قازاقستاندا قوسىمشا قۇن سالىعىن (ققس) 12%-دان 20%-عا دەيىن بىردەن ءوسىرۋ تۋرالى كۇبىر-سىبىر اڭگىمە جىل اياعىندا ايتىلا باستاعان. سودان كۇنى كەشە، 23 قاڭتاردا پرەمەر-مينيستر ولجاس بەكتەنوۆتىڭ ساراپشىلاردى، ەكونوميستەر مەن بيزنەس وكىلدەرىن ۇكىمەت ۇيىنە ارنايى شاقىرتىپ الىپ، جاساعان جيىنىندا ول تالقىلانعان №1 ماسەلەگە اينالىپ شىعا كەلدى. ءيا، سالىق كودەكسىنىڭ تۇجىرىمداماسىنا قاتىستى ۇسىنىستاردى تالقىلاۋ ءۇشىن جان-جاقتان بىلىكتى دەگەن بارلىق ماماندار استاناعا ارنايى الدىرتىلدى. سوعان قاراعاندا بۇگىنگى ۇكىمەت وتىرىسىندا وسى وزگەرىستىڭ ەنگىزۋ جايى جاريالانىپ تا قالۋى مۇمكىن بە، قالاي؟ سوندىقتان ەندى وسى ماسەلە تۇيتكىلىنە ۇڭىلسەك. ساراپشىلار نە دەگەنىن ءوز نازارلارىڭىزعا ۇسىنا وتىرالىق، دەپ جازادى Dalanews.kz.
وسى سيپاتتاعى سۇراققا جاۋاپ بەرگەن ساراپشىلار Forbes Kazakhstan پورتالىنا ۇكىمەتكە بۇل وزگەرىس بيۋدجەت جىرتىقتارىن جاماۋ ءۇشىن كەرەك بولىپ وتىرعانىن ايتىپتى. وندا دا ۇكىمەت ءبىر ققس كولەمىن ارتتىرعانعا قاناعاتتاناتىن ءتۇرى جوق، وزگە دە كاسىپكەرلەرگە ارنالعان بۇعان دەيىنگى جەڭىلدەتىلگەن سالىقتىق رەجيمدەردىڭ دە كۇشىن جويماق نيەتتە كورىنەدى.
"ءبىر ايلىق جالاقىڭدى مەملەكەتكە بەر…"
"ءۋچوت" كومپانيالار توبىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى، سالىق ماسەلەلەرى جونىندەگى ساراپشى ماكسيم بارىشيەۆ ققس مولشەرلەمەسىن 20%-عا كوتەرۋگە تۇبەگەيلى قارسى. ونىڭ پايىمىنشا، مۇنداي قادام حالىققا ەداۋىر سالماق تۇسىرەدى:
"مەنىڭ قولىمداعى ەسەپ بويىنشا، بۇل وزگەرىستەر قابىلدانسا، بيۋدجەتكە شامامەن 7،5 ترلن تەڭگە كولەمىندە قوسىمشا كىرىس تۇسەدى دەپ بولجانادى. وندا دا بۇل اقشا ءسىز بەن ءبىزدىڭ قالتامىزدان شىعادى. باسقاشا ايتقاندا، قازاقستاننىڭ ءاربىر ازاماتى، كىشكەنتاي سابيلەردى دە قوسىپ العاندا، جىل سايىن قوسىمشا 375 مىڭ تەڭگە سالىق تولەيدى دەگەن ءسوز. ەلدەگى ورتاشا جالاقى 390 328 تەڭگە بولسا، ققس كوتەرىلگەن جاعدايدا ءار قازاقستاندىق جىلىنا ءبىر ايلىق تابىسىن سالىققا بەرۋى كەرەك بولادى".
