– قاناعات مىرزا، ءسىز ءبىر ماقالاڭىزدا «60-شى جىلدارداعى قازاق جازۋشىلارى كەڭەستىك يدەولوگياعا قىزمەت ەتتى» دەگەن پىكىردى ايتاسىز. ال قازىرگى ادەبي پروسەستى باقىلاپ وتىراسىز با؟
[caption id="attachment_23625" align="alignright" width="183"]
قاناعات جۇكەشيەۆ[/caption]
– ارينە، قازىرگى ادەبيەتتىڭ جايىن، قاي باعىتقا ماڭىپ بارا جاتقانىن باقىلاپ وتىرامىن. تاقىرىپتىق باعدارلارى مەن كوتەرىپ جۇرگەن يدەيالارىنا كوڭىل اۋدارامىن. جالپى، بىزدە وتكەن عاسىردىڭ 60-70 جىلدارى باعدارعا الىنعان نىسانالار، يدەيالار ساقتالىپ وتىر. كەڭەس كەزىندەگى «الپىسىنشىجىلدىقتاردىڭ» كوركەم ادەبيەت ارقىلى حالىقتىڭ ساناسىنا سىڭىرمەك يدەياسى – قازاقتاردى الەۋمەتتىك ارتتا قالعان ورتادان – اۋىلدان شىعارماۋ، قالاعا جىبەرمەۋ باعىتىن تاڭداۋىمەن، ادەبيەتكە عانا ەمەس، جالپى مادەنيەتكە، ۇلتتىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك پروگرەسىنە توسقاۋىل قويدى. جازعاندارىنىڭ بارىندە نەگىزگى جەلى رەتىندە قالانىڭ كولەڭكەلى جاقتارىنىڭ فونىندا اۋىلدى يدەالداۋدى ۇستانۋ، جاستاردى اۋىلدان كەتپەۋگە، قالاعا قونىس اۋدارماۋعا ۇگىتتەۋ، شىعارمالارىن وركەنيەتتەن قاشۋ يدەياسىن قازاق اتاۋلىنىڭ ساناسىنا سىڭىرۋگە باعىشتاۋ ءالى جويىلىپ كەتكەن جوق. دەگەنمەن، جاڭاشىلدىق تا بار ەكەنىنە كوزجۇمبايلىقپەن قاراۋعا بولمايدى.
قازىرگى قازاقتاردىڭ الدىنان كولدەنەڭدەگەن بار قىرسىقتىڭ توركىنى بىرەۋ-اق. ءبارى حالىقتىڭ وركەنيەت دامۋىنىڭ اگرارلى باسقىشىندا قالىپ قويۋىنان بولىپ وتىر. يندۋستريالى قوعامعا بەيىمدەلە الماعان اۋىل ادامى تۇكتىڭ ءجونىن بىلمەي، باسىن تاۋعا دا، تاسقا دا ۇرىپ، اداسىپ ءجۇر. ىستەپ جۇرگەنىنىڭ ءبارى قاتە.
ءقازىر قازاقتاردىڭ تەڭ جارتىسى قالاعا كەلدى. الايدا، ول ادامدار قالاعا كەلە سالىپ دۇنيەتانىمدارى وزگەرە قالمادى. جاڭا ورتاعا بەيىمدەلە الماۋ دەرتىنە ۇشىرادى. ەگەر ادام اۋىلدا تۋىپ-وسسە، مەكتەپتى سوندا بىتىرسە، ول ەشقاشاندا قالالىق بولا المايدى. اۋىلدىڭ مەنتاليتەتىن وزىمەن بىرگە الىپ كەلەدى، سونىمەن ءومىر سۇرە بەرەدى. بۇل – كىنالاۋ ەمەس، الەۋمەتتىك-پسيحولوگيالىق قاعيدا. پەداگوگيكادا سەنزيتيۆتىك جاس دەگەن بار. ول ادامنىڭ 12 جاسقا دەيىن العان تاربيەسى مەن ءبىلىمىنىڭ ودان كەيىنگى دۇنيەتانىمىنىڭ كەڭەيۋىنە ستارتتىق جاعداي جاسايتىنىن بىلدىرەدى. باستاۋىش مەكتەپتەن كەيىن ادامداردىڭ كوپشىلىگى دۇنيەتانىمدىق باعىتىن وزگەرتە المايدى. «مەن قايدا كەتىپ بارامىن؟ مەكتەپتەن قانداي ءبىلىم، وتباسىنان قانداي تاربيە الدىم؟ مەنىڭ دۇنيەتانىمىم مەن مىنا ءومىر شىنايىلىعىنىڭ اراسىنداعى الشاقتىق نەدە؟» دەگەن سۇراقتاردى وزىنە قويا الاتىن، ءوزىنىڭ بەيىمدەلە الماۋ دەرتىن كورە بىلەتىن، وسىنى ەسكەرە وتىرىپ، وزگەرە الاتىن ادامدار ونداعان مىڭنىڭ اراسىنان بىرنەشەۋ عانا ۇشىراسۋى مۇمكىن.
