلەۋگە مۇرسات بەرمەگەن قانداي كەدەرگى بولدى؟
كەدەرگى – سول جىلداعى پارتيا، ۇكىمەت باسشىلارىنىڭ جاستاردى قولداۋ ورنىنا ايىپتاعاندارى. ياعني كوتەرىلىس كۇنىن جىلدا اتاۋ ولاردىڭ قيتىعىنا تيەتىن بولدى.
وتىز جىل دەسەك، بۇل مەرزىمدە «باي – باي، كەدەي كەدەي بولدى». ءيا، «جاڭاردىق»: ەلىمىزدى جاپپاي جۇمىسسىزدىق جايلاپ، قىمباتشىلىق قىسپاققا الدى.
«رەفورمالار» تايلاققا ءمىنىپ تايراڭدادى. ەبىن تاپقاندار ەكى ەمەس، ون-جيىرما اسادى. ەلۋدەن استام ميلليونەر، وننان استام ميللياردەر پايدا بولعان ەلدە قالتالىلاردىڭ جايلاۋلارى – شەتەل، ال قاراپايىم حالىق جىل بويى قىستاۋدا، نە الدىنداعى اسى، نە ۇستىندەگى كيىمى ارزانداعان ەمەس، قالت-قۇلت تىرلىك.
دوللار كەلىپ كيلىككەن جىلى ونىڭ قۇنى 4 تەڭگە 70 تيىن ەدى، بۇگىندە – 385 تەڭگە! ءتىلىن جالداعىش جاعىمپاز «وقىمىستىلاردىڭ»: «ەلىمىزدىڭ ەكونوميكالىق دامۋىنا شەت ەل قىزىعا، تاڭدانا قاراۋدا» دەيتىندەرى – اريفمەتيكانىڭ ءتورت امالىن ۇمىتقاندارى.
– عابباس اعا، تاعى ءبىر جىلدى ارتقا تاستاپ، 2020 جىلدىڭ ەسىگىن قاققالى وتىرمىز. بۇرىنعىلار كەش باتسا، كۇنىمىز ءوتىپ جاتىر دەپ جىلاپ، قايعىرادى ەكەن. قازىرگى جۇرت كەلەر كۇننەن ءۇمىت كۇتەدى، قۋانادى. ۋاقىتتىڭ ءقادىرى قالماي بارا ما، الدە تىرشىلىكتەن قاجۋ ما، بۇل؟
ع.قابىش ۇلى: جاقسى جاعدايدا ۋاقىتتىڭ ءوتىپ بارا جاتقانىنا قۋانعان ادام بولماعان، بولمايدى دا. قازىرگى ەڭبەكشىل جۇرتتىڭ دا قۋانىشى شامالى.
ال كەلەر كۇننەن جاقسىلىق، كەڭشىلىك كۇتىپ جۇرگەنى راس. ءبىراق ول كۇندى «پالەن جىلى كەلەر» دەۋگە مەنىڭ دە ءداتىم جوق. حالىقتىڭ سەنىمىن سەلكەۋلەگىش جوعارى جاقتاعىلار ءتىلىن ۇرشىق ەتىپ، سىلدىر سوزدەن شۇيكە جاساپ وتىرعالى قاشان؟!
–تاۋەلسىزدىك كۇنىنە وراي، ادەبيەت پەن ونەر، مادەنيەت پەن سپورت، تاعى باسقا سالالارداعى ءبىراز ادام ءارتۇرلى وردەن، اتاق-داڭق الىپ جاتىر. جىلداعى ءۇردىس.
الايدا ارالارىندا اتى-زاتى بەلگىسىز دە ازاماتتار بار كورىنەدى. جالپى، وسى وردەن، اتاق بەرۋ ادامنىڭ ەتكەن ەڭبەگىن باعالاي ما؟ مۇنى سۇراعان سەبەبىم، ادەبيەتتىڭ اقساقالى بولىپ قالعان ءوزىڭىز، تەمىرحان مەدەتبەك، دۋلات يسابەكوۆتى سياقتى شىندىققا جاقىن قالامگەرلەردى بۇل تىزىمنەن بايقاي المادىق. ال العانداردىڭ ءبارىنىڭ ىشكى مازمۇنى «قۇرمەت» پەن «پاراساتقا» سايكەس كەلە مە؟
ع.قابىش ۇلى: «قازانشىنىڭ ەركى بار، قايدان قۇلاق شىعارسا». بۇگىندە ءتىپتى شىعارماي قويۋعا دا ەرىكتى. جازۋشىلار وداعىمىزدىڭ، «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ 85 جىلدىعىنا ارنالعان سالتاناتتى پلەنۋمعا بارۋعا، بىرىنشىدەن، دەنساۋلىعىم رۇقسات بەرمەدى، ەكىنشىدەن، قىزىل ءسوزدىڭ قىرمانىنا قىزىعاتىن عادەتىم جوق.
ەستۋىمشە، ءباز-باياعى ءمانسىز ماداق ءسوز، ماراپات مايقانى. كۇلكىمدى كەلتىرگەن ءبىر «جاڭالىعى» بۇرىندا «قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى» اتاعى بارلاردىڭ بىرنەشەۋىنە «قازاقستاننىڭ قۇرمەتتى جازۋشىسى» دەگەن اتاق بەرىلىپ، بورىكتىڭ ۇستىنە تاقيا جاپسىرىلىپتى.
نازاربايەۆقا ءاۋ باستا جازعان حاتتارىمنىڭ بىرىندە: «مەنىڭشە، «حالىق جازۋشىسى» دەگەن ارزان اتاقتى توقتاتۋ قاجەت. ول اتاقتى العاندار حالىق ءۇشىن جازىپ جۇرگەندەر دە، ونداي اتاعى جوقتار حالىق ءۇشىن جازباعاندار ما؟» دەگەنمىن. حاتىم جەكە مۇراعاتىندا جاتقان شىعار.
تيىلعان سول اتاقتى بۇگىنگى پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقايەۆ جاڭارتقان سياقتى. بيلىكتىڭ وزىنە قيىلا قارايتىن شاشباۋشىلاردى باۋىرىنا تارتىپ، ماراپاتتاي بەرەتىنى، ال قىرىن قارايتىنداردى سىرتقا تەۋىپ، «ايىبىنا» قاراي قۋدالايتىنى، تۇرمەگە تىعا سالاتىنى كوپشىلىككە ءمالىم.
ماعان قاتىستى سوزىڭە نازار اۋدارسام، جازۋشىلار وداعى قۇزىرىندا 30 جىل بولدىم: ادەبي اپتالىعىمىزدىڭ رەداكسياسىندا، ادەبي قوردا، كوركەم اۋدارما جانە ادەبي بايلانىس القاسىندا، 1994-96-جىلدارى وداق باسقارماسىنداعى ەكىنشى حاتشىسى بولىپ، جاسىم جەتكەن سوڭ زەينەتكە شىقتىم. سول جىلدارى وداق باسقارماسىنىڭ حاتشىلارى ءانۋار ءالىمجانوۆ، قالاۋبەك تۇرسىنقۇلوۆ جاساعان ماراپات تىزىمدەردەن ءوزىمدى ءتورت رەت سىزدىرىپ تاستادىم.
ودان بەرىدە ورتا دەڭگەيدەگى گازەت ءتىلشىسىنىڭ: «العان بىردە-بىر وردەن-مەدالىڭىز، اتاعىڭىز جوق ەكەن، ول قالاي؟» دەگەن تاڭدانىستارىن كوپ ەستىگەم!
– سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى مەن شىعىستاعى ەلدى مەكەندەر جىلدان-جىلعا كەمۋدە. مەكتەپتەرگە بالا جەتىسپەي جاتىر. مەملەكەت وڭتۇستىكتەگى اعايىندى تەرىسكەيگە كوشىرۋدى قولعا العالى 4-5 جىل بولىپ قالدى.
ءبىراق تەرىسكەيگە كوشكەن ەلدىڭ سانى ءالى مىڭ وتباسىعا جەتپەپتى. جۇمىس نەگە جۇرمەيدى: حالىقتىڭ بارعىسى كەلمەي مە، الدە وسى شارۋامەن اينالىسقاندار جۇمىس مەحانيزمىن دۇرىس جۇرگىزبەي وتىر ما؟
ع.قابىش ۇلى: شەت-جاعاسىن ەستۋىمشە، كوشىپ بارعاندارعا قولايلى باسپانا تابىلمايدى، ال تابىلعان كۇندە ماماندىعىنا، يكەمىنە قاراي جۇمىس تاپشى. ارى-سارىلىك، رەنىش، داۋ-داماي، ءتىپتى قايتادان كوشىپ كەتۋ بولادى ەكەن. بىزدە جالعان ۇرانشىلدىق باسىم.
مىسالى، «ديپلوممەن – اۋىلعا!» دەپ اتتاندادىق، ءالى دە اتتانداۋدامىز. وۋ، ءبىرى قىلاياعى اۋىزسۋعا جارىماي، ءبىرى ەمحانا-اۋرۋحاناسىز كۇن كەشۋلى اۋىلعا ەركىمەن-اق بارعان، ايتالىق، جاس ءمۇعالىم مەن دارىگەر ءۇيسىز، جاتاقحاناسىز قايدا تۇرماق؟ ونىڭ ۇستىنە، ايلىق ەڭبەكاقىسى 60-70 مىڭ تەڭگەدەن اسپاسا. ۇرانداعىشتار ءبىر ءوزى ون شاقتى دارىگەر مەن ءمۇعالىمنىڭ ايلىعىن الىپ وتىرعان پارلامەنتتىڭ، اسسامبلەيانىڭ باسشى-قوسشىلارى اۋىلدىڭ اۋىر حال-جاعدايىن بىلە تۇرا سەلت ەتەر ەمەس.
سوڭعى ون جىلدا، ەگەر جاڭىلىسپاسام، «اۋىلدى قالپىنا كەلتىرۋ» جونىندە بيلىكتىڭ ءۇش قاۋلىسى شىعىپ، جۇزدەگەن ميلليارد تەڭگە ءبولىندى. ال قاڭىراعان اۋىل-سەلونىڭ نەشەۋى ەڭسەسىن كوتەردى؟ قىرۋار قارجى اۋىلعا نەگە جەتپەدى؟ «ءىشىڭ ءبىلسىن، ءالۋ-اي».
– تەرىسكەيدە ءومىر ءسۇرۋ، ارينە قيىن. التى اي قىس. التاي مەن ارقانىڭ سارشۇناق ايازى. ءبىراق سىبىردە دە ادام ءومىر سۇرەدى. وسى ءبىز جەڭىل ومىرگە ۇيرەنىپ العان جوقپىز با؟
ع.قابىش ۇلى: «جەڭىل ومىرگە ۇيرەنىپ العانىمىزعا» قاتىستى پىكىر ايتىلدى-اۋ دەيمىن. بۇگىنگى كەزەڭدە ادال ەڭبەك ادامىنا سولتۇستىكتە دە، وڭتۇستىكتە دە «جەڭىل ءومىر» تابىلىپ جاتپاعانى ءسوزسىز. ال «قاراعايعا تالدى جالعاعىش» الاياقتار جەر تاڭدامايدى.
– ءسىز شقو-نىڭ ۇلان اۋدانىنا قارايتىن ۇرانحاي دەگەن اۋىلدا تۋىپ-وسكەن ەكەنسىز. بىلتىر كۇزدە كۇرشىم اۋدانىنىڭ سول اتتاس ۇرانحاي اۋىلىنا جولىمىز ءتۇسىپ ەدى، كوڭىلىمىز قۇلازىپ، جانىمىز جۇدەپ قايتتى. شەكاراداعى اۋىل ەكەن. ەلدىڭ شەتى – شەكارا جالاڭاش قالسا، ەلدىگىمىزگە ءقاۋىپتى ەمەس پە؟
ع.قابىش ۇلى: ە، ءبىز شەكارامىزدى اشىپ، بايلىعىمىزدى ەنتەلەپ جەتىپ كەلگەن بوگدەلەرگە شاشىپ، ەنشىلەس بولىپ، «شالقىپ، شىلقا بايىپ» ءجۇرمىز. قىتايمەن، رەسەيمەن، تاعىدا ءبىراز ەلمەن شەكارادان رۇقسات قۇجاتسىز (ۆيزاسىز) ءوتىپ، بارىس-كەلىستى جەڭىلدەتۋ بولادى دەگەندى ەستىدىم.
ولاي بولسا، ءسوزدىڭ قىسقاسى: باس باعدارلامالى «2030-جىلى قازاقستاندا قازاق كوپ بولا ما، جۇڭگو كوپ بولا ما؟» دەگەن ماسەلە تۋىندادى دەي بەرەلىك.
ءبىزدىڭ ۇرانحايدا اۋىلدىڭ ەشقانداي بەلگىسى قالمادى. وسى ورايدا اۋدانىمىزداعى اسۋبۇلاق اۋىلى تۋرالى ايتايىن. ول جەراستى بايلىعى مول ەلدى مەكەن ەدى. كەندى قازىپ الىپ وڭدەيتىن رۋدنيكتەرى بولدى. ۋران شاحتاسى بار-دى. ونەركاسىبى وركەندەپ، قالا سيپاتتى پوسەلوك دەپ اتالدى. 1991-جىلدىڭ باس شەنىندە تۇرعىندارىنىڭ سانى 15 مىڭعا جەتىپ، رەسمي تۇردە قالاعا اينالۋىنا قاجەتتى قۇجاتتارىن جوعارىعا جولداعان. ءتيىستى قاۋلىنى كۇتۋمەن تاۋەلسىزدىكتى قارسى العان.
«رەفورمالاۋ» جەتىپ، رۋدنيكتەر جاتەلدىك قالتالىلارعا ساتىلعان. سونىمەن اينالاسى 6-7 جىلدا رۋدنيك شاحتالارىن تاقىرلاعان پايداكۇنەمدەر تايىپ تۇرعان.
پوسەلوك حالقى جۇمىسسىز قالىپ، تىرشىلىك قامىمەن جان-جاققا بىتىراعان. قازاقتان وزگە جۇرت اتامەكەندەرىنە كوشىپ كەتتى. ءسويتىپ، وسىدان التى جىل بۇرىن بارعانىمدا سوناۋ جىلدارى گۇلدەنگەن اسۋبۇلاقتىڭ ورنىندا القام-سالقام شاعىن اۋىل قالعانىن كوردىم. كوپقاباتتى ۇيلەر سوعىس بولىپ وتكەن جەردەگىدەي. اسفالت كوشەلەر جۇلقا-جۇلقا. ەمحانا-اۋرۋحانا جابىلعان. ازىق-تۇلىك دۇكەن ەكەۋ عانا جانە جەكەمەنشىك. قايران اسۋبۇلاق – بۇگىندە زەينەتكەرلەردىڭ اۋىلى. تۇرعاندارىنىڭ سانى – 1،5 مىڭ.
– عابباس اعا، سىزگە ەندى ءبىر «قىزىق» سۇراق قويعىم كەلىپ وتىر.
ع.قابىش ۇلى: قورعانبا، «شىجىق» جاۋاپ ەستۋىڭ مۇمكىن.
– ولاي بولسا، ايتىڭىزشى: سوڭعى كەزدە ءبىزدىڭ زيالى قاۋىمدا ولجاس سۇلەيمەنوۆ پەن مۇحتار شاحانوۆ جايىندا ءبىرى مەن ءبىرى قابىسپايتىن پىكىر ايتىلىپ ءجۇر، سول تۋرالى نە دەر ەدىڭىز؟
ع.قابىش ۇلى: قوعامدا، قاۋىمدا «جولىبولعىشتار» قاشاندا كەزدەسەدى. سوندايلاردىڭ ءبىرى – اقىن اعاڭ ولجاس.
تەك قۇجات تىلىمەن ايتسام: عارىشقا ادام ۇشىرۋ باسەكەسىندە مەرەيى ۇستەم بولعان سوۆەت وداعىنىڭ سول عىلىمي جەتىستىك-جەڭىسىن ماداقتاۋعا «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتى رەداكسياسىنان تاپسىرما الىپ، «ادامعا تابىن، جەر ەندى!» دەگەن ساياسي ولەڭ جازعان ءبىزدىڭ اقىن ىقىلىم زاماننان ادامزات انا دەپ ارداقتاپ كەلە جاتقان جەرگە: «...تى، زەمليا، پوكلونيس چەلوۆەكۋ، تۆوي بوگ – يا!» – دەدى.
استاپىراللا!.. ارزان قالجامەن اتاعى شىققان ولجاستىڭ ودان بەرگى «ۇلىلىعى» ءوزى قۇرماعان، ءوزى اتىن قويماعان قوزعالىسقا يە بولۋىمەن، سەمەيگە ءوز ەركىمەن بارماسا دا، ونداعى پوليگوندى «جابۋىمەن» جالعاستى.
ول قۇبىلىستار، ماسەلەن: سەمەيلىك جۋرنالشى ۆلاديمير پيگاۆايەۆتى، جازۋشى ءانۋار ءالىمجانوۆتىڭ، ماسكەۋلىك اكادەميك ەۆگەنيي ۆەليحوۆتىڭ جازبالارىندا ناقتى ايتىلعان.
سەمەي اتوم پوليگونىن جابۋ كۇرەسىن جانپيدالىقپەن باستاعان، ماقساتىنا جەتكەن قايراتكەر كەشىرىم بوزتايەۆتىڭ – بۇرىنعى سەمەي وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ 1-حاتشىسى – «سەمەي پوليگونى» اتتى كىتابىن وقىعان ادامعا ءبارى تۇسىنىكتى بولادى.
ولجاستىڭ ودان كەيىندەگى «ۇلىلىعى» – قوزعالىسىن اكسيونەرلىك قوعامعا اينالدىرىپ، سەمەي پوليگونىنان تاۋقىمەت تارتقاندارعا، باسقا دا مۇقتاجدارعا كومەك كورسەتەمىز دەپ ارناۋلى قور اشىپ، وعان 2-3 جىلدا جينالعان ميللياردتاعان دوللاردان سەمەيلىككە جارتى دوللار دا بۇيىرتپاي، ءوزارا بولىسكە سالىپ، قوردىڭ «قايراتكەرلەرى»: ماشكيەۆيچ، شودييەۆ، يبراگيموۆ، بەرەنباۋم دەگەن جەمقورلاردىڭ ميللياردەر بولىپ شىعۋلارىنا جول اشقانى.
قور ءتيىستى ورىنداردىڭ تەكسەرۋىمەن، اكت جاساۋىمەن اقىرىندا جابىلدى. ءبىراق ول اكت زىم-زيا بولدى. دەگەنمەن اقىن قۇربىمنىڭ ەڭبەكتەرى ەسكەرىلىپ، «قازاقستاننىڭ ەڭبەك ەرى» اتاعى بەرىلدى.
تاعى ءبىر دەرەك: «الما-اتا» «الماتى» بولىپ دۇرىستالعاندا، ودان سوڭ قالا اكىمى يمانعالي تاسماعامبەتوۆ الماتىدا ءىس قاعازىن مەملەكتتىك تىلدە جۇرگىزۋ جايىندا شەشىم شىعارعاندا، ولجاس اسا ماڭىزدى ول ەكى شاراعا دا ءبىرىنشى بولىپ قارسى شىقتى.
