وسى رەتتە كوز جەتەر تاريحىن قالامەن اتتاپ، قاعازعا تاقتاپ قويعان ەلگە قىزىعا دا، قىزعانا دا قارايسىڭ. حاتتاۋلى تاريح – حالىق بولمىسىنىڭ رۋحاني، مادەني ورىسىنە بەرىلگەن ءتولقۇجات. ونداي ەلدىڭ الەمدىك دامۋداعى كىمنىڭ-كىم بولعانىن ساراپقا سالار تۇستا الدىنا جان سالماي كەتەتىنى دە سوندىقتان.
قازاق قاۋىمىنىڭ قولىنا قالام العان ساناسى ساردار ازاماتتارىنىڭ قاي-قايسىسى بولسىن، اسىرەسە حح عاسىردىڭ العاشقى شەڭبەرىنەن باستاپ تاريحي دەرەكتەرگە دەن قويا باستاۋىنىڭ سەبەبىن ءبىز وسى جايدارمەن بايلانىستىرا قاراۋىمىز كەرەك. ويتكەنى «الاش قوزعالىسىنا قاتىسىپ، «الاش» پارتياسىن قۇرىسىپ، الاشوردا ۇكىمەتىن جاساعان قايراتكەرلەر ىشىنەن قازاق ادەبيەتىنىڭ التىن دىڭگەك، سوم تۇعىرلارى شىقتى. وتارشىلدىقپەن شايقاس، ارتتا قالۋشىلىققا قارسىلىق، ناداندىقتى مانسۇق ەتۋ، ازات، تاۋەلسىز دەموكراتيالىق، دەربەس مەملەكەت قۇرۋدى بيىك نىسانا ەتۋ، بەلگىلى ءبىر تاپ مۇددەسى ەمەس، جالپى ۇلت ماقساتى ءۇشىن كۇرەسى، وركەنيەتتى نىسانا ەتۋ – بۇل اعىمدا بولعان ۇلىلى-كىشىلى ازاماتتاردىڭ بارشاسىنىڭ دۇنيەتانىمىنا ورتاق، ەرەكشە قاسيەت» [1،424-ب] بولدى. ۇلت تاريحىنىڭ ءماندى تۇستارى ا.بايتۇرسىنوۆ، ءا.بوكەيحانوۆ، م.دۋلاتوۆ، ج.ايماۋىتوۆ، م.جۇمابايەۆ، ج.دوسمۇحامەدوۆ، س.سەيفۋللين، م.اۋەزوۆ شىعارمالارىندا قامتىلا باستاعان. قازاق ەلى تاريحىنىڭ ادەبيەتتەگى كورىنىسى سول داۋىردەگى قازاق ادەبيەتتانۋىنىڭ كورنەكتى وكىلدەرىنىڭ ەڭبەكتەرىندە كورىنىس تاۋىپ، ءار قىرىنان ءسوز بولدى. بۇل ەجەلدەن-اق كوركەم ادەبيەت پەن تاريحتىڭ اراقاتىناسى ءسوز بوپ كەلە جاتقان قازاق ادەبيەتتانۋ عىلىمىندا دا ءتۇبىرلى ماسەلە ەكەنىن كورسەتەدى. الايدا ءتۇبىرى تەرەڭ، تۇبەگەيلى شىندىقتى جۇيەلەپ، ۇلتتىق عۇمىرنامانىڭ الەمدىك دامۋداعى دارا تۇستارىن اشىپ كورسەتۋدىڭ العاشقى تالپىنىستارىنا تالاعى تار زامان تۇساۋ سالىپ باقتى.
ۇلت تاريحىنىڭ شىندىعىنان جاسقانۋدىڭ كوممۋنيستىك يدەولوگيانىڭ كۇشتى قارۋلارىنىڭ بىرىنە اينالۋى دا سول حح عاسىردىڭ بولمىسىنداعى تانىمدىك كەرەعارلىقتىڭ كەرەمەت مىسالى بولىپ قالا بەرمەك. سولاي دەگەنمەن حالىق زەردەسى بۇعاۋعا دا، بۇراۋعا دا كونبەيتىن قۋات. حالىق زەردەسى ەشقاشان دا ۇمىتشاقتىق كەسەلىنە ۇشىراعان ەمەس. ال زەردەنىڭ زەرلى نۇسقالارىنا زەر سالا قاراپ، قارا قىلدى قاق جارار ادىلەت بيىگىنەن پايىمداۋ – سول حالىقتىڭ قاناتتى پەرزەنتتەرىنىڭ پارىزى بولعان.
بىزگە تۇستاس داۋىردە، العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ، وسى ۇدەدەن شىققان جازۋشى ءىلياس ەسەنبەرلين بولدى. ونىڭ التى كىتاپتان تۇراتىن تاريحي ەپوپەياسى ءسوز ونەرىنىڭ الەمدىك نۇسقاسىنا قوسىلعان تاريحتى كوركەمدىك پايىمداۋدىڭ، ادەبيەتتەگى الاشتىق ماقسات پەن ۇلتتىق رۋح كورىنىسىنىڭ ۇزدىك ۇلگىلەرىنىڭ ءبىرى بولىپ قالا بەرمەك.
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ جازۋشىنىڭ تۋعانىنا 80 جىل تولۋى قارساڭىندا «اقيقات شىندىق تەمىر شىمىلدىقتىڭ ار جاعىندا تۇتقىندالىپ، اتا تاريحىنىڭ «اقتاڭداقتارىن» زەرتتەۋ تىيىم سالىنعان جىلدارى ىلەكەڭ قازاق قالامگەرلەرىنىڭ العاشقىسى بولىپ قيىن دا كۇردەلى تاقىرىپقا – قازاق حاندىعىنىڭ بوستاندىق پەن تاۋەلسىزدىك جولىنداعى كۇرەسى تاقىرىبىنا قالام تارتىپ قانا قويعان جوق، ءوزىنىڭ ەپيكالىق قۇلاشى، حالىق ءومىرىنىڭ سان الۋان قىرىن كەڭ قامتۋى، قازاق تاريحىنىڭ كەمەڭگەر كوسەمدەرىنىڭ قايتالانباس بەينەلەرىن سومداۋى جاعىنان وزگە تۋىندىلاردان وق بويى الدا تۇرعان تالانتتى شىعارماسى – «كوشپەندىلەر» تاريحي تريلوگياسىن دۇنيەگە اكەلدى. بۇگىندە دۇنيە ءجۇزىنىڭ كوپتەگەن حالىقتارىنىڭ تىلىنە اۋدارىلىپ، الدەنەشە رەت باسىلعان جازۋشىنىڭ وسى ەڭبەگىن حاندىق داۋىردەگى قازاق ءومىرىنىڭ ەنسيكلوپەدياسى دەسەك ارتىق بولا قويماس» [2،3-ب] - دەپ جازعانىنداي بۇل شىعارمانى قازاق حالقىنىڭ باعا جەتپەس كوركەم تۋىندىسى ءارى ەشقانداي شىعارمامەن تەڭەستىرۋگە بولمايتىن ورنى بولەك تاريحي، عىلىمي جاعىنان كەڭ قامتىلعان كەسەك دۇنيە دەگەنىمىز ورىندى.