مەن فرانسۋز تاريحشىسى ل. فيەۆردىڭ «زيالى ادام بارلىق فورماسيانىڭ ادامى بولا ءبىلۋى كەرەك» دەگەنىن ءجيى ەسكە تۇسىرەمىن. مىنە، ماسەلە قايدا جاتىر. ءبىز كەڭەستىك اۋىلدا تۋدىق، سوندا وستىك، كەڭەستىك ءبىلىم الدىق. ال ءقازىر تاۋەلسىز ەلدىڭ مەگاپوليسىندە تۇرامىز. ەندى مەملەكەتتىڭ قوجاسى ەكەنىمىزدى سەزۋ كەرەك-قوي. مىناۋ قالا، ءوندىرىس، زاۋىت-فابريكا، بانكتەر كىمدىكى، ولاردىڭ ءتۇسىمىن كىم، قايدا تالاپ اكەتىپ جاتىر؟ بيلىكتىڭ ىندىنى نەنى كوزدەيدى؟ وندايلارمەن ءىسىمىز جوق. سول اۋىلعا قاشۋ، تۋىستار تۋرالى ءان سالۋ، الدەكىمدى ساعىنىپ زار يلەۋ، توي مەن حاتىم،.. قالاعا كەلىپ العان قازاقتار دا ساناسىن بيلەگەن وسى ۇعىمداردىڭ جەتەگىنەن شىعا الار ەمەس.
اگرارلىق سانامەن، مەنتاليتەتپەن يندۋستريالى قوعامنىڭ پروبلەماسىن شەشۋ مۇمكىن ەمەس. قازاقتاردىڭ بيلىككە قاراپ، الاقان جايىپ، زارلاپ، ەڭىرەپ ءجۇرىپ، ءبارىن سۇراپ العىسى كەلەتىنىنىڭ سەبەبى وسىندا جاتىر.
– ۇلت رەتىندەگى قازىرگى قازاقتىڭ الدىندا تۇرعان باستى ماسەلە نەدە دەپ ويلايسىز؟
– اگرارلى قوعامنان يندۋستريالى قوعامعا وتۋدە. دامىعان ەلدەردىڭ ءبارى يندۋستريالى دامۋ باسقىشىنا ءوتىپ كەتتى. كەيبىر جوعارى دامىعان ەلدەر پوستيندۋستريالى قوعامدا ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. ال ءبىز ءبىر اياعىمىز اگرارلى قوعامدا، ەكىنشى اياعىمىزبەن يندۋستريالى قوعامنىڭ تابالدىرىعىن عانا اتتاعالى تۇرمىز. دەمەك، يندۋستريالى باسقىشتاعى ازاماتتىق قوعامعا بەيىمدەلۋ كەرەك. سوندا حالىق ءوزىنىڭ تاعدىرىن ءوزىنىڭ قولىنا الاتىن بولادى. حالىقتىڭ ۇلت رەتىندە قالىپتاسۋى تاۋار-اقشا قاتىناستارى ورنىققان، دامۋدىڭ يندۋستريالى باسقىشىنا وتكەن ەلدەردە، ازاماتتىق جانە قۇقىقتىق قوعام ورناتۋ ۇدەرىسىندە جۇزەگە اساتىنى بەلگىلى.
– «اۋىلىم – التىن بەسىگىم» دەگەن پافوستى تاستاپ، جازارماندار قانداي تاقىرىپقا قالام تەربەۋ كەرەك؟
– قالا ادامىنىڭ مەنتاليتەتى، ءومىرى، ماقساتتارى مەن ارماندارى كوركەم ادەبيەتتەن سيپات الۋى كەرەك. بۇل تاقىرىپ اۋىل ادامىنىڭ قالاعا قارسى، جەككورىنىشتى كوزىمەن ەمەس، قالا ادامىنىڭ شىنايى جان الەمىنە ۇڭىلە ءبىلۋ دەڭگەيىندە اشىلۋى كەرەك.
