– قوعامدا سوڭعى كەزدە قىزۋ تالقىلانىپ جاتقان ماسەلە – جەر داۋى. ءوزىڭىز بىلەرسىز، ەلىمىزدىڭ ءتۇرلى ايماقتارىندا جەر كودەكسىنىڭ جاڭا نورمالارىنا قارسى ازاماتتاردىڭ نارازىلىقتارى ورىن الىپ، ەندى، مىنە، ەلباسى شەشىمىمەن ۇكىمەت جانىنان قوعامدىق كوميسسيا قۇرىلدى. وتكەن سەنبى كۇنى استانادا بۇل كوميسسيانىڭ العاشقى وتىرىسى ءوتتى. ونىڭ جۇمىسىنا قانداي باعا بەرەر ەدىڭىز؟
– ەلباسىنىڭ ساياسي شەشىمى جەر داۋىنا سەنىمدى تۇردە نۇكتە قويدى دەۋگە بولادى. نۇرسۇلتان نازاربايەۆ ۇكىمەت پەن قاراپايىم ازاماتتار اراسىنداعى جەر داۋىنا ەڭ جوعارعى ساياسي اربيتر رەتىندە ءادىل باعاسىن بەرىپ، داۋدى شەشۋدىڭ ناقتى جولىن ايقىندادى. ەندىگى جۇمىس – ۇكىمەت قۇرىپ وتىرعان قوعامدىق كوميسسيا ارقىلى جەر كودەكسىندەگى داۋ تۋدىرىپ وتىرعان نورمالار بويىنشا ناقتى ماسەلەلەردى جۇمىس رەجيمىندە، كاسىپكەرلەر مەن ديحانشىلاردى، قوعامدىق ۇيىم وكىلدەرىن تارتا وتىرىپ جان-جاقتى تالقىلاۋ. ءبىرىنشى وتىرىستى مۇقيات باقىلادىم، مەنىڭ ويىمشا، العاشقى وتىرىس دۇرىس ءوتتى. الدىمەن، كوميسسيا قۇرامىن ايتىپ ءوتۋ قاجەت – كوميسسيا جۇمىسىنا بارلىق ساياسي پارتيالاردىڭ – «نۇر وتاننان» باستاپ وپپوزيسيالىق جسدپ پارتياسىنىڭ وكىلدەرى مەن كاسىپكەرلەر، اگرارلىق سالا عالىمدارى، بەلگىلى قوعام قايراتكەرلەرى، مىسالى مۇحتار شاحانوۆ، دوس كوشىم، مۇحتار تايجان، ايدوس سارىم، بەرىك ءابدىعالي، مۇرات ابەنوۆ جانە تاعى باسقالارى قاتىسىپ جاتىر. بۇل دۇرىس، ويتكەنى جەر ماسەلەسىن جان-جاقتى تالقىلاۋ قاجەت. ءبىرىنشى وتىرىستا بارلىق مۇشەلەرگە شەكتەۋسىز ءسوز بەرىلدى. 7 ساعات تالقىلاۋ بارىسىندا 70-تەن اسا كىسى ءسوز سويلەپ، وتىرىستىڭ بارىسىن 120 جۋرناليست باقىلاپ وتىردى. ياعني، بيلىك وزەكتى ماسەلەنى اشىق، بۇكپەسىز تالقىلاۋعا مۇددەلىگىن تانىتتى. ءبىرىنشى وتىرىس ۇيىمداستىرۋشىلىق باعىتتا بولعانىمەن، كەلەسى ءجايتتى اڭعارتتى – نەگىزگى داۋ ول بيلىك پەن قوعام اراسىندا ەمەس، ال اۋىل شارۋاشىلىعىمەن اينالىساتىن كاسىپكەرلەر مەن قوعام قايراتكەرلەرى اراسىندا ەكەن. كاسىپكەرلەر اراسىندا سوڭعى داۋ جەر رەفورماسىن تەجەي مە دەگەن الاڭداۋشىلىق باسىم بولسا، قوعام قايراتكەرلەرىن نەگىزىنەن الاڭداتاتىنى – بۇل جەردىڭ شەتەلدىكتەرگە جالعا بەرۋ ماسەلەسى. مەنىڭشە، بۇل وتىرىس بيلىك پەن قوعامنىڭ وسى ماسەلەلەر بويىنشا بەلگىلى ءبىر كەلىسىمگە كەلۋ مۇمكىندىگىن سەزدىردى. سوندىقتان كوميسسيا كوپكە سوزباي-اق وڭ شەشىم دايىندايدى دەگەن ۇمىتتەمىن. ەندى بىرەۋلەر، ارينە، كوميسسيانىڭ جۇمىسىن قابىلداماي، دەمارش تا جاساۋى ىقتيمال، ءبىراق ءبىزدىڭ ورتاق ماقسات، ديالوگ پروسەسىن ۇزبەي ساقتاۋ. سىرتقا شىعىپ الىپ، «مەن قاتىسپايمىن، سەنبەيمىن» دەگەندەر وزدەرى باستاپقى ماقساتتان اۋىتقىپ وتىر، ول دۇرىس ەمەس. ايتتىڭ با، تالقىلاۋعا قاتىسىپ، ءوز ۇسىنىستارىڭدى ورتاعا سالىپ، سونى جۇزەگە اسىرۋعا كۇش سالۋ قاجەت. ءبىزدىڭ حالىق قاشاندا ءوز سوزىنە بەرىك، ساليقالى، سالماقتى ءىس ارەكەتتى قولداعان، سوندىقتان قوعام قايراتكەرلەرىنەن دە سالماقتى ۇستانىمدى كۇتەدى.