راس، ەسەنبەرليننىڭ تاريحي تاقىرىپقا جازىلعان روماندارىنان بۇرىن دا وداق كولەمىندە فۋندامەنتالدى تاريحي شىعارمالار جارىق كورگەن. الەكسەي تولستويدىڭ «ءبىرىنشى پەتر»، ۆاسيليي ياننىڭ «شىڭعىسحان»، گ.گامساحۋرديانىڭ «داۆيد IV سترويتەل» تاعى باسقا روماندار ءسوز جوق تاريحتا ۇلكەن ورنى بار، ولاردىڭ اۆتورلارى دا وتە تالانتتى تانىمال تۇلعالار. ءبىراق ولار ءوز شىعارمالارىنداعى كەيىپكەرلەرىن قاي قىرىنان كورسەتەم دەسە دە، اشىعىن ايتقاندا «جوقتان بار جاساپ، بولماعاندى بولدى» دەسە دە شەك قويىلمادى. رومان قالاي جازىلسا، باسپادان سولاي جارىق كوردى، بارىنشا ەرىك بەرىلدى. يدەولوگيا تاراپىنان ەشقانداي قىسىم، ەشقانداي كەدەرگى بولمادى. مىنە وسىنى جوعارىداعى كىتاپ اۆتورلارى قاجەتىنشە پايدالاندى.
ال ەسەنبەرليندە مۇنداي ەركىندىك جوق ەكەنى بەلگىلى. قازاقتان شىققان باتىرلاردى، اتاقتى حانداردى، وت اۋىز، وراق ءتىلدى بيلەر مەن شەشەندەردى ناسيحاتتاۋعا، ولاردىڭ باتىرلىعى مەن ەرلىگىن ونەرى مەن وتكىرلىگىن، ۇيىمشىلدىعى مەن بىرلىگىن قالىڭ وقىرمانعا جەتكىزۋگە پارتيالىق سەنزۋرا تاراپىنان قاتاڭ تىيىم سالىناتىن كەز. كەرەك بولسا، پارتيالىق يدەولوگيا قازاق حالقىنىڭ عاسىرلار بويعى باي تاريحىن جىلى جاۋىپ قويىپ، قازاق تاريحى «ۇلى وكتيابر ريەۆوليۋسياسىنان باستاۋ الادى» دەگەنگە دەيىن باردى. ال كوممۋنيستىك پارتيانىڭ سول كەزدەگى كوشباسشىسى ل.برەجنيەۆ ءبىر سيەزدە «قازاقستاندا قايداعى ءبىر كەنەسارى قاسىموۆ دەگەندى شىعارىپ الدى» دەپ اشۋلانىپ، سەس كورسەتكەنى بار.
ءى.ەسەنبەرلينىڭ «كوشپەندىلەر» تريلوگياسى پارتيالىق يدەولوگيانىڭ قىلىشىنان قان تامىپ تۇرعان ۋاقىتتا دۇنيەگە كەلگەن شىعارما. ول كەزدە مۇنداي شىعارمانى جازباق تۇرماق قازاق حالقىنىڭ ەرتەرەكتە ءومىر سۇرگەن ارتىندا مول مۇرا قالدىرعان، ەلىم دەپ ەڭىرەگەن، ەل ءۇشىن، جەر ءۇشىن مەرت بولعان باتىرلارىنىڭ، حاندارىنىڭ، شەشەندەرىنىڭ اتىن اتاۋدىڭ ءوزى، ولار جونىندە اڭگىمە قوزعاۋدىڭ ءوزى قيىن ەدى، ءقاۋىپتى ەدى. ال ءىلياس ەسەنبەرلين وسىنىڭ ءبارىن بىلە تۇرىپ قازاق حالقىنىڭ وتكەن تاريحىن بەينەلەيتىن، تاريحتان مول ماعلۇمات بەرەتىن ءبىر كىتاپ ەمەس، بىرنەشە رومان جازىپ، وقىرمانعا ۇسىنۋى جاي ەرلىك قانا ەمەس، تالانتتى جازۋشىنىڭ، ساياسي جەڭىسى ەدى.
«كوشپەندىلەر» ۇلت تاريحىنىڭ باستاۋ كوزى بەرىدە ەمەس، ارىدە جاتقاندىعىنا ءجون سىلتەدى. بۇكىل ءبىر حالىقتىڭ ءومىر-تاريحى ۇمىتىلىپ بارا جاتقاندىعىن ەسكە سالا وتىرىپ، وعان كىنالى كوممۋنيستىك ساياسات ەكەندىگىن اشىپ ايتپاسا دا، ءومىر اعىسى باسقا ارنامەن اعىلىپ بارا جاتقاندىعىن، تاريح بەتتەرى بۇرمالاعاندىعىن كوركەم تىلمەن بەينەلەپ بەردى.
ەسەنبەرليننىڭ وسى تريلوگياسىنان ءنار الىپ، كوپ نارسەدەن ماعلۇمات العان كوپشىلىك وقىرمان ونداعان جىلداردان سوڭ توتاليتارلىق جۇيەگە قارسىلىق بىلدىرگەنىن دۇنيە ءجۇزى بىلەدى. ءبىراق قىلىشىنان قان تامعان گورباچيەۆتىك-كولبيندىك باسكەسەرلەر ادىلدىك ىزدەپ، بوي كورسەتكەن جاستاردى قالاي قۋعىنداپ، قالاي تۇرمەگە جاپقانىنا تاريح كۋا.
قازاق حالقىنىڭ بۇرمالانعان تاريحىن زەردەلەي بىلگەن ەسەنبەرلين ۇلت تاعدىرىنىڭ داۋىرلەر بەدەرىندەگى بولمىسىن ونەر تىلىمەن ورنەكتەپ بايانداۋ ماقساتىندا قولىنا قالام الىپ، «كوشپەندىلەر» تريلوگياسىن جازۋعا كىرىستى. اسىرەسە قازاقستاننىڭ ءوز ەركىمەن رەسەيگە قالاي قوسىلعاندىعىن، ونىڭ پايدالى جانە زياندى تۇستارىن ناقتى دالەلدەرمەن وقىرمان الدىنا ۇسىندى. ءابىلقايىر حان مەن ابىلاي حاننىڭ ءار كەزەڭدەردەگى وسى ماسەلەلەرگە بايلانىستى ءىس- ارەكەتتەرىن كورسەتۋگە تىرىستى. قازاق حالقىنىڭ ەرجۇرەكتىلىگىن، قانداي جاعدايدا بولسىن ەلىن، جەرىن سىرتقى جاۋلاردان قورعاي الاتىندىعىن كورسەتىپ بەردى.