ماماننىڭ ەسەبىنشە، ققس شەگىن جىلىنا 15 ملن تەڭگەگە دەيىن تومەندەتۋ ارقىلى ققس تولەۋشىلەردىڭ قاتارىنا قازىرگى 110 مىڭ ۇيىمعا قوسىمشا تاعى 300 مىڭعا جۋىق شاعىن بيزنەس سۋبەكتىسى تىركەلمەك. بۇل، بىرىنشىدەن، بۋحگالتەرلىك قىزمەت نارىعىندا الاساپىران تۋعىزادى، ەكىنشىدەن، ەلەكتروندى شوت-فاكتۋرالار مەن سالىق ەسەپتىلىگىن تاپسىرۋداعى ساۋاتسىزدىق كوبەيىپ، ايىپپۇل مەن ەسەپشوتتاردىڭ بۇعاتتالۋى جيىلەيدى. بۇل، ءسوزسىز، كاسىپكەرلىك بەلسەندىلىككە اۋىر سوققى بولماق.
باعا ءوسىمى
ققس ستاۆكاسىنىڭ ءوسۋى رەسمي تۇردە ساتىلاتىن بارلىق تاۋار مەن ءونىمنىڭ قىمباتتاۋىنا اكەلىپ سوعادى. بارىشيەۆتىڭ ايتۋىنشا، بۇعان قوسا شاعىن جانە ورتا بيزنەس تۇرالاسا، ورتا مەرزىمدە ەكونوميكانىڭ باياۋلاپ، ءتىپتى توقىراۋى دا ىقتيمال. ول "الەمنىڭ ەشبىر ەلىندە سالىقتى ءوسىرۋ ەكونوميكالىق ورلەۋگە جول اشپاعانىن" قاداپ-قاداپ ايتادى.
ساراپشى سوڭعى بىرنەشە جىلدا قازاقستاندا قوسىمشا سالىقتار ەنگىزىلگەنىن ايتا كەتتى: ديۆيدەندكە سالىناتىن سالىق، جالاقىدان الىناتىن مىندەتتى مەديسينالىق ساقتاندىرۋ جارنالارى جانە جۇمىس بەرۋشىنىڭ مىندەتتى زەينەتاقى اۋدارىمدارى. سونىڭ سالدارىنان كولەڭكەلى ەكونوميكانىڭ ۇلەسى كوبەيىپ، بيۋدجەت كىرىسى، كەرىسىنشە ازايىپ وتىرعانىنا نازار اۋدارتتى.
"ەستەرىڭىزدە مە، 2000 جىلدان 2009 جىلعا دەيىن ققس مولشەرلەمەسى 20%-دان 12%-عا دەيىن بىرتىندەپ ازايتىلعان جىلدارى ەكونوميكامىز 10%-دان استام ءوسىمدى كورسەتتى. 2010-2011 جىلدارداعى 12% ققس كەزىندە دە ءوسىم 7%-دان استى. ەكونوميكانىڭ دامۋى سالىقتىڭ كوبەيۋىنە ەمەس، ەڭبەك ونىمدىلىگىنىڭ ارتۋىنا بايلانىستى بولادى"، – دەيدى ول.
بارىشيەۆتىڭ ايتۋىنشا، ءدال ءقازىر ساۋدا، قوعامدىق تاماقتانۋ جانە قۇرىلىس سالالارى ەكونوميكانىڭ نەگىزگى تىرەكتەرى بولىپ تابىلادى. مەيرامحانا سياقتى قوعامدىق تاماقتانۋ ورىندارىنداعى قارقىن – وسى سالاعا ارنالعان جەڭىلدەتىلگەن (روزنيچنىي نالوگ) سالىقتىڭ ارقاسى. قۇرىلىس سالاسى دا جەكە تۇلعالار ءۇي ساتىپ العان كەزدە ققس تولەۋدەن بوساتىلعان سوڭ ءوسىم بەرۋدە. ەندى رەتروسپەكتيۆاعا قارسى قادام جاسالىپ، دامحانا-مەيرامحانا سالاسىن قولداپ كەلگەن سالىق جەڭىلدىگى توقتاتىلۋى مۇمكىن، ال پاتەر ساتىپ الۋشىلاردى ققس-قا قايتا تارتۋ جايى تالقىلانىپ جاتىر.