– وسى جاعدايلارعا سەبەپ بولعان وڭىرلەردە ورىن العان ميتينگىلەر ەكەنىن بىلەمىز. ەلىمىزدە ميتينگ وتكىزۋ مادەنيەتى قالىپتاسىپ جاتىر دەۋگە بولا ما؟
– مۇنداي مادەنيەت بۇرىننان بار دەپ ويلايمىن. ءبىراق ساياسي ميتينگ وتكىزۋ دەگەن جاڭا مادەنيەت قالىپتاستى، ازاماتتاردىڭ ساناسى جوعارى ەكەن دەپ، قيت ەتسە، قايتا-قايتا كوشەگە شىعۋدى توقتاتۋ كەرەك. مەن مۇنى بيلىكتىڭ ىشىندە جۇرگەن قايراتكەر بولعان سوڭ، ءبارىن سابىرعا شاقىرىپ، ادامداردىڭ، ازاماتتاردىڭ كوشەگە شىققانىنان قورقىپ، ولاردى قالاي دا بولسا الاڭعا شىقپاۋىنا ۇگىتتەپ-ناسيحاتتاپ جاتقانىمنان ايتىپ وتىرعان جوقپىن. بىرىنشىدەن، ءوز باسىم قاشاندا كەز كەلگەن ماسەلەنى اقىلمەن، سابىرمەن شەشۋدى قولدايمىن. ەكىنشىدەن، باسقا ازاماتتارمەن سالىستىرعاندا، مەن مۇنداي جاعدايلاردى كوپ كوردىم. ماسەلەن، قىرعىزستاندى ايتۋعا بولادى. ۇشىنشىدەن، ءبىزدىڭ تاريحىمىز بەن ءداستۇرىمىزدە بۇلىك شىعارىپ، اشىق تەكەتىرەسكە بارۋ جوق. ءارقاشاندا القالى كەڭەس قۇرىپ، ءبىر ىمىراعا كەلەتىن ەدىك.
قايتالاپ ايتايىن، قايتا قايتا، قيت ەتسە كوشەگە شىعۋدى وسىمەن قويۋ كەرەك. سەبەبى ءبىز قيىن زاماندا ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز، اينالامىزدا كۇردەلى گەوساياسي پروسەستەر ءجۇرىپ جاتىر. الەمدىك ساياساتتا تەكەتىرەس پەن شيەلەءنىس ارتىپ بارادى. كەزىندە چەرچيلل: «ەپوحا گيگانتوۆ ۋحوديت، ناستۋپاەت ۆرەميا كارليكوۆ» – دەگەن ەدى. ياعني، الىپ دەرجاۆالار اراسىنداعى كۇرەستىڭ ورنىنا، ايماقتىق ءتۇرلى كۇشتەردىڭ اشىق باسەكەلەستىگى ورىن الۋدا. گەوساياسي كۇرەستىڭ شيەلەنىسكەنى سونشالىق، الەمدە سوڭعى 5 جىلدا 15 جاڭا اسكەري كونفليكت پايدا بولىپ، بۇرىن جىلىنا الەمدە 5-6 مىڭ تەراكت ورىن السا، وتكەن جىلى الەمدە 14 مىڭعا جۋىق تەرروريستىك شابۋىلدار ورىن العان. ءدال وسىنداي ءقاۋىپتى كەزەڭدە ءبىزدىڭ ءبىر داۋدان ەكىنشى داۋعا كەتىپ، كومپروميسس ىزدەمەي، ءوزارا داۋلاسۋىمىزدىڭ سوڭى بىرەۋگە جەم بولۋمەن اياقتالا ما دەپ قورقامىن. كۇنى كەشە اتىراۋدا بولسىن، ورالدا بولسىن، ونداعى ازاماتتاردى الاڭعا شىعۋعا بىرەۋلەر يتەرمەلەدى دەگەن ويعا قارسىمىن. ءبىراق مۇنداي جاعدايلار قايتالانىپ جاتسا، ونى بەلگىلى ءبىر سىرتقى كۇشتەردىڭ پايدالانىپ كەتپەۋىنە ەشكىم دە كەپىلدىك بەرە المايدى. مۇنداي قاۋىپ-قاتەر وتە جوعارى. قانداي داۋ بولماسىن، ونى ءوز ىشىمىزدە شەشە الامىز دەگەن ويدامىن. جانە تەك ءوزىمىز شەشۋىمىز قاجەت.
– بۇل ارادا ءبىزدىڭ ءداستۇرلى سۇحباتتارىمىزدىڭ ءبىرى ەسىمە ءتۇسىپ وتىر. ەسىڭىزدە بولسا، وسىدان 7-8 جىل بۇرىنعى سۇحباتىڭىزدا ءسىز «قازاقتىڭ تاۋەلسىزدىك بىزگە نە بەردى؟» دەگەن تالابى زاڭدى» دەگەن ەدىڭىز. تاۋەلسىزدىكتىڭ 25 جىلدىعىندا بۇل تالاپ قانشالىقتى وزگەردى ءارى ءوستى؟
– مەنىڭشە، ورىن العان وقيعالار، ءبىر جاعىنان، وبەكتيۆتى قۇبىلىس. بۇنى كەزدەيسوق نارسە دەپ تانۋعا دا بولمايدى. بۇل ءبىزدىڭ شىن مانىندە ەل بولىپ قالىپتاسقاندىعىمىزدى كورسەتىپ وتىر. ءبىز وسى ۋاقىتقا دەيىن تاۋەلسىزدىكتى يەلەنگەنىمىزدىڭ ناتيجەءسىن ونىڭ ءفورمالدى كريتەرييلەرى بويىنشا ولشەپ كەلدىك. ءبىراق وتكەن جىلى ۋكراينادا، تاياۋ شىعىستاعى سيريا، ليۆيادا بولعان وقيعالاردى كورە وتىرىپ، بىزدە ورىندى سۇراق پايدا بولا باستادى. ولار دا ءبىز سياقتى نە 25 جىل بۇرىن، نە ودان دا بايىرعى زامانداردا مەملەكەتتەرىن قۇرا باستادى. ءبىراق ءبىر ساتتە مەملەكەتتەرى ىدىراۋعا ءسال-اق قالدى. ءبىز وسى ەلدەردىڭ تاعدىرىنا قاراپ، ويلانا باستادىق: ولاردا دا مەملەكەتتىك اپپاراتتىق جۇيە، شەكارا بولدى. ءبىراق ءبىر ساتتە ءبىر داعدارىسقا توتەپ بەرە الماي، ەل رەتىندە ىدىراي باستادى. سوندا تاۋەلسىزدىكتىڭ كەپىلى نەدە؟ مەملەكەتتى بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ مويىنداپ، ونىڭ تۋى مەن ءانۇرانى، ۆاليۋتاسى مەن اسكەرىنىڭ بولعانى جەتكىلىكسىز ەكەن. مەملەكەت رەتىندە ءوزىن-وزى جاريالاۋ ءبىر بولەك تە، مەملەكەت بولىپ قالۋ – ەكىنشى ماسەلە. مىنە، بۇل وقيعالاردىڭ تاۋەلسىزدىكتىڭ 25 جىلدىعىندا ورىن الىپ وتىرعانىنىڭ ءبىر كورسەتكىشى – بۇل ءبىزدىڭ شىنايى مەملەكەت قالىپتاستىرۋ جولىندا كەلە جاتقانىمىزدىڭ بەلگىسى. سەبەبى كەز كەلگەن مەملەكەتتىڭ تىرەگى – ونىڭ ازاماتتارى. ەگەردە سول ەلدىڭ ازاماتتارى ورتاق قۇندىلىقتار ءۇشىن، ەلدىك ءۇشىن، مەملەكەتتىلىك ءۇشىن ءوز پوزيسياسىن بىلدىرە الماسا، وندا بۇل مەملەكەت سونشالىقتى بەرىك، مىقتى دەپ ايتا المايمىز. ەلباسىنىڭ دا اسسامبلەيانىڭ جينالىسىندا: «ەلىن، جەرىن قورعاۋعا دايىن ەكەندىگىن كورسەتە الاتىن حالقىمنان اينالايىن!» – دەگەنى – شىنايى ايتىلعان پىكىر. الاڭعا شىققان ازاماتتاردىڭ تەكەتىرەس پەن ىلاڭعا جول بەرمەي، اشىق، مادەنيەتتى تۇردە ميتينگتىڭ ۇيىمداستىرىلعاندىعى دا سول ازاماتتاردىڭ بەلگىلى ءبىر ماسەلەلەرگە قانشالىقتى نارازى بولسا دا، ورتاق مۇددە – بىرلىك، تۇراقتىلىق، ءتارتىپتىڭ قاجەتتىلىگىن تۇسىنەتىندىگى، ورتاق قۇندىلىقتار اياسىندا شىنايى بىرىگە الاتىندىعىن انىق بايقاتتى. ءبىراق، سونىمەن قاتار، قانداي دا ماسەلە تۋماسىن، ونى تەك قانا ءوزىمىز اقىلعا سالا وتىرىپ شەشە الاتىندىعىمىزدى ۇمىتپايىق. قانداي دا ءبىر ماسەلە بولماسىن، ول ەل تۇتاستىعى مەن تاۋەلسىزدىگىنەن جوعارى بولا المايدى.