كەڭەس كەزىندە قازاق جازۋشىلارىنىڭ الدىنا ءوندىرىس تاقىرىبىنا شىعارما جازۋ مىندەتى ۇنەمى قويىلىپ وتىردى. ءبىراق، قالامگەرلەر ول مىندەتتى ورىنداي المادى. ونىڭ ەكى سەبەبى بولدى. ءبىرىنشىسى – قالا ونەركاسىبى، ءوندىرىس، تەحنولوگيا، عىلىم – قازاق جازۋشىلارىنىڭ ءتول ستيحياسى ەمەس ەدى. ەكىنشىدەن، بۇل باستىسى، قازاق تىلىندە يندۋستريالى قوعام ادامىنىڭ لينگۆەماسى قالىپتاسپاعان بولاتىن.
ءقازىر دە سولاي، وسى ەكى سەبەپتى ەسكەرە وتىرىپ، بىلاي قورىتىندى جاساۋعا بولادى. قازاق ءتىلى يندۋستريالى قوعامنىڭ ادەبي ءتىلى رەتىندە ورنىقپايىنشا، بۇل تىلدە يندۋستريالى باسقىشتاعى ازاماتتىق قوعام وكىلىنىڭ بەينەسى جاسالمايدى. دەمەك، تاياۋداعى ونجىلدىقتاردا قازاق ادەبيەتى مەن ونەرى توقىراۋدان سىتىلىپ شىعا المايدى.
ءيا، قازىرگى ادامداردىڭ جان الەمىندە قايشىلىق كوپ. قالا ادامىنىڭ مەنتاليتەتىندە جالپىلداپ سىرلاسا كەتپەيتىن تۇيىقتىق، يندۆيدۋاليزم، پراگماتيزم باسىم بولادى. وسىلاردىڭ ءبارى اۋىلدان كەلگەن جازۋشىعا ۇنامايدى. ءبىراق، ونداي «كەمشىلىكتەردىڭ» الدىڭعى قاتارلى قوعام ادامدارىنىڭ بارىنە ءتان ەكەندىگىن ەستەن شىعارماۋ كەرەك. تۇپتەپ كەلگەندە، قازاق جازۋشىسى وسىنداي «جاعىمسىز» دەپ سانايتىن قاسيەتتەردىڭ استارىنان قالالىقتاردىڭ ادامي ساپالىق قاسيەتتەرىن، وتانشىلدىعىن كورە ءبىلۋى كەرەك. بالا كەزدەن قۇلاعىمىزعا قۇيىپ تاستالعان «اۋىلدا ەت بار، قايماق بار، قالالىقتار ناندى ساتىپ جەيدى» دەگەن كىنالاۋدىڭ قۇيرىعىنان ۇستاپ الىپ، قايتكەندە قازاقتى وركەنيەتكە قوستىرماۋدى كوزدەگەن شىعارمالار جازۋدان كەسكىن باس تارتۋ كەرەك.
وسى يدەيانى مەن 1984 جىلى «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە جاريالانعان «قالاعا نەگە قىرىن قارايمىز؟» دەگەن العاشقى ماقالامدا كوتەرگەن ەدىم. سول يدەيام ءۇشىن جازۋشى بىتكەن جابىلىپ مەنى جەردەن الىپ، جەرگە سالىپ، جىل بويى سىلىكپەمدى شىعارعان بولاتىن. بۇدان كەيىن دە توقتاپ قالماي، وسى تاقىرىپتى جالعاستىرىپ، ءبىر تالاي ماتەريال جازدىم. ولار «جۇلدىزدا»، «قازاق الماناحىندا»، ت. ب. باسىلىمداردا جاريالاندى. جىل وتكەن سايىن مەنىڭ قالاشىل يدەياما قارسىلىق ازايا بەردى. ءقازىر مەن قازاق جازۋشىلارىنىڭ نەبارى 30 جىلدىڭ ىشىندە قازاقتى اۋىلدان شىعارماۋ، قالاعا كەلتىرمەۋ باعىتىنىڭ تەرىس ەكەنىن، ۇلتتىق پروگرەستى قالادان ىزدەۋ كەرەك ەكەنىن ءتۇسىنىپ العان العىرلىعىنا ريزا ەكەنىمدى بىدىرە كەتكىم كەلەدى.
– ال ءقازىر شەتەل جازۋشىلارى نە جازىپ جاتىر؟ ولاردى وقيسىز با؟
– شەت ەل كوپ. ولاردىڭ جازۋشىلارى ودان دا كوپ. ءبارىنىڭ شىعارمالارىن وقىپ تاۋىسۋ مۇمكىن ەمەس، كەرەك تە ەمەس. ال ولاردىڭ اراسىنان جالپى ادامزاتتىق ماسەلەلەردى كوتەرگەن، اسا ماڭىزدىلارىن، ءبىز ءۇشىن دە رۋحاني پايدالىلارىن قاداعالاپ وتىرۋ قاجەت. ناعىز فيلوسوف ادامعا، جالپى دامۋعا، ماڭىزدى قوعامدىق قۇبىلىستارعا قاتىستى ءسوز بولعاندا، «مەنىڭ ول تۇيەدە جۇگىم جوق» دەپ ايتا المايدى.