قازاق قانداي حالىق، ولار قاشان جانە قالاي قالىپتاستى، جەكە ۇلت رەتىندە تانىلۋعا قانداي مۇمكىندىكتەرى بار؟ روماندا وسى سۇراقتارعا ناقتى جاۋاپ بەرىلگەن. بۇل توتاليتارلىق جۇيە بيلىك قۇرعان كەزەڭدەگى ۇلتتى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن جاسالعان بىردەن-بىر قادام بولاتىن.
بۇگىنگى كۇندى سول وتكەننىڭ ناتيجەسى رەتىندە تانىعان ەسەنبەرلين قوعامنىڭ ءتۇرلى قاباتتارىنداعى جاسىرىن قالعان كۇردەلى وقيعالاردى، اسا ءماندى تاريحي كەزەڭدەردى الەمدىك تاريحتاعى ۇلى وقيعالارمەن سالىستىرا وتىرىپ، نەبىر تار، قىسىلتاياڭ زامانداردا ءوز بويىنان قۋات تاپقان حالىق كۇشىنىڭ قۇدىرەتىن كوركەم بەينەلەۋگە ۇمتىلادى. ول كونە تاريحقا بۇگىنگى زامان تالعامى تۇرعىسىنان ولشەپ ۇڭىلەدى.
نەگىزگى وزەگى سول كەزەڭ ءۇشىن اسا ماڭىزدى بولعان ناقتى تاريحي تارتىستارعا قۇرىلعان ءى.ەسەنبەرلين روماندارىنىڭ سيۋجەتتىك جەلىسىندە تاريحي-دوكۋمەنتتىك سيپات پەن رومانتيكالىق لەپ ارالاس كەلىپ وتىرادى.
I.ەسەنبەرلين – تاريحي دەرەكتەردى تەرەڭ مەڭگەرگەن ءسوز زەرگەرى ءارى سول زامانعا ساي تاريحي سيپاتتى ناقتى كورە بىلگەن زەردەلى قالامگەر. ونىڭ شىعارمالارىندا سۋرەتتەلىپ وتىرعان زاماننىڭ ەرەكشەلىكتەرى مەن وزىندىك كەلبەتىن تانىتاتىن پوەتيكالىق قۋات تاريحي تۇرعىدان نانىمدى. ەسەنبەرلين قاھارماندارىنىڭ مىنەز ەرەكشەلىكتەرىنەن قورشاعان ورتانىڭ جاعدايىنان تۋىنداپ وتىراتىن پوەتيكالىق قيال، ويدان شىعارعان وقيعالار شىنايى سيپاتقا يە ەكەندىگىن كورەمىز. جازۋشىلىق قابىلەت پەن ۇلكەن زەرتتەۋشىلىك ىزدەنىستىڭ ناتيجەسىندە دۇنيەگە كەلگەن «كوشپەندىلەر» مەن «التىن وردا» تريلوگيالارى عىلىمي وي مەن تۆورچەستۆولىق قيالدىڭ تاماشا سينتەزى دەۋگە بولادى.
حالىقتىڭ قاي كەزەڭ بولسىن ەزگىگە، بۇعاۋعا، قورلىققا شىداماي، بوستاندىق، تەڭدىك، ەركىندىك ءۇشىن سوڭعى كۇشىن سارقىپ كۇرەسە بەرەتىندىگىن كەڭ تىنىستا سۋرەتتەيتىن تريلوگيادا كۇرەسكەرلىك يدەيا بوي وزدىرا كورىنىپ وتىرادى، وپتيميستىك كۇرەس جولى كوركەم حيكايالانادى.
حالىقتىڭ جەكە ەل بولۋىنداعى ەڭ ۇلكەن جانە سوڭعى قۋاتتى تەگەۋرىنى قازاق حالقىنىڭ جوڭعاردىڭ جويقىن شابۋىلىنا توتەپ بەرىپ، ەلدىگى مەن جەرىن ساقتاپ قالۋى بولدى. بۇل ناعىز ۇلى وتان سوعىسى، سول وتان ءۇشىن شايقاستاعى تۇتاس حالىقتىڭ ەرلىگى ەدى. بۇل سيپات، وتان ىرگەسىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن بولعان ۇلى شايقاس روماندا بار بولمىسىمەن جان-جاقتى كورىنەدى. تاريح وقۋلىقتارىندا «ءوز ەركىمەن قوسىلدى» دەپ ءتۇسىندىرىلىپ كەلگەن روسسيا يمپەرياسىنا قازاق دالاسىنىڭ باعىندىرىلۋ پروسەسىنىڭ قيىن دا كۇردەلى سيپاتى «جانتالاس» رومانىندا ءابىلقايىر، باراق، ابىلاي سياقتى ءارتۇرلى كوزقاراستاعى ەل بيلەۋشىلەرىنىڭ ىس-ارەكەت، ايلا شارعىلارى ارقىلى كورىنىس تابادى. قانداي تىعىرىقتان دا حالىق ءوزىن-وزى شىعارادى. تريلوگيانىڭ التىن جەلىسى، نەگىزگى وزەگى – قازاق حالقىنىڭ ساياسات بۇعاۋى، شوۆينيزم قۇرساۋىمەن بەيمالىم بولىپ كەلگەن تاريحىن وزىنە تانىتۋ. «ادامزاتتىڭ ناعىز شىن تاريحىن تاريحشى ەمەس، سۋرەتكەر جازادى»، - دەيدى م.گوركيي. ءى.ەسەنبەرلين وسى ءپرينسيپتى تۋ ەتىپ ۇستاپ، عىلىمدا دا وسى ۋاقىتقا دەيىن تەرەڭ سارالانىپ بىتپەگەن تاريحتىڭ قوس قىرتىس قاتپارلارىنا قازاق قالامگەرلەرىنىڭ ىشىندە تۇڭعىش رەت قالامگەر كوزىمەن ساياحات جاساپ، وقىرمان نازارىن كونە تاريحتىڭ ءالى اشىلا قويماعان تىڭ بەتتەرىنە اۋدارادى. ماكسيم گوركيي جازۋشىلاردىڭ بۇكىلوداقتىق ءبىرىنشى سيەزىندە سويلەگەن سوزىندە تاريحي تاقىرىپتى تەرەندەتە ءتۇسۋدىڭ اسا قيىن ەكەنىنە باسا نازار اۋدارا كەلە بىلاي دەگەن بولاتىن: «ءبىز وتكەن زاماننىڭ تاريحىن بىلمەيمىز. ۋدەلدىك-كنيازدىك جانە شەكارالىق قالالاردىڭ قۇرىلعانىنان باستاپ وسى كۇنگە دەيىنگى تاريحىن جازۋدى ۇيعارىپ وتىرمىز، بۇل ءىشىنارا قولعا دا الىنا باستادى. بۇل جۇمىس بىزگە وچەرك، اڭگىمەلەر ارقىلى فەودالدىق روسسيانىڭ ءومىرىن، موسكۆا كنيازدارى مەن پاتشالارىنىڭ وتارلىق ساياساتىن، ساۋدا مەن ونەركاسىپتىڭ دامۋى، كنيازدىڭ، ۆويەۆودانىڭ، كوپەستىڭ، ۇساق مەشاننىڭ، شىركەۋدىڭ شارۋالاردى قالاي قاناپ كەلگەنىن ايقىن كورسەتىپ بەرۋگە ءتيىس...
ءبىز وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ وتكەن كەزدەگى تاريحىن ءبىلۋىمىز كەرەك» [27].
الايدا بۇل ويدى جۇزەگە اسىرۋعا سولاقاي ساياساتتىڭ كەسىرىنەن وداقتاس رەسپۋبليكا جازۋشىلارى ءۇشىن دەر كەزىندە مۇمكىنشىلىك تۋمادى. ويتكەنى ءبىرجاقتى ساياسات ۇلت تاريحىنا قاتىستى بۇرىنعىنىڭ بارىنەن بويدى اۋلاق ۇستاۋعا ءماجبۇر ەتكەن ەدى. بۇل ورايدا ءىلياس ەسەنبەرلين ءداۋىر تىنىسىن ءجىتى باقىلاي وتىرىپ، حالىق تاريحىنىڭ ەڭ كۇردەلى كەزەڭىن بەينەلەيتىن تاريحي رومانداردى دۇنيەگە اكەلدى.
اۆتورىن ابىرويعا جەتكىزىپ، جىگەر وتىنا بولەگەن «كوشپەندىلەردىڭ» حالىقتىڭ الاۋ ىقىلاسى مەن كەنەن ءىلتيپاتىنا ىلىگۋ سەبەبىن شىعارمانىڭ كوركەمدىك قاسيەتىنە بايلانىستى عانا قاراۋ جەتكىلىكسىز. ءىلياس ەسەنبەرلين قالامىنان تۋعان تاريحي رومانداردىڭ جىلدار بويىنا اسەرى كەمىمەي كەلە جاتۋ سىرى تەرەڭىرەكتە جاتقان سەكىلدى. تەرەڭدە جاتقان سىر بولمىسىنا بويلاي قاراساق، تاعى دا ۋاقىت ولشەمى مەن زامانا تالابى دەگەن ۇعىم ايشىقتالا بەرەدى. وي، سانا جازۋشى قالامىنىڭ قىران قيمىلىنا، قيال قيانىنا بۇرىلادى، اشىپ ايتۋعا سول زامانانىڭ تار كەزەڭى تۇساۋ بولعان تاريحي شىندىقتى كوركەمدىك ۇلگىدە ءتانىپ-بىلۋدىڭ العاشقى تالپىنىسىنا جەتەلەيدى.
ويتكەنى، وتكەنىمىز تۋرالى كەشەگە دەيىن تام-تۇمداپ قانا دەرەك ءبىلىپ كەلسەك، «كوشپەندىلەر» ەلدىك ءداستۇرىمىز، عاسىرلارعا سوزىلعان شىتىرمانعا تولى تاريحىمىز بار ەكەنىن كوركەم ادەبيەت الەمىندە تۇڭعىش رەت تانىستىرا الدى. ول ول ما، بۇل شىعارمادان ءتىپتى تاريحي ەڭبەكتەردە شەشىمىن تاۋىپ بولماعان نەمەسە باسى بىرىكپەي شاشىراندى تۇرىندە جاتقان ماعلۇماتتاردىڭ ءبىر جۇيەگە تۇسكەن جەلىسىن كورەمىز. سونشاما كوپ فاكتىلەردى جازۋشى جالاڭ تىزبەي، رومان شارتتارىنا لايىقتاپ، قورىتىپ، كوركەمدىك قيالعا بولەپ بەرە الۋى شىعارمانىڭ تارتىمدىلىق قاسيەتىن ارتتىرا ءتۇستى. مىنە، وسىنداي تاريح پەن اڭىزدىڭ، قيال اۋقىمى مەن شەبەرلىكتىڭ بىرلەستىك تابۋى تريلوگيانىڭ وزگەشە ءبىتىمىن بەلگىلەگەن ەدى. سونىمەن قاتار ادەبيەتتەگى بەلگىلى جانرلاردىڭ شارتىنا ساي باعالاۋ قيىندىعى دا شىعارمانىڭ ماتەريالى، جانرى، كوركەمدىك ءتاسىلى مەيلىنشە تىڭ بولعاندىعىن كورسەتىپ تۇر.
جالادان ەمەس، جالادان شەگەر جاپادان قورىققان كۇيرەكتىك مەڭدەگەن زاماندا بۇگىن ءبىر حالىقتىڭ قابىلانعا قارسى شاۋىپ، قارساقتان قايمىققان بالا مىنەز، بارىن باعالاي الماي جاتىپ، جورتىپ ءجۇرىپ جوعىن ىزدەگەن اق جۇرەك جومارت حالىقتىڭ تاريحي زەردەسىن وياتۋعا تاۋەكەل ەتۋى ەرلىككە پارا-پار قيمىل ەدى. ول وسى ۇدەدەن شىعا ءبىلدى.
سولاقاي سىننىڭ، الاكوز پيعىلدىڭ، تانىم تايازدىعىنىڭ العاشقى قادامعا تيگىزەر كەسىرىنەن دە قورىقپادى. سەنىم سالماعى الدىمەن حالىق پاراساتىنا جۇكتەلدى. انا-حالىق ايتار اقىرعى ءسوزدىڭ اق بولارىنا سەنگەن جازۋشى قالامىنان قازاق تاريحىنىڭ، دالا عۇمىرناماسىنىڭ عاسىرلار عالاماتى الماعايىپ كۇيگە سالعان كوركەم بەينەسى تۋدى.
ارعىسىن ايتپاعاننىڭ وزىندە، بۇگىنگى ۇلتتىق دۇنيەتانىم ورەسى دەڭگەيىنەن قاراعان وقىرمانعا ءىلياس ەسەنبەرلين ەرلىگىندەگى ءبىز پايىمداعان ءۇش ارنا ءسوز ونەرىنىڭ ديالەكتيكالىق نىساناسىنداعى بيىك تالعامعا جاۋاپ بەرىپ تۇرعانى انىق. ولار – اتى مەن زاتىن اڭىز جەلىسى كومەسكىلەپ، ءىس-قيمىلىن ادام پسيحولوگياسىنداعى زاندىلىقتاردان ءبولىپ اكەتكەن تاريحي تۇلعالاردى قايتادان جانداندىرىپ اكەلۋى، ولاردىڭ بولمىس-بىتىمىندەگى تاريحي تاڭبالاردىڭ اق-قاراسىن اجىراتىپ بەرۋى. ەل اۋزىنداعى اڭىز-بولجامدارمەن استاسىپ بارىپ كوپتەگەن شىعارمالارعا جەڭىل جەلى بولعان شىڭعىس اۋلەتىنىڭ ءوز داۋىرىندەگى رۋحاني، ساياسي، ادامي بەينەسىن مۇمكىن العاش رەت اشا بىلگەن وسى ءىلياس ەسەنبەرلين ەپوپەياسى شىعار. مۇنى – ءبىرىنشى ارنا دەپ ۇعىڭىز.