"سۇرانىس يكەمدىلىگىنىڭ فاكتورى ىسكە قوسىلعاندا، ساتىپ الۋشىلار سانى ازايىپ، اقشالاي اينالىم بالكىم كوپ وزگەرمەۋى مۇمكىن، ءبىراق ساتىلاتىن تاۋار نەمەسە كورسەتىلەتىن قىزمەت كولەمى كۇرت تومەندەيدى. ەگەر 2030 جىلعا قاراي ەكونوميكا كولەمىن ەكى ەسە ارتتىرۋدى كوزدەسەك، ققس-تى كوتەرمەۋىمىز كەرەك. كەرىسىنشە بيزنەسكە قولداۋ كورسەتىپ، ىشكى تۇتىنىس پەن ەكسپورتتى ۇلعايتۋعا باعىتتالعان ىنتالاندىرۋ شارالارىن ويلاستىرۋ قاجەت. ونى قازىرگى 12% دەڭگەيىن ساقتاپ تۇرىپ-اق جۇزەگە اسىرۋعا، سونىمەن بىرگە جالاقىعا تۇسەتىن سالىق اۋىرتپالىعىن دا ازايتۋعا بولادى"، – دەپ ءسوزىن تۇيىندەيدى بارىشيەۆا.
قوعامدىق كەلىسىمگە سەلكەۋ تۇسىرگەن كىم؟
AERC كومپانياسىنىڭ باس ديرەكتورى، Tengenomika تەلەگرام-ارناسىنىڭ اۆتورى، ەكونوميست عالىمجان ايتقازين بيۋدجەت پەن سالىق جۇيەسىندەگى وزگەرىستەردىڭ قاجەت ەكەنىن مويىنداي وتىرىپ، ونىڭ حالىق پەن بيزنەسكە اۋىر تيەتىنىن جوققا شىعارمايدى:
"ققس – تۇپتەپ كەلگەندە تۇتىنىسقا سالىناتىن سالىق. سوندىقتان ول ءبىرىنشى كەزەكتە قاراپايىم حالىقتىڭ قالتاسىن قاعادى. الايدا سالىق-بيۋدجەت ساياساتىن قايتا قاراۋىمىزعا بىرنەشە فاكتور تۇرتكى بولىپ وتىر. ماسەلەن، 2019 جىلدان 2023 جىلعا دەيىن بيۋدجەتتىڭ كىرىسى مەن شىعىسى اراسىنداعى ايىرماشىلىق 5،2 ترلن تەڭگەدەن 10،7 ترلن تەڭگەگە دەيىن ءوستى. بۇل تاپشىلىقتى جابۋ ءۇشىن ۇكىمەت قارىز الۋعا جانە ۇلتتىق قوردىڭ ترانسفەرتىن پايدالانۋعا ءماجبۇر. ال ۇلتتىق قورعا قاتىستى جاعداي ءماز ەمەس: سوڭعى 10 جىلدا قوردان 40 ترلن تەڭگە الىنعان، بۇل سول كەزەڭدەگى تۇسىمنەن 10 ترلن تەڭگەگە ارتىق. ال مۇنداي ءىس-قيمىل ەكونوميكا بۋفەرى بولىپ تابىلاتىن قوردى ايتەۋىر ءبىر كۇنى تۇگەسۋگە اكەلىپ سوعادى".
ەكونوميست قازىرگى كەزدە ينفراقۇرىلىم (ەنەرگەتيكا، سۋ شارۋاشىلىعى، كولىك-لوگيستيكا) كۇردەلى جاڭعىرتۋدى تالاپ ەتەتىنىن، بۇل بيۋدجەتتىڭ موينىنا ارتىلعان ۇلكەن جۇك بولىپ وتىرعانىن ەسكە سالدى. بۇل سالاعا قارجى سالماساق، ەكونوميكامىز توقىراپ قالۋى دا عاجاپ ەمەس.