– پرەزيدەنت جەر ماسەلەسىندە حالىققا دۇرىس اقپاراتتىڭ جەتپەگەنىن باسا ايتتى. بيلىك پەن حالىق اراسىندا ناقتى جۇمىس ىستەپ وتىرعان ديالوگ الاڭى بار دەۋگە بولا ما؟
– بۇل جەردە پرەزيدەنتتىڭ ايتىپ وتىرعانى نە؟! بۇل كەرى بايلانىستىڭ بولۋىندا. ياعني، ءبىر باعىتتاعى بايلانىس ەمەس، تەك اكىمدەر مەن مينيسترلەردىڭ جۋرناليستەر الدىنا شىعىپ الىپ، ءبىرجاقتى بريفينگ وتكىزىپ، ودان كەيىن جۋرناليستەردىڭ سۇراقتارىنا جاۋاپ بەرمەي، اينالىپ كەتۋىندە ەمەس. ياعني، بيلىك پەن قوعام اراسىنداعى بايلانىس ءبىر جاقتى ەمەس، ەكى جاقتى بولۋى قاجەت. سەبەبى قوعام وزگەرىس ۇستىندە. بۇرىنعىداي تەك تەلەديدار ارقىلى حابار بەرۋ جەتكىلىكسىز. الەۋمەتتىك جەلىلەر پايدا بولىپ، كەڭ قولدانىسقا يە بولا باستادى. ءبىز ايتىپ جاتقان فەيسبۋك، تۆيتتەردان باسقا، ۋاتساپ، تەلەگرامم سياقتى مەسسەندجەرلەر پايدا بولدى. ياعني، قوعام بۇرىننان دا جوعارى قارقىنمەن اقپاراتتاندىرىلا ءتۇستى. ءقازىر جۇرتشىلىق كەشكى جاڭالىقتاردى كۇتپەي-اق اقپاراتتى ءداسءتۇرلى باق-تارعا بالاما كوزدەردەن الاتىن بولدى. بۇل بيلىكتەن، باسقا دا اقپاراتتىق پروسەسكە قاتىسۋشىلاردان اقپاراتتى بەرۋدە، تاراتۋدا، قابىلداۋدا بۇرىنعىدان دا قارقىندى، شاپشاڭ قيمىلداۋىن تالاپ ەتەدى. سوندىقتان دا بيلىك جاڭا قوعامدىق وزگەرىستەرگە سايكەس قارقىندىلىقپەن بىرگە وزگەرىپ وتىرۋى كەرەك. جىل سايىن بيلىك قوعاممەن بايلانىستى نىعايتۋ ماقساتىندا جاڭا قۇرالداردى ويلاپ تاۋىپ جاتادى. ماسەلەن، اكىمدەردىڭ حالىق الدىنداعى ەسەبى دەدىك، ودان كەيىن مينيسترلەر مەن اكىمدەردىڭ بلوگ ءجۇرگىزۋگە مىندەتتەدىك، ودان كەيىن بارىپ اكىمدەردى جىل سايىن استانادا جۋرناليستەر الدىندا ەسەپ بەرۋىن ەنگىزدىك جانە تاعى باسقالارى. ياعني، الاڭدار از ەمەس، ءتىپتى جىل وتكەن سايىن جاڭا ءتاسىل قوسىلىپ جاتادى. ءبىراق ولاردىڭ سانى ارتقانىمەن، ماسەلە ازايىپ جاتقان جوق. نەگە؟ سەبەبى بۇل بايلانىستار كوبىنە ءبىرجاقتى كۇيدە، مۇمكىن، بۇل ينستيتۋتتاردىڭ سانىن كوبەيتپەي، ولاردىڭ مازمۇنىن ارتتىرعان دۇرىس شىعار. جەر داۋى سول قوعام مەن بيلىك اراسىنداعى بايلانىستاعى پروبلەمالاردى اڭعارتتى. مىنە، سوندىقتان مەن بۇل وقيعالاردىڭ تۇپكىلىكتى سەبەبى شىن مانىسىندە جەر ماسەلەسىندە ەمەس، ال بيلىك پەن قوعام اراسىنداعى قارىم-قاتىناسىندا دەپ ويلايمىن.
– ەگەر دە وسى وقيعالاردان ءسال اۋىتقىپ، ەلدىڭ دامۋ ماسەلەلەرىنە باسقا قىرىنان قارايتىن بولساق، قازىرگى قازاق قوعامىنىڭ كۇيىنە قانداي باعا بەرەر ەدىڭىز؟ قازاق قوعامىنىڭ الدىنداعى نەگىزگى قاتەرلەر قانداي سوندا؟
– قالاي بولعاندا دا، ەلىمىز ءوز دامۋىنداعى جاڭا ءبىر كەزەڭگە اياق باسۋدا. بۇگىندە قازاق قوعامى ۇلكەن ترانسفورماسيانى باستان كەشۋدە. بۇنىڭ تەك تەرىس جاقتارىن عانا ەمەس، وڭ جاقتارىن دا كورە ءبىلۋىمىز كەرەك. بۇل قازاق قوعامىنىڭ بەلسەندىلىگىن، ساناسىنىڭ اشىقتىعىن، وي كەڭدىگىن، ۇيىمداسۋ قابىلەتىن، ۇلتتىق مۇددەلەردى قورعاۋداعى تاباندىلىعىن، تالاپتاردىڭ وزگەرىسكە ۇشىراپ جاتقاندىعىن، الەۋمەتتىك-ساياسي ماقساتتاردىڭ الۋان تۇرلىلىگىن كورسەتتى. باياعىداي تەك ءتىل ماسەلەسىن عانا العا تارتپايدى. تالاپتار وزگەرۋدە، كۇردەلەنۋدە.
ال قاتەرلى تۇستارىنا كەلسەك، ءبىزدىڭ قوعام ءۇشىن ەڭ ءقاۋىپتى ماسەلە، ول – الەۋمەتتىك جانە ساياسي مارگينيليزاسيا. ساياسي مارگينيليزاسيا دەگەنىمىز – بەلگىلى ءبىر الەۋمەتتىك-ساياسي توپتاردىڭ ساياسي پروسەستەردەن شەت قالۋى، وعان بەلسەنە ارالاسا الماۋى. الەۋمەتتىك مارگينيليزاسيا دەگەنىمىز – قوعامنىڭ، اسىرەسە جاستاردىڭ كۇندەلىكتى وزگەرىستەرگە سونداي قارقىنمەن بەيىمدەلە الماي، باسقا كۇيدە قالۋى. جاڭا قۇندىلىقتار مەن ماقساتتاردى بەرە الماۋى. مەنىڭشە، ەڭ قاتەرلى ترەندتەر وسى. ولاردى ۋشىقتىرىپ وتىرعان جەمقورلىق ماسەلەسى، سەبەبى ول تەڭسىزدىكتى كۇشەيتە تۇسەدى. قۇدايعا شۇكىر، كەشەگى بولعان وقيعالاردان ءبىز امان-ەسەن شىقتىق. ازاماتتار وزدەرىنىڭ ساناسىنىڭ اشىق، رۋحى بيىك ەكەندىگىن كورسەتتى. ءبىراق مۇنداي جاعدايلار ورىن الا بەرەتىن بولسا، باسقا دا الەۋمەتىك توپتار تارتىلا بەرسە، سونىڭ ىشىندە جاستار جاعى بۇعان كوپ ارالاسسا، بۇل ەرتەڭ قۇقىقتىق ارنادان شىعىپ كەتىپ، كەرى اسەرىن تيگىزۋى مۇمكىن. سەبەبى قازاق قوعامى بىرتەكتى ەمەس. قازاقتىڭ ىشىندە بايى دا بار، كەدەيى دە بار. ىسكەرى مەن جالقاۋى دا بار. ءبىلىمدىسى مەن ءبىلىمسىزى دە بار. سوندىقتان ءقازىر ءبارىمىز ءۇشىن سىن ساعات – بيلىككە دە، زيالى قاۋىمعا دا، ساياسي كۇشتەرگە دە...
– ءسىز قوعامدىق تالاپتار كۇردەلەنۋدە دەدىڭىز، ءبىراق دەگەنمەن دە قازاق قوعامىندا قانداي ساياسي پلاتفورما، قانداي ساياسي ۇستانىم باسىمىراق دەپ ويلايسىز؟
– سوڭعى وقيعالار قازاق قوعامىنداعى ساياسي كوزقاراستاردىڭ الۋان تۇرلىگىن اڭعارتسا دا، قازاق قوعامى يدەولوگيا جاعىنان كوبىنەسە سولشىل باعىتتا ەكەنىن كورسەتتى. قازاق اۋديتورياسىنداعى ديسكۋسسيالاردا ءبىز كوبىنەسە ءبارىن ءبىر شكالامەن ولشەپ كەلدىك. قازاقى جانە قازاقى ەمەس، ۇلتتىق جانە ۇلتجاندى ەمەس دەپ ساياساتكەرلەر مەن قايراتكەرلەردى ەكىگە جىكتەدىك. ءبىراق ءبىز تاعى ءبىر نارسەنى ۇمىتپاۋىمىز كەرەك، مۇندا كوپ نارسە حالىقتىڭ ۇلت تاقىرىبىنا كوزقاراسىمەن عانا ەمەس، سونداي-اق، ساياسي كوزقاراستارىمەن جىكتەلەدى عوي. كەز كەلگەن قوعامدا وڭشىل جانە سولشىل باعىتتان بولەك، سەنتريستىك باعىتتا، راديكالدى وڭشىل، راديكالدى سولشىل دەپ تە جىكتەلەدى. ءبىراق قازاق قوعامى نەگىزىنەن سولشىل كونسەرۆاتيۆتىك باعىتتا. ياعني، مەملەكەتتىڭ باسىم ءرولىن قالايدى، قاراپايىم قازاق اينالاداعى پروسەستەردى سولشىل كوزقاراستارىمەن ولشەيدى. قازاق نە كۇتسە دە، ۇكىمەت پەن مەملەكەتتەن كۇتەدى. اشىعىن ايتاتىن بولساق، وزىنەن ەشنارسەنى كۇتپەيدى جانە وزىنە كوپ تالاپ قويا بەرمەيدى. تۇبەگەيلى رەفورمالاردان سەسكەنەدى، ولارعا دايىن ەمەس. جەردەن، تىلدەن، ۇلتتىق بىرەگەي سيپاتتان ايىرىلىپ قالامىز دەگەن قورقىنىش بار.
– بۇل قورقىنىش تەك ءبىر عاسىردا قازاقتىڭ ەكى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس، اشتىق پەن رەپرەسسيا، قۋدالاۋ مەن الاش قايراتكەرلەرى سياقتى ساياسي ەليتاسىنان ايىرىلعانىنان سوڭ تۋىنداپ وتىرعان جوق پا؟ جالپى، ۇلتتىڭ بويىندا ءوزىن-وزى ساقتاۋ ينستينكتىمەن قاتار، مەملەكەتتى ساقتاۋ تۇيسىگى بولعانى دۇرىس ەمەس پە؟
– دۇرىس ايتاسىز. ءبىزدىڭ ۇلت ءبىر عاسىرلىق تاريح ىشىندە، باسقا قانداي دا ءبىر ۇلتتىڭ باسىنان كەشىرمەگەن تالاي ساياسي درامالىق، تراگەديالىق جاعدايلاردى كەشتى. سوندىقتان ۇلتتىڭ ءوزىن-وزى ساقتاۋ ينستينكتى كۇشتى. ءبىراق، مەنىڭشە، ەل دامۋى ءۇشىن قازاق قوعامى ساپالىق وزگەرىستەردىڭ قاجەتتىلىگىن دە ءتۇسىنىپ، مويىنداۋى قاجەت. ونىڭ ءبىر العىشارتى، يدەيالىق الۋان تۇرلىلىك. ۇلتتىق بۋرجۋازيانىڭ قالىپتاسپاي جاتقاندىعى، بالكىم، سودان شىعار. بىزدە وڭشىل باعىتتاعى ينتەللەكتۋالداردىڭ ۇلكەن ءبىر توبى دا جوق ەكەن. ايدوس سارىم، تولەگەن جوكەيەۆ سياقتى بىرەن-ساران وڭشىل كوزقاراستاعى قايراتكەرلەردى اتاعاننان باسقا. جالپى، رەفورمالاردىڭ قاجەتتىگىن مەملەكەت تاراپىنان ەمەس، قوعام ىشىنەن جاقتاۋشىلار بار ما؟ جوق دەمەسەك تە، كوپ ەمەس. ءتىپتى، كەڭەستىك يدەالدار ورنىققان رەسەي قوعامىنىڭ وزىندە وڭشىل كۇشتەر مەن وڭشىل قايراتكەرلەر بار. ال قازاق قوعامىندا وندايلار از. تۇلعالار ەمەس، دوكترينالار از. جالپى، ءبىز جەر كودەكسىندەگى داۋ-دامايلاردان كەيىن رەفورمالاردان مۇلدەم باس تارتپاۋىمىز كەرەك. قاتەلەسپەسەم، 2003 جىلى «جاس الاش» گازەتىندە «ۇلتشىلدىق پەن ليبەراليزم» اتتى ماقالا جازعان ەدىم. ياعني، قازاق قوعامىنىڭ دامۋ پەرسپەكتيۆاسى وسى ەكى كوزقاراستىڭ ۇيلەسىمىنە بايلانىستى بولاتىن سياقتى. ياعني، ۇلتشىلدىعىنا – ۇلتتىق جانە مەملەكەتتىك مۇددەلەرگە بەرىكتىگىمەن قاتار، ۇلتتىق-دەموكراتيالىق قۇندىلىقتارداعى ۇستانىمدارعا تاۋەلدى. وسى ەكى پلاتفورمانىڭ ۇيلەسىمدىلىگى ءبىزدىڭ قوعامنىڭ جاڭا جاعدايلارعا، الەمدىك كۇردەلى پروسەستەرگە سول قارقىندا بەيىمدەلۋىمىزدىڭ كەپىلى. بيلىك تە قوعاممەن قارىم-قاتىناستى جەتىلدىرۋدەن باسقا جالپى قازاق قوعامىنىڭ بولاشاقتاعى قانداي ساپالى كۇيگە كوشۋگە ۇمتىلۋى كەرەك، الەمدەگى پروسەستەرگە قالاي بەيىمدەلۋى كەرەك، جاڭا سىناقتارعا بايلانىستى قانداي شەشىمدەر قابىلداۋى كەرەك دەگەندەي ماسەلەلەرمەن شۇعىلدانۋى ءتيىس. بۇل وقيعالار بارلىق جاققا بىردەي ساباق بولدى بيلىكتەن باستاپ قوعامعا دا، زيالى قاۋىم مەن ۇلتشىلدارعا دا... ۇلتتىق سانا وزگەرىس ۇستىندە، ءبىراق بۇل پروسەسس قالاي جانە قانداي قارقىندىلىقپەن ءجۇرىپ جاتقانىن جالپى سەزسەك تە، تەرەڭ زەرتتەپ، ساراپتاپ جاتقان جوقپىز. قازاق قوعامىنداعى ىشكى پروسەستەردى، قۇندىلىقتاردىڭ وزگەرۋىن، تانىمنىڭ وزگەرۋىن، قازاقتى نە الاڭداتادى، نە بىرىكتىرەدى، قازاق بولاشاقتان نە كۇتەدى، قانداي يدەالدارعا ۇمتىلادى نە بولماسا جاڭا قازاق قانداي بولۋى قاجەت دەگەن سياقتى سۇراقتارعا جاۋاپتى بىرگە ىزدەۋىمىز قاجەت. وزگە پروسەستەر مەن قۇبىلىستاردى زەرتتەيمىز دەپ، ءوز قازاعىمىزدى بىلمەي، تانىماي تۇرعان سياقتىمىز. باياعى ۇردىسپەن، باياعى ولشەممەن قاراپ كەلەمىز، ءبىراق ۇلت 25 جىلدا ۇلكەن ترانسفورماسيانى باسىنان وتكىزگەن، سوندىقتان ىشكى ماسەلەلەرگە كوڭىل ءبولۋ قاجەت.
– تاعى ءبىر سۇحباتىڭىزدا «تاۋەلسىزدىك ءۇشىن شىنايى كۇرەس تاۋەلسىزدىك العان كۇننەن باستالادى» دەگەن ەدىڭىز. رەسەي تاراپىنان وقتا-تەكتە كوتەرىلىپ، حالىقتىڭ نارازىلىعىن تۋعىزاتىن ورتاق ۆاليۋتا قۇرۋ سياقتى باستامالار، ەكونوميكالىق وداقتى ساياسيلاندىرۋعا ۇمتىلۋ، تاعىسىن تاعىلارى تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەستىڭ ءالى دە جالعاسىپ جاتقانىن اڭعارتپاي ما؟
– نەگىزىنەن، بۇل ويدى ەلباسى تاۋەلسىزدىككە ارنالعان جيىنداردىڭ بىرىندە: «تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەس ءبىز ەگەمەندىككە قول جەتكىزگەن 1991 جىلى اياقتالعان جوق، تاۋەلسىزدىك ءۇشىن ناعىز كۇرەس ەندى باستالدى» – دەگەن ەدى. شىندىعىندا دا سولاي. تاۋەلسىزدىكتى جاريالاۋ ءبىر بولەك، ال تاۋەلسىزدىكتى قورعاۋ كۇندەلىكتى جۇرەتىن پروسەسس. قاتەلەسپەسەم، بۇل سۇحباتتى وسىدان 4-5 جىل بۇرىن بەرىپ، وسى ماسەلەنى ايتقانبىز. بالكىم، سول كەزدە وسى سوزدەردى ايتا وتىرىپ، ءبىز ونىڭ قانشالىقتى شىنايى، راس ەكەنىن تەرەڭ ۇعىنباعان شىعارمىز. ودان كەيىن ۋكراينا، سيريانىڭ جاعدايلارىن كورە وتىرىپ، بۇل ءسوزدىڭ ماعىناسىن وقىرماندارمەن بىرگە باسقاشا ۇعىنىپ-تۇسىنە باستادىق. بۇل تۇسىنىك ءبىزدىڭ بويىمىزدا كۇندەلىكتى بولۋى كەرەك. ءاربىر ازامات، ءاربىر تۇلعا قاي جاقتا بولماسىن جانە سوڭعى وقيعالارعا سايكەس داۋدىڭ قاي جاعىندا بولماسىن، ەشنارسەنىڭ دە مەملەكەتتىلىك پەن تاۋەلسىزدىك ۇعىمدارىنان جوعارى ەمەس ەكەنىن ءتۇسىنۋى كەرەك. ءبىزدى بىرىكتىرەتىن سول ۇعىم بولۋى ءتيىس.