ەكىنشى ارنا – تاريحي كاتاكليزمدەر تۇسىنداعى جەكە ادامنىڭ قاجىر-قايراتى مەن حالىقتىق ءىس-قيمىلداردىڭ ءوزارا ۇيلەسۋىنەن تۋىندايتىن يدەال بەرىكتىگى، ماقسات بىرلىگى. اداسۋدىڭ اراندى سۇرلەۋىنەن بۇرىپ اكەتەر جالعىز قۋات – ءومىر وركەنىنىڭ تىم نازىك ءارى تىم كيەلى ەكەنىن اجىراتا ءبىلۋ، حالىق قاھارىنان قاتال كۇشتىڭ جوق ەكەنىن سەزىنۋ بولسا كەرەك. «شوقپار ۇستاعان جۇرتتى قامشىمەن باعىندىرۋ» |3،193-ب] ايتۋعا جەڭىل ارينە. سوندىقتان دا بولار، سۇيەنەر جۇرتىنىڭ سەنىمىن وياتۋ ارقىلى عانا ىسكە اسار وسىناۋ ىرىلىكتى ادامزات تاريحى ساۋساقپەن عانا ساناپ بەرە الادى.
باعىندىرۋ ارقىلى باعىنۋ – مۇراتقا جەتۋدىڭ توتە جولى بولا الماق ەمەس. اۋىزداعىدان ايىرار الاۋىز مەڭدەگەن ۇرپاق، ءتىپتى ەل مۇراتى، حالىق قامى ءۇشىن بولسا دا، بايانى جوق بيلىككە تالاسقان ۇرپاق ءتۇپتىڭ تۇبىندە سۋ اياعى قۇردىمعا كەتپەك. قاراعا كۇنى تۇسكەن حاننىڭ كەبى جەكە ادامنىڭ عانا پەشەنەسىنە جازىلار تراگەديا ەمەس، بۇل كەپ ءبۇتىن ءبىر حالىقتىڭ دا باعانالى باسىنا باقان ويناتۋى مۇمكىن. ءىلياس ەسەنبەرلين ەڭبەگىندەگى تاريحي تالىمدەر (تۇجىرىمدار) وسىعان مەڭزەيدى.
ەپوپەياداعى ءۇشىنشى ارنا – ءسوز ونەرىندەگى جانرلىق قۋاتتاردىڭ جىمداسۋى، ىزدەنىس شيىرلارىنىڭ ءبىر ارناعا ۇلاسىپ، تاريحي شەجىرەلەر مەن اڭىزداردىڭ، ميفتىك بەينەلەر مەن ميفولوگيالىق سارىنداردىڭ جاندانۋى. بولعان، ءبىراق ءتىرى كۋاسى جوق وقيعانىڭ بارىسىنداعى ءىس-قيمىلداردىڭ نانىمدىلىعى.
راس، شىعارمانىڭ كەي تۇستارى ادەبي-كوركەم شىعارمادان گورى تاريح وقۋلىعىنا كوبىرەك ۇقساپ كەتەدى. بىلە-بىلسەك، جازۋشى بۇل ارەكەتتەرگە سانالى تۇردە بارعان. مۇنى ءبىز قادىر اقىن ايتپاقشى، «تاريحى قالىڭ، وقۋلىعى جۇپ-جۇقا ەلدىڭ» وتكەنىنەن بۇگىنگى ۇرپاققا تولىققاندى حابار بەرۋ نيەتىنەن تۋىنداعان وزىندىك ءتاسىل دەپ ءتۇسىنۋىمىز كەرەك. ويتكەنى بۇل شىعارما سول كەزەڭ تۋرالى العاشقى بارلاۋ عوي. وسى رەتتە قانداي ىسكە قۇلاش ۇرعانىن ءبىر كىسىدەي ساناۋلى ساناتكەرلەردىڭ قاتارىندا تۇرعان قالامگەردىڭ كەزىندە «قاھار» رومانى تۋرالى ايتقان مىنا پىكىرى ەسكە تۇسەدى: «تاريحي ەپوپەيانى جازۋدى سوڭعى كىتاپتان باستاۋىمنىڭ سەبەبى – جينالعان ارحيۆ دەرەكتەرىنىڭ مولدىعى، قامتىلاتىن داۋىرلەر اۋقىمىنىڭ كەڭدىگى، ويلاعان، جوسپارلاعان كىتاپتاردى تۇگەل جازۋعا عۇمىرىم جەتە مە، جەتپەي مە دەگەن كۇدىك» دەي كەلىپ، ول كوڭىلىنە ۇيالاعان كۇدىگى تۋرالى «جۇلدىز» جۋرنالىنىڭ تىلشىسىنە بەرگەن سۇحباتىندا بىلاي دەدى: «مۇنىڭ ءمانىسى بار. و باستا، تاريحي دەرەكتەردى جيناۋ كەزىندە، رومانعا كىرىسپەس بۇرىن، ىشتەي جوسپار جاساعان ەدىم. ياعني كوڭىلىمدە، ءىس جوسپارىمدا حالقىمىزدىڭ 500 جىلدىق تاريحىن قامتيتىن تريلوگيا بولىپ قالىپتاستى. ءبىراق تريلوگيانىڭ ەڭ سوڭىنان باستاۋىما سەبەپ بولدى. ەڭ الدىمەن تىرشىلىكتىڭ كەيبىر تاۋقىمەتىن تارتقاندىقتان با، ۇشەۋىن بىردەن قامتىپ جازۋعا ءومىرىم جەتە مە، جەتپەي مە دەپ تە قاۋىپتەندىم. سودان بولار حالىققا، بولاشاق ءۇرىم بۇتاققا ايتپاق بولعان ويىمنىڭ تاريحي وقيعالارعا دەگەن جازۋشىلىق تەندەنسيام مەن پوزيسيامنىڭ ايقىن كورىنىسى بولعان باستى تەمىر قازىعىم – «قاھار» ەدى. ەگەر الدىڭعىلارىن ايتىپ كەلىپ، كوكسەگەن نەگىزگى ويىما قول جەتپەي قالسا، ءومىرباقي ارماندا، ورنى تولماس وكىنىشتە ءوتۋىم مۇمكىن عوي. ويعا العان، كوڭىلگە تۇيگەن تريلوگيانىڭ ەڭ اۋەلى سوڭىنان باستاپ جازىلۋ سىرى وسى ەدى» [4،209-213-ب.ب].