جىل سايىن بىرەر اپتا دەمالۋعا بارعاندا وقىماسقا بولمايدى دەگەن، كەڭ تانىمال اۆتورلاردىڭ شىعارمالارىن كوتەرگەنىمشە الا كەتەتىن ادەتىم بار. شەتەلدىكتەر دە تۇپتەپ كەلگەندە ادامدى، قوعامدى جازادى، قازىرگى زاماننىڭ وزەكتى ماسەلەلەرىن قوزعايدى. رەي برەدبەري، گەرمان گەسسە، دجوردج ورۋەلل – بۇلاردى قازىرگى دۇنيەجۇزى ادەبيەتىنىڭ كلاسسيكتەرى دەۋگە بولادى.
اعىلشىن ولدوس حاكسلي «و ديۆنىي نوۆىي مير» اتتى شىعارماسىندا الداعى عاسىرلارداعى مۇمكىن بولار «يدەال قوعامدى» سيپاتتاعان. ول شىعارمادا ايەلدەر بالا كوتەرمەيدى، بالانى تىرىدەي تاپپايدى. گەندىك ينجەنەريانىڭ جەتىستىگىنە سۇيەنىپ، تەحنولوگيامەن دۇنيەگە كەلگەن ۇرپاق كاستالارعا ءبولىنىپ تاستالادى. وسىنداي ادامدى پروبيركادا وسىرۋگە كوشكەندە وركەنيەتتىڭ جاعدايى نە بولماق؟ ءبىز قايدا كەتىپ بارا جاتىرمىز؟ ادامعا ءتان سەزىمدەر قايدا قالادى؟ ماحاببات، ارمان، ادامگەرشىلىك دەگەندەر قايدا قالماق؟ مىنە، اۆتور وسىنداي سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەيدى. مۇنىڭ ادامزاتتىڭ مورالدىق ءابريسىن جامان جاققا وزگەرتىپ جىبەرۋ مۇمكىندىگىنە الاڭدايدى.
پ. كوەلو «الحيميك» رومانىندا قاراپايىم يدەيا ارقىلى ۇلكەن فيلوسوفيالىق وي تۋىنداتادى. وندا ءبىر بەيشارا ادام سيپاتتالادى. ول قولىمنان ەش نارسە كەلمەيدى دەپ ويلايدى. بىردە بازارعا ءبىر نارسەنى ساتۋعا الىپ بارادى. ودان ماردىمسىز بولسا دا پايدا كورەدى. سودان كەيىن ول تىرشىلىگىن جانداندىرا باستايدى. اقىرى ءبىر كاسىپكە جارماسادى. ەكىنشى، ءۇشىنشى كاسىپتىڭ كوزىن تابادى. ارادا ونداعان جىل وتكەندە ءبارىن بىلەتىن جانە وزىندە ءبارى بار ادام بولىپ شىعادى. سوندا اۆتوردىڭ ۇسىنىپ وتىرعان يدەياسى «سەن باستا» دەيدى. كەدەيمىن، باقىتسىزبىن دەپ وتىرا بەرمە. قولىڭنان كەلەتىن كەز كەلگەن ىسپەن اينالىس. الدىڭا ماقسات قوي دا، وعان جەتۋ ءۇشىن ارەكەت ەت. ارەكەتتى باستاساڭ. بۇكىل الەم ساعان كومەكتەسەدى.
ادامنىڭ دۇنيەتانىمىن وزگەرتىپ، ناقتى ارەكەتكە جەتەلەيتىن وسىنداي يدەيانى باسقا تۇسكەنىن زارلاپ ايتىپ، ومالىپ وتىرا بەرگەندى عانا بىلەتىن ءبىزدىڭ قازاقتاردىڭ ساناسىنا ءسىڭىرۋ كەرەك-اق. ال ءبىزدىڭ ادامدار «بىزدەن نە شىعادى؟»، «مەنىڭ داۋىس بەرگەنىمە نە قاراپ تۇر؟»، «ءبىزدىڭ سوزىمىزگە قۇلاق اسىپ جاتقان كىم بار؟» دەپ وتىرا بەرەدى. الاقان جايىپ سۇراۋدى عانا بىلەدى. ءوز باستارىنا قارا اسپاندى ءتوندىرىپ، ارەكەتسىز وتىرا بەرەدى.