سونىسى «ەشتەن كەش جاقسى» ەسكەرىلىپ، قالانىڭ جاڭا اكىمى جاقىندا وعان «الماتىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى» اتاعىن سىيلادى.
– كەرەعارلىق دەگەن وسى شىعار؟
ع.قابىش ۇلى: مۇحتار شاحانوۆتى دا اتادىڭ. ول اقىن ءىنىمنىڭ مىنەزىندە بايقالا باستاعان اۋمالى-توكپەلىلىك ماعان دا تۇسىنىكسىز. «ۋۆاجاەمىي گەنناديي ۆاسيليەۆيچ، مى نازىۆاەم ۆاس وتسوم دۆۋح يازىكوۆ»، دەپ كولبيندى قولپاشتادى.
ونىڭ كسرو حالىق دەپۋتتارى قۇرىلتايىنىڭ مىنبەرىنەن جەلتوقسان زوبالاڭى تۋرالى سويلەۋىن ەركىن اۋەلبەكوۆ ۇيىمداستىردى. كارىشال اسانوۆتىڭ: «ول ءسوزدىڭ تەزيسىن ەركىن اۋەلبەكوۆتىڭ قالاۋى بويىنشا مەن جازىپ بەردىم» دەگەنى بار.
جەلتوقسان وقيعاسىن تەكسەرەتىن كوميسسيا ميحايل يۆانوۆيچ ەسەنالييەۆتىڭ پارتيا پلەنۋمىندا، جوعارعى كەڭەس سەسسياسىندا جازباشا تالاپ ەتۋىمەن قۇرىلعانى – اقيقات.
مۇحتاردىڭ ونى دا مويىنداعىسى جوق. سوڭعى كەزدە: «قازاق ءتىلىن مەملەكەتتىك ءتىل ەتكەن – مەنمىن!» دەۋىن ءسوز تيگەن جەردە قايتالاي بەرەتىن بولىپتى. انا ءتىلىمىزدىڭ ابىرويىن، مارتەبەسىن ساقتاۋدى كوزدەگەن دابىلدا بەلسەندىلىك كورسەتكەنى راس. ءبىراق ول جالعىز بولعان ەمەس-تى. كوپ بولىپ كىرىسكەنبىز.
ال قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىل ەكەنى سوۆەتتىك قازاقستاننىڭ كونستيتۋسياسىندا دا، تاۋەلسىز قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋسياسىندا جازۋلى بولدى. مۇحتاردىڭ «ۇشتىلدىلىككە» قارسى كۇرەستە دە بەلسەندىلىك كورسەتكەنى راس.
الايدا وندا دا جالعىز شىققان جوق. بيلىك بولسا، ول حالىقتىڭ دابىلىنا قىڭبادى. «ۇشتىلدىلىك» ساياساتى بەلەڭ الدى. ەندى جۇڭگو ءتىلى قوسىلىپ، تورتتىلدىلىككە دە كوندىگەتىن شىعارمىز.
جاراس مىرزا، اڭگىمەمىزدى وسىمەن اياقتاپ، ماعان ات باسىن بۇرعاندارىڭا ريزالىق نيەتپەن بارشاڭا كوپ-كوپ جاقسىلىق تىلەسەم دەيمىن.
– راقمەت، اعا! الداعى 85 جاسىڭىزدى شارشاماي-شالدىقپاي تويلاڭىز!
ع.قابىش ۇلى: ءاۋمين! قالامدارىڭدى نىق ۇستاپ، 100 جاساڭدار!
اڭگىمەلەسكەن جاراس كەمەلجان
ال نۇر-سۇلتاندا ۇلى ابايدىڭ 175 جىلدىق تويى باستالدى:
https://dalanews.kz/49063