بۇگىنگى بولمىستىڭ دەڭگەيىنەن كاراعان وقىرمانعا جازۋشىنىڭ بۇل جان سىرىنداعى جاسىرىن يىرىمدەر كوپ نارسەنى اڭعارتسا كەرەك. «قاھار» رومانى بيلىككە ماشىققان «بىلگىرلىككە»، «ساقتىقتان» سامارقاۋ تارتقان ساناعا، اتتىعا ىلەسەم دەپ تاڭى ايىرىلعان «حان-تالاپاي» قاۋىمىنىڭ قاس-قاباعىنا جاسالعان بارلاۋ بولاتىن. رومان سونىمەن بىرگە، وقىرمان دەپ اتالاتىن، جاقسىنى-جاقسى، جاماندى-جامان دەپ ايتۋعا ارىن دا، بارىن دا سالۋعا ءارقاشان دايار تۇرار تۋرا ءبيدىڭ تاريحي زەردەسىن تاعى ءبىر سەلت ەتكىزەرگە جاسالعان تالپىنىس ەدى.
ويتكەنى بۇل رومانعا ارقاۋ بولعان كەزىندە قازاق زيالىلارىنىڭ باسىنا قاتەر توندىرگەن تاقىرىپ ەدى. قازاقتىڭ ۇلى تاريحشىسى ە.بەكماحانوۆ سول كەزەڭ شىندىعىن بۇرمالاماي جازام دەپ باس بوستاندىعىنان ايىرىلعان. «حان كەنە» تاريحي دراماسىن جازام دەپ م.اۋەزوۆ ازاپتى كۇندەردى باستان كەشىرگەن.
حالىق «قاھارعا» دەگەن ادالدىعىن، تالانتى تاس جارعان پەرزەنتىنە دەگەن ماحابباتىن بىردەن بايقاتىپ، سۋرەتكەردى الاكوزدەن دە، جالا سوزدەن دە اراشالاپ الدى. اتى وزعاننىڭ الدىنان جارىلقار باتاسىن بەردى. قامشىنىڭ سابىنداي قىسقا عۇمىرعا عاسىرلارعا جەتەر قۋات قوستى. قازاق تاريحى، قازاق ادەبيەتى، قازاق قاۋىمى دامۋدىڭ دارا بيىگىندە ورنى بار، وزگەنىڭ ورەسىنە دە، سورەسىنە دە كولەڭكەسىن تۇسىرمەي، كوسىلىپ جاتقان رۋحاني، مادەني، گەوساياسي ءورىسى بار ەلدىڭ بولمىسىمەن قايتادان قاۋىشتى.
ءيا، وتكەن ءداۋىر، وشكەن ءومىر ەلەستەرىن قايتا ءتىرىلتىپ، سان ارەكەت، سانسىز ىستەردىڭ مانگە يە بولار تۇستارىن عانا سۇرىپتاپ تالعاي ءبىلۋدىڭ ءوزى وڭاي ەمەس ەكەنى تۇسىنىكتى جاي. ال جەتى عاسىرعا جۋىق مەزگىلدى قامتيتىن كەمەل ەڭبەكتىڭ كەمەرىن تاۋىپ، سان تاراۋ جولدىڭ تۇيىسەر تۇسىن مەجەلەۋ، سان سالا بۇلاقتىڭ توعىسار ارناسىن ابايلاۋ تارلان تالانت قانا كوتەرەتىن جۇك. ارىندى مىنەز، ارقالى دارىننىڭ عانا قولىنان كەلەتىن «كوشپەندىلەردە» قازاق حاندىعىنىڭ ءحۇ-حىح عاسىرلار اراسىنداعى تاريحى سۋرەتتەلىپ، حالىق ءومىرىن بەينەلەيتىن وراسان ۇلكەن وقيعالار، ءتۇرلى بايلانىستار، سان الۋان ادامدار تاعدىرى ادەبي بەينەگە اينالىپ، كوركەمدىك تۇرعىدان باياندالادى. وسىلايشا قازاق حاندىعىنىڭ ءحۇ-حىح عاسىر اراسىنداعى قۇرىلۋ مەن قالىپتاسۋ پروسەسىنىڭ، جوڭعار باسقىنشىلارىنا قارسى كۇرەسىنىڭ، كەنەسارى باستاعان قوزعالىستىڭ سەبەپ-سالدارى، سىر-سيپاتى مەن اقيقاتى، قامتىلعان قوماقتى-قوماقتى كەزەڭدەرىن «كوشپەندىلەر» تريلوگياسىنا ارقاۋ ەتكەن جازۋشى، تاريح قويناۋىنا بويلاي ءتۇسىپ، ءحىىى-حۇ عاسىر ارالىعىن شەجىرەلەپ بەرەتىن «التىن وردا» تريلوگياسىن جازىپ شىقتى.
ءى.ەسەنبەرلين رومانىندا ايقىن بايقالاتىن قۇبىلىستىڭ ءبىرى – تانىمدىق فانتازيالىق جانە فيلوسوفيالىق قارىم، ونىڭ كەڭ ءارى مول سيپاتى. جازۋشى كىتاپتىڭ ءون بويىندا ءوزىنىڭ دۇنيەتانىم، تالعام تارازىسىنان اۋىتقىمايدى. ول – اتاقتى حانداردىڭ، ايبىندى امىرلەردىڭ داڭقى مەن بايلىعى قاراپايىم حالىق قانىمەن، جاسىمەن سۋارىلعاندىعىن ءدال بەينەلەپ كورسەتە ءبىلدى. زورلىققا، قارۋدىڭ كۇشىنە عانا نەگىزدەلگەن التىن وردانىڭ ۇزاق جىلدار بويى سالتانات قۇرۋى، حانداردىڭ ءوزارا الاۋىزدىعى مەن باقتالاستىعى، ازعىنداۋى، ولارعا قارسى ەزىلگەندەردىڭ كۇرەسكە شىعۋى، ۇزدىكسىز سوعىستار مەن جازىقسىز قىرىلعان حالىق تاعدىرى شىنايى سۋرەتتەلىپ، شەبەر قيۋلاستىرىلادى. «التىن وردا» دەگەن گەوگرافيالىق اتاۋ، وتكەننىڭ بۇلدىر ەلەسى ەمەس، ناقتىلى كۇرامى، بيلەۋ جۇيەسى بار ەل ەكەندىگى، ول مەملەكەتتىڭ باسىندا دارىن، قايرات، قابىلەتى كۇشتى قايراتكەرلەر دە، اتا داڭقىنا مالدانعان، ۇساق مىنەزدى، قارا باسىنىڭ مۇددەسى ءۇشىن عانا ءبارىن ساتىپ جىبەرەتىن وپاسىز، كۇيكى جاندار دا وتىرعانى جۇرەكتى سىزداتىپ، سانانى سان-ساققا بۇراتىن اسەرلى قالىپتا قاتار تۇزەيدى. حالىق قولداماعان، بەيبىتشىلىككە، ەڭبەككە، ادىلەتكە نەگىزدەلمەگەن اكىمشىلىكتىڭ ءومىرى ۇزاق بولمايتىنىن ۇقتىرادى. جالپى مەملەكەتتىك ەمەس، جەكە باستىڭ قامىنان شىققان ماقسات ءارقاشان بۇزىقتىققا، وپاسىزدىققا اپارىپ سوعاتىندىعىن ەسكە سالادى.