باتىس ادەبيەتىندە ادامداردى العا جەتەلەيتىن، وي سالاتىن شىعارمالار كوپ. كىتاپ وقىلماي جاتىر دەگەن – قاتە تۇسىنىك. كىتاپ وقىلىپ جاتىر. كەرەمەت تاماشا كىتاپتار دا جازىلۋدا. ولاردىڭ اراسىندا كەڭ تارالىپ، قولدان-قولعا ءوتىپ جاتقان شىعارامالار از ەمەس.
ءبىزدىڭ قالامگەرلەر وت باسىنىڭ، وشاق قاسىنىڭ وقيعالارىن ءتىزىپ، باقتاشىنىڭ كەيپىن سومداپ بولدى-عوي. ەندى يندۋستريالدى قوعام ادامىنىڭ بەينەسىن سيپاتتايتىن كەز كەلدى. ءبىراق، قازاق ءتىلىنىڭ توقىراۋىنا بايلانىستى قازاق ويى مەن يدەياسىنىڭ توقىراۋ شاعىنا تاپ بولىپ وتىرمىز. ءقازىر ادەبيەت تولىق تىعىرىققا تىرەلدى.
– و. سۇلەيمەنوۆ: «XX عاسىردا ءبىز ۇلى وقىرمان قالىپتاستىردىق» دەيدى. مەنىمشە، ءقازىر سول وقىرماندار ايتىستىڭ كورەرمەنىنە اينالىپ كەتكەن سياقتى. ءسىزدىڭ شە وسى ايتىستى ءوزىڭىز ءجيى ايتاتىن كلاسسيكالىق ونەرگە جاتقىزۋعا بولا ما؟
– و. سۇلەيمەنوۆ: «XX عاسىردا ءبىز ۇلى وقىرمان قالىپتاستىردىق» دەۋىمەن قوسا، «سول ۇلى وقىرماندى جوعالتىپ الدىق» دەپ تە قىنجىلعان بولاتىن.
شىنايىلىعىندا، مەن وقىرمان جوعالعان جوق، وعان ۇسىناتىن تاتىمدى كىتاپ جوعالدى دەر ەدىم. جازۋشى وقىرمانعا زاماناۋي ءومىر شىندىعىن بەينەلەپ بەرە الاتىن شىعارما ۇسىنا الماعاندا، وقىرماننىڭ تابىلعان ەرمەككە اۋىسىپ كەتۋى زاڭدى. قازاق زيالى قاۋىمى بۇقاراعا ايتىستان باسقا نە ۇسىنىپ وتىر؟
ايتىس – كەڭىستىكتە تارالۋى تۇيىقتالعان (تەك اۋىلدا)، ۋاقىت شەڭبەرىندە كەزەڭدىك (تەك اگرارلى باسقىشتا) تارالاتىن، ومىرشەڭدىگى جاعىنان زاماناۋي ادامنىڭ رۋحاني تالابىن قاناعاتتاندىرا المايتىن، سۇيرەتىلىپ كەلە جاتقان ونەرگە اينالدى. ايتىستى تاماشالاۋ ءۇشىن ۋاقىت كەرەك. قالاداعى قاربالاس ءومىر كۇنى بويى ايتىسكەرلەردىڭ سايىسىن تىڭداۋعا مۇرشا بەرمەيدى. «ايتىس قالادا دا ءوتىپ جاتىر عوي» دەگەن ءۋاج تابىلارى انىق. ءبىراق شاھارلاردا ايتىسقا باراتىندار – كەشە عانا اۋىلدان كەلگەن اعايىندار.
مەن ايتىستىڭ دامۋىنا قارسى ەمەسپىن، ەگەر ول يندۋستريالدى ءومىردىڭ شىندىعىن اشا الاتىن بولسا. ەڭ باستىسى، ول كەلەر ۇرپاقتىڭ ساناسىنا جەتەتىن بولسا. جارايدى، ايتىستى سەن تىڭدايسىڭ، مەن تىڭدايمىن. ال بالالارىمىز بەن نەمەرەلەرىمىز ونى قابىلداماسا، ودان نە قايىر؟
اگرارلى قوعامداعى ونەر يندۋستريالدى قوعامدا ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن، جاڭا جاعدايعا بەيىمدەلۋى، ءداۋىر ادامىن وزىنە تارتاتىنداي، ونىڭ جان الەمىن باۋراپ الاتىنداي بولۋى كەرەك. ايتىس جاڭا زامانعا بەيىمدەلە الماي وتىر.
سۇحباتتاسقان قانات تىلەۋحان،
«جۇلدىزدار وتباسى» جۋرنالى