"سالىق جۇيەسىندەگى ىرگەلى وزگەرىستەر – "قوعامدىق كەلىسىم" ۇعىمىنا اسەر ەتەتىن قادام. دەمەك مەملەكەت مۇندايدا قارسى تاراپقا دا مىندەتتەمەلەر ۇسىنىپ، مەملەكەتتىك قارجىنى باسقارۋ ءىسىن جەتىلدىرۋى كەرەك. ءدال وسى تۇستا حالىقارالىق ستاندارتتاردى ەنگىزۋ، بيۋدجەتتى قاتاڭ باقىلاۋ، ەكونوميكاداعى مەملەكەتتىك ۇلەستى ازايتۋ جانە شىنايى باسەكەنى دامىتۋ ماڭىزدى"، – دەيدى ايتقازين.
ونىڭ ايتۋىنشا، ۇكىمەتتىڭ سالىق جۇكتەمەسىن ءوسىرۋدى كوزدەۋى بەلگىلى ءبىر دارەجەدە تۇسىنىكتى بولعانىمەن، بيزنەس-قاۋىمداستىق مۇنىڭ سالدارىن جاعىمسىز جاعىن كورىپ وتىر. كوبى بىردەن "شاعىن جانە ورتا بيزنەس قاراڭعىلىققا تاپ بولادى، ەكونوميكادا توقىراۋ باستالادى، كاسىپورىندار بانكروتتىققا ۇشىرايدى" دەگەن بولجام جاسايدى.
"تەسىكتى جامايمىز" دەپ وسىنداي قۇرباندىققا بارۋعا بولادى ما؟
"قوعامدىق تاماقتانۋ ۇيىمدارىنىڭ ءوزىن-وزى رەتتەۋ قاۋىمداستىعىنىڭ" ءتوراعاسى ۆەرونيكا داۋگالييەۆا شاعىن جانە ورتا بيزنەسكە، ونىڭ ىشىندە مەيرامحانالارعا تىكەلەي اسەر ەتەتىن مۇنداي ۇسىنىس سالانىڭ تۇبىنە جەتىپ تىنادى ما دەپ الاڭدايدى. ەلىمىزدە 60 مىڭنان استام كاسىپورىن شوب قاتارىندا بولسا، سونىڭ 50 مىڭعا جۋىعى – قوعامدىق تاماقتانۋ ورىندارى (دامحانا-مەيرامحانالار).
"شاعىن بيزنەس – حالىقتى جىل بويى جۇمىسپەن قامتىپ وتىرعان نەگىزگى سەكتور. ءقازىردىڭ وزىندە جالعا الۋ، كوممۋنالدىق تولەمدەر ەكى-ۇش ەسەگە وسكەن. وعان سالىق اۋىرتپالىعى دا قوسىلسا، كوپ كاسىپورىندار مۇندايعا توتەپ بەرە المايدى".
ۆەرونيكانىڭ ەسەبىنشە، ەگەر ققس 20%-عا كوتەرىلسە ءارى بولشەك سالىق الىپ تاستالسا، ققس شەگى تومەندەتىلسە، 24 مىڭعا جۋىق بيزنەس نىسانى جابىلىپ، 600 ملرد تەڭگە بەرەشەك بويىنشا بانكروتقا ۇشىراۋى مۇمكىن. ونىڭ 200-250 ميللياردى عانا قايتارىلۋى ىقتيمال، قالعان سوما مۇلدە وتەلمەي قالادى، ويتكەنى كوپتەگەن كاسىپكەرلەردىڭ ساتاتىن مۇلكى دە جوق.
بۇل پىكىردى Lanzhou جىلدام تاماقتانۋ جەلىسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى، «قوعامدىق تاماقتانۋ قاۋىمداستىعىنىڭ» كەڭەسشىسى ءارى ورتالىق ازيا فرانچايزينگ قاۋىمداستىعىنىڭ ءتورايىمى گۇلبانۋ مايگارينا دا قۋاتتايدى:
"قازاقستانداعى سالىق جۇيەسى "پايدا تاپپاس بۇرىن سالىق تولە" دەگەن قاعيداعا نەگىزدەلگەن. مىسالى، جالاقى تولەي سالىسىمەن بىردەن 40% سالىق كەتەدى. ال ققس شەگى 15 ملن تەڭگەگە تۇسىرىلسە، بۇل كاسىپكەرلەردى توقسان سايىن سالىق تولەۋگە مىندەتتەيدى. كەي كەزدەرى تازا پايدا جوق بولسا دا، تولەم جاسالادى. بۇل "بيۋدجەت تەسىكتەرىن" جاماۋدىڭ جولى بولعانىمەن، بۇدان ەڭ الدىمەن شاعىن جانە ورتا بيزنەس زارداپ شەگەتىن بولادى".
مايگارينانىڭ پايىمىنشا، ققس پەن ونىڭ شەگىن وسىلاي وزگەرتكەنشە، ءقازىر جۇمىس ىستەپ تۇرعان ءتيىمدى مەحانيزمدەردى ساقتاعان ءجون: مىسالى، بولشەك سالىق. "بۇل شوب ءۇشىن وتە ىڭعايلى، قاراپايىم جانە تۇسىنىكتى قۇرال، ءوز تيىمدىلىگىن دالەلدەدى دە"، – دەيدى ول.
"بولشەك سالىققا قاتىستى قانداي دا ءبىر وزگەرتۋدى ەنگىزبەس بۇرىن، ونىڭ ءىس جۇزىندەگى تيىمدىلىگىنە تالداۋ جۇرگىزۋ كەرەك. ودان كەيىن بارىپ قانا شەشىم قابىلداۋ لوگيكالىق تۇرعىدا دۇرىس بولار ەدى. جۇيەنى سول كۇيىندە قالدىرعانىمىز ءجون. ءتىپتى، كاسىپكەر تولەمدى ءار چەكتەن اۆتوماتتى تۇردە اۋدارىپ وتىراتىن ءبىرىڭعاي ستاۆكا ەنگىزگەن كۇننىڭ وزىندە بيزنەسكە تۇسەتىن سالماق ارتا قويمايدى. ال مەملەكەت ءۇشىن ءتۇسىم تۇراقتى ءارى تۇسىنىكتى بولادى"، – دەپ ءسوزىن تولىقتىرادى مايگارينا.
"ءپىل اسەرى"
دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىنا قاجەتتى بۇيىمدار مەن ازىق-تۇلىك وندىرەتىن كاسىپورىنداردىڭ يەسى الماس مۇحامەتوۆ بۇل ۇسىنىستى ابسۋرد دەپ اتاپ، مۇنى "بيزنەسكە كادىمگىدەي قىرعيداي تيۋ" دەپ سانايدى. ونىڭ سوزىنشە، سالىقتىڭ مۇنداي ۇلكەيتىلگەن مولشەرىن تەز قابىلداپ، دەرەۋ ىسكە قوسۋ – ورىنسىز قادام.
"ەگەر ققس-تى بىردەن 20%-عا وسىرسەك، تاۋار قۇنى كەمىندە 30%-عا قىمباتتايدى. ويتكەنى نان پىسىرەتىن ناۋبايحانانى الايىق: ول 100 تەڭگەنىڭ ۇنىن ساتىپ العان كەزىندە 12% ققس تولەپ وتىر. ەندى سوڭىندا شىعاتىن دايىن ءونىم – نان – 200-300 تەڭگە ارالىعىندا ساتىلادى، بۇل باعاعا دا ققس كىرەدى. سوندا شيكىزات ءۇشىن تولەنگەن، دايىن تاۋاردان تۇسەتىن سالىق جانە تاعى باسقا شىعىندار بىر-بىرىنە قوسىلىپ، كاسىپورىننىڭ موينىنا اۋىر سالماق تۇسىرەدى. ولار امالسىزدان باعانى ودان ءارى كوتەرمەك. ناتيجەسىندە نان، ءبىر عانا 8%-دىق ءوسىم ەمەس، ەكى ەسە قىمباتتاۋى مۇمكىن. سوندا ونى كىم ساتىپ الادى؟ بۇل، اسىرەسە شاعىن بيزنەس ءۇشىن وراسان ءقاۋىپ. مۇندايدا ينفلياسيا دەڭگەيى 8 نەمەسە 15%-بەن شەكتەلىپ قالماسى انىق"، - دەيدى ول.