جەكە ادامنىڭ بويىنداعى الاپات العىرلىقتىڭ ارامزالىقكا اۋىسىپ، قالىڭ ءنوپىر قاراپايىم حالىقتى دا، ەل ءۇشىن ەتەگىمەن سۋ كەشىپ، كەۋدەسىن وققا توسەپ جۇرگەن ەسىل ەرلەردى دە قايرانعا تاستاپ، ءوز ماقساتىنىڭ يگىلىگى ءۇشىن جاپا شەكتىرتىپ، قىرعىنعا ۇشىراتقان وپاسىز پيعىلدارى ولاردىڭ ءبىر وزىندە «قىرىق كىسىنىڭ ايلاسى بار» حاندىق تۇلعالارمەن قابات ءورىلىپ كورسەتىلگەن بەينەلەرى ەپوپەيانىڭ ءار بەتىندە كورىنىس تاۋىپ جاتادى. تەرەڭ اقىلدىڭ وپاسىزدىق ايلاسىنا اينالىپ، بەت قاراتپاس وجەت باتىرلىقتىڭ جاۋىزدىققا ۇلاسىپ جاتقان جانتۇرشىگەرلىك قىم-قۋىت پسيحولوگيالىق ساتتەر حالىق تاريحىنىڭ قاتپار-قاتپار شىندىعى ەكەنى كوز الدىڭا كەلەدى. ول – بۇگىنگى زاماننىڭ دا اقيقاتى. جازۋشى ءوزى ءومىر سۇرگەن كەزەڭ شىندىعىن وتكەن ءداۋىر ەلەسىن كوز الدىمىزعا كەلتىرۋ ارقىلى بەرۋگە تىرىسقان. ەل باسقارۋ مەن مەملەكەت بيلىگىندەگى عاسىرلار بويى قايتالانىپ كەلگەن، ءتىپتى جاڭا قوعامدىق فورماسيانىڭ تۇسىندا دا سىرتقى ءتۇرى عانا وزگەرگەنىمەن، مەملەكەتتىك تۇرعىدان يمپەريالىق يدەيا مەن جەكە تۇلعالارداعى ءوزىمشىل پيعىلدىڭ جاڭا فورمادا ەتەك الىپ وتىرعانىن تاريحي كەيىپكەرلەر بەينەسى ارقىلى ەسكە سالادى. تاريح پەن قازىرگى زامان ديالەكتيكاسىن كوركەمدىك تۇرعىدان تانىپ، زامان شىندىعىن ونەر تۋىندىسىمەن بەينەلەپ بەرە بىلگەن جازۋشى قۋاتىنا سۇيسىنەسىز.
دالا توسىندەگى تارلان تۇلعا، تاريحي نىسانانىڭ ءبىرى، اتى اڭىزبەن استاسىپ كەتكەن توقتامىستىڭ ەپوپەياداعى تۇتاس بەينەسى ەمەس، ءبىر عانا ءساتىن ەسكە تۇسىرەيىك: «توقتامىستىڭ ءوزى باستاعان، قانىپەزەر اسكەرى قىپشاقتىڭ ادىلەتسىزدىككە قارسى باس كوتەرگەن ەر جىگىتتەرىن قويداي قىردى، ءتىپتى قۋىپ ءجۇرىپ ساۋعالاي قول كوتەرگەنىن قىلىشپەن شاپتى، قاشىپ قۇتىلامىن دەگەنىن نايزامەن تۇيرەي جەر قۇشتىردى.
كۇن بەسىنگە اينالعاندا دۇنيە ءجۇزى قىپ-قىزىل قانعا بويانىپ، ۇرىس تىندى. «قىپشاق قىرىلعان» دەگەن جەر سودان قالدى.
- كىمدە-كىم ماعان قارسى قول كوتەرسە، وسىلاي قىرىلادى! - دەدى توقتامىس [5،262-ب]. «حاننىڭ بۇلاردى الداپ ۇرعانىن» كەش بىلگەن ەل وسىلايشا قىرىلىپ كالماق. «قىرىق ايلالى حان» تاعى دا الداپ ءتۇسىردى. ويتكەنى «حالىق دەگەن الاقانىن تۇكىرىپ كۇرەسكە شىقسا، كىمدى بولسا دا الىپ ۇراتىن بالۋان ەكەنىن ول بۇرىننان سەزەتىن» [4].
سوندىقتان دا توقتامىس كوكجيەكتە شوعىرلانىپ جينالا باستاعان حالىقتى كورىپ سەسكەنەدى. «كوپ قورقىتادى، تەرەڭ باتىرادى» دەگەن قاعيدانى جاقسى تۇسىنگەن ول الپىس ەكى تامىرلى ايلاعا كوشەدى. جولبارىس جۇرەكتى باتىرلار باستاعان ازاماتتىق ويداعى ارىندا توپتىڭ تالابىنا كونگەندەي، كەلىسىمگە كەلگەندەي بولىپ الداۋسىراتىپ بارىپ، ورايىن تاۋىپ ولاردى ورعا تۇسىرەدى.
قوعامدىق فورماسيالاردىڭ كەز-كەلگەن تۇسىندا دا، تاريحي دامۋدىڭ قاي كەزەڭدەرىندە دە قايتالانا بەرەتىن پسيحولوگيالىق ساتتەردى (ۇقساستىقتاردى) تەرەڭ ءتۇسىنىپ، ءجىتى سەزىنگەن جازۋشى تالانتىنا ءتانتى بولاسىز. تاريحي داۋىرلەردىڭ كوركەم بەينەسىن جاساپ، وي قورىتىپ، كەلەر كۇندەر ەلەسىن دە بولجاي العان، ءتىپتى سول كۇندەرگە ەپوپەيا بەتتەرىندەگى سۋرەتتەلگەن ءتۇرلى وقيعالار ارقىلى كەيىنگى ۇرپاققا باعىت بەرۋدى، وي تاستاۋدى ماقسات ەتكەن ءى.ەسەنبەرلين كەمەڭگەرلىگىن بۇگىن دە جاسىرۋعا بولماس. ءى.ەسەنبەرلين ەپوپەياسىنداعى ءداۋىر شىندىعى سول سۋرەتتەلىپ وتىرعان كەزەڭگە عانا ءتان دەپ قاراۋعا، جاعىمسىز قىلىق، وپاسىز جان، ايلالى ارەكەت، ارامزا وي، ءوزىمشىل پيعىل، ۇستەمشىل يدەيا تەك سول عاسىر ادامدارىن كورسەتەتىن عانا بەينەلەر دەۋگە بولمايدى. ول – جازۋشى ءومىر سۇرگەن ورتانىڭ دا جارقىن كورىنىسى ودان كەيىنگى كەزەڭنىڭ دە ەلەسى. ءار بەتتى وقىعان سايىن بۇگىنگى كۇنمەن استاسىپ جاتقان تاريحي سيپاتتار جازۋشى قيالىمەن ءورىلىپ، شەبەرلىكپەن جىمداسقان قيامەتتى تىرلىك، قياناتقا تولى ءومىر، قاسيەتتى سەنىم مەن قاسىرەتتى ءولىم، الاۋ ارمان مەن ايىقپاس قايعى ارالاسقان الاساپىران وقيعالار ارقىلى كوز الدىڭنان ءوتىپ جاتادى. قاتالدىق پەن كەكتى كوڭىلدىڭ، قاتىگەزدىك پەن شۋاقتى مەيىردىڭ ماڭگىلىك ايقاسىن جەرىنە جەتكىزە سۋرەتتەپ، بەينەلەپ بەرە العان ءىلياس ەسەنبەرلين تاۋەلسىزدىك رۋحى مەن ۇلتتىق سانا، ۇلتتىق نامىستى وياتىپ، ازاتتىققا ۇمتىلۋ يدەياسىن قالىپتاستىرۋدىڭ ارناعا اينالار قاينار كوزدەرىن اشىپ بەرگەن.
قاي كەزدە دە ەل باسىندا، مەملەكەت تۇعىرىندا جۇرەگىنە ۇلتتىق سانا سەزىم ۇيالاپ، بويىنا ۇلتتىق سانا سىڭگەن، ويىن ۇلتتىق پاتريوتيزم كەرنەگەن، جادىندا حالىق تاريحى ورىن تەپكەن، بار كۇش-جىگەرىن، ءپاراسات-بىلىمىن، اقىل-زەردەسىن شىن تازا گۋمانيستىك يدەيامەن كومكەرە ءبىلىپ، ءوزى باسقارىپ وتىرعان مەملەكەتتىڭ بولاشاعى ءۇشىن، سول مەملەكەتتى يەلەنەتىن، جەر، سۋىن عاسىرلار بويى قان توگىپ ءجۇرىپ قورعاپ كەلگەن نەگىزگى كۇشىن حالىقتىڭ ۇلتتىق تاعدىرىنا ارنايتىن، شىن كۇيىنەتىن ادام بولمايىنشا زۇلىم ساياسات، سۇرقيا مىنەز، جەكە باستىڭ قامى ءۇشىن عانا كۇرەس قايتالانا بەرەتىنىن، جالعاسا بەرەتىنىن ەسكەرتىپ تۇرعانداي.
ويلاپ قارايىق، بۇگىندە وركەنيەت تە (رەفورما بارىسى) بىرتىندەپ وڭ باعىتقا قاراي جىلجىپ كەلە جاتقان ءتارىزدى، الايدا ادامداردىڭ ادامگەرشىلىك وركەنيەتىنىڭ تومەندىگى سالدارىنان كوڭىل كونشىمەيتىن دەڭگەيدە ءجۇرىپ جاتقانى ايان. بۇگىندە ساياساتكەرلەر مەن وكىمەت چينوۆنيكتەرىنىڭ كوبى ولاردىڭ مورالدىق-ەتيكالىق قۇلدىراۋى سالدارىنان «كۇيىپ وتىرعانى» دا شىندىق. ۇياتسىزدىق پەن شەنقۇمارلىق – چينوۆنيكتەر مەن رەفورماتورلاردىڭ نەگىزگى اۋرۋى. بۇل ولاردى كوررۋپسياعا الىپ بارىپ جاتقانى جانە بۇل قۇبىلىستاردىڭ ءبىزدىڭ وركەنيەتىمىزدىڭ ەلەۋلى تەجەۋشى كۇشتەرىنىڭ ءبىرى بولىپ وتىرعانى وتىرىك پە؟! ەسەنبەرلين رومانى ءدال وسىنى ايتىپ وتىرعانداي. ەگەر ادامداردىڭ ادامگەرشىلىك ساناسى جەتىلمەسە، قوعام ءومىرىنىڭ جالپى وركەنيەتى تەز ىلگەرى باسا قويمايتىنىن ەسكەرتىپ تۇرعانداي. مۇندايدا، ەگەر ەكونوميكالىق-ماتەماتيكالىق، تەحنيكالىق، بيولوگيالىق، ساياسي جانە باسقا بىلىمدەر ادام ساناسىن ءتۇزۋ جانە تەرەڭ دامىتاتىن بولسا، وندا بيىك ادامگەرشىلىك شىندىقتار ادامنىڭ الدىنان ءومىردىڭ ءمانىن، ونىڭ جۇمباق سىرلارىن جانە ونىڭ زاڭدى مەحانيزمدەرىن اشا وتىرىپ، ادام ساناسىن تەرەڭ دامىتادى.
زاماننان ادام وركەنيەتىنىڭ نەگىزگى ءمانى ولاردىڭ وسى ءبىر ءومىردى قۇراتىن شىندىقتى تۇسىنۋگە جاقىنداي بەرۋ قۇلشىنىسىنان تۇرادى.
ەپوپەيانىڭ ءار بەتىندە «حاننىڭ الداۋى – حالىقتىڭ سورى بولاتىن» قۇبىلىس ەكەنىن ەسىڭە سالىپ، وي جەتەگىنە سالاتىن سويلەمدەر جازۋشى قيالىنىڭ تۇڭعيىق سىرىنا بويلاتادى. ال ءى.ەسەنبەرليننىڭ تاريحي تاقىرىپقا جازىلعان روماندار شوعىرى الاش ۇراندى ادەبيەتتىڭ رۋحاني جالعاسى، ونىڭ رۋحى مەن يدەياسىن ءبىزدىڭ داۋىرىمىزدە قايتا جاڭعىرتقان شىعارما بولعانى شىندىق.
پايدالانعان ادەبيەتتەر:
- ر.نۇرعالي. اۋەزوۆ جانە الاش. – الماتى: سانات، 1997. – 432 ب.
- // پيساتەل. ليچنوست. چەلوۆەك. – الماتى: اتامۇرا – قازاقستان فوند يمەني يلياسا ەسەنبەرلينا، 1993. – 88 ستر.
- ءى.ەسەنبەرلين. 10 تومدىق. 8-توم. – الماتى: جازۋشى، 1984.-304ب.
- // جۇلدىز، 1975، №1
- ءى.ەسەنبەرلين. 10 تومدىق. 9-توم. – الماتى: جازۋشى، 1987. -544ب.