فەيسبۋكتە جازعان ءبىر جازبامدا «مەملەكەتتىڭ نەگىزى – مەملەكەتشىل ازاماتتار مەن مەملەكەتقۇرۋشى ەليتا» دەگەن ەدىم. سول كەزدە ءبىرقاتار ءارىپتەستەرىم جەكەگە شىعىپ: «اعا، مەملەكەتقۇرۋشى ەليتا دەگەن نە؟ ول قانداي ۇعىم؟» – دەپ توتەسىنەن سۇراق قويدى. شىنىن ايتسام، بۇل ءسوزدى ارىپتەستەرىمنىڭ، وقىرماندارىمنىڭ بايقاپ قالىپ، ساراپتاعانىنا ريزا بولدىم. راسىن ايتسام، بۇل دا مەنىڭ ويلاپ تاپقان ءسوزىم ەمەس. وسىدان ەكى جىل بۇرىن يمانعالي تاسماعامبەتوۆپەن وسىنداي كەزدەسۋ بارىسىندا الەمدەگى ءتۇرلى وقيعالاردى تالقىلاعانبىز. سوندا ول ۋكرايناداعى جاعدايدى مىسالعا كەلتىرە وتىرىپ: «مەملەكەتتىڭ ومىرشەڭدىگى – ازاماتتاردىڭ، قوعامنىڭ بەلسەندىلىگىمەن قوسا، ەليتانىڭ مەملەكەتشىلدىگىنە دە بايلانىستى» – دەگەن ەدى. ياعني، كەز كەلگەن مەملەكەتتىڭ نەگىزى – مەملەكەتقۇرۋشى ەليتاعا، ونىڭ جاۋاپكەرشىلىگىنە بايلانىستى ەكەن. سول ەلدەردەگى جاعدايدىڭ ءبىزدىڭ ەلىمىزدە قايتالانۋ مۇمكىندىگىنىڭ ازدىعى – ءبىزدىڭ ەليتانىڭ مەملەكەتتىلىك ۇعىمى مەن قۇندىلىقتارىنا بەرىكتىگىندە. شەنەۋنىكتەردى قانشا سىناساق تا، قۇدايعا شۇكىر، ءبىزدىڭ ەليتا مەملەكەتتىلىك يدەياسىنا بەرىك. مۇحتار تايجاننىڭ فەيسبۋك پاراقشاسىندا جازىپ وتىرعان جازبالارى دا سودان دەپ ويلايمىن. ول ءوز پاراقشالارىندا وسى وقيعالار بويىنشا جازبالارىندا: «قانشا سىناساق تا، بۇل بيلىك قازاقتىڭ ىشىنەن شىققان عوي» – دەپ ايتادى. بيلىكتى، ەليتانى جاۋ دەپ قاراستىرماۋىمىز كەرەك. ءبارىمىز ءبىر ەلدىڭ ازاماتتارىمىز. قازاق ساياساتىنىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى – بيلىكشىل نەمەسە وپپوزيسياشىل، وڭشىل نەمەسە سولشىل بولسىن، ساياساتتا جۇرگەن تۇلعالاردى مەملەكەتشىل نەمەسە مەملەكەتشىل ەمەس دەپ باعالايمىز. بۇل نەنى اڭعارتادى؟ بۇل قوعامدا سونداي ۇستانىمنىڭ بارىن كورسەتەدى. ياعني، ەگەر قوعام بەلگىلى ءبىر تۇلعالار بيلىكتىڭ قاي جاعىندا جۇرسە دە، وعان مەملەكەتشىل دەپ باعا بەرسە، وندا ءاربىر قاراپايىم ازامات بۇل تۇلعادان مەملەكەتتىلىك قۇندىلىقتارعا بەرىك بولعانىن قالايتىندىعىندا. وسىنداي ۇستانىم ساقتالا بەرسە، ءبىز ءارقاشاندا مەملەكەت بولىپ قالا بەرەمىز. قازاقتىڭ جەرى اقىرزامانعا دەيىن قازاقتىڭ جەرى بولىپ قالادى.
– سۇحباتىڭىزعا راقمەت.
اڭگىمەلەسكەن كامشات تاسبولات