"ەكونوميكادا "كوبەلەكتىڭ قاناتى" نەمەسە "ءپىل اسەرى" دەگەن ۇعىم بار: كىشكەنتاي وقيعا ۇلكەن سالدار تۋدىراتىن كەزدە ايتىلادى.
"مۇندايدا سول "ءپىل اسەرى" ىسكە قوسىلادى. ققس مولشەرىن 8 پايىزدىق پۋنكتكە عانا كوتەرۋ ەكونوميكاعا ايتارلىقتاي زاردابىن تيگىزىپ، جۇمىسسىزدىقتى، ينفلياسيانى ارتتىرادى دا، تۇتىنۋ تومەندەيدى. بيزنەس قازىرگى جاعدايدا دا ارەڭ كەلەدى. بۇلاي سالىقتى ءوسىرۋ – سوڭعى سوققى ىسپەتتى"، – دەيدى ول.
مۇحامەتوۆتىڭ سوزىنشە، ەگەر سالىقتى وسىلاي كوتەرسە، كاسىپكەرلەردىڭ تەڭ جارتىسى كولەڭكەلى نارىققا كەتەدى نەمەسە "شىنايى وندىرىسپەن اينالىسقاننان گورى، قىتايدان ارزانىراق تاۋار تاسىپ ساتقان ءتيىمدى" دەگەن ويعا كەلىپ، ءبارى ساۋداعا قاراي اۋۋى مۇمكىن.
"ۋاقىتتىڭ اۋىسۋىنا قاتىستى ماسەلە شەشىمىندە حالىقتىڭ ءسوزى ەسكەرىلمەدى. ەندى مىنا سالىق تۋرالى وزگەرىستى دە قاپەرگە الماسا، جاعداي قيىن بولادى. بۇل – بيزنەس ءۇشىن، شىن مانىندە، توقىراۋ بولماق. ناتيجەسىندە مەملەكەت تە سالىقتان تۇسەتىن تابىسىنان ايىرىلىپ، كەرى كەتۋى مۇمكىن"، – دەپ ءسوزىن قورىتتى ول.
"بارشا كاسىپكەردى كولەڭكەدەن شىعارۋعا ءتيىسپىز!"
ۇكىمەتتە ايتىلىپ جاتقان ۇسىنىستاردى ءماجىلىس تولىق قولداپ وتىرعان جوق. مىسالى، دەپۋتات ايتۋار قوشمامبەتوۆ "ققس-تى 20%-عا دەيىن كوتەرۋ – تىم اۋىر جانە ءتيىمسىز شەشىم" ەكەنىن اشىق ايتادى:
"بيزنەس مۇنداي شەشىمگە قۋانا قويماسى انىق. ماجىلىستە، ازىرگە بۇل ماسەلە تالقىلانعان جوق. تەك ۇكىمەت دەڭگەيىندە، ساراپشىلار وتىرىسىندا عانا ءسوز بولدى. ەگەر پارلامەنتكە رەسمي تۇردە كەلسە، ءوز باسىم قارسى بولامىن".
قوشمامبەتوۆتىڭ پىكىرىنشە، زاڭدى تۇردە سالىق تولەپ جۇرگەن كاسىپكەرلەرگە ودان بەتەر قىسىم جاساعاننان گورى، "كولەڭكەلى نارىققا" كەتكەن سۋبەكتىلەردى جارىققا شىعارۋ ماڭىزدى. سونداي-اق ەكونوميكاداعى مەملەكەتتىك ۇلەستى ازايتىپ، كۆازيمەملەكەتتىك سەكتوردى قىسقارتۋ كەرەكتىگىن ايتادى:
"بىزدەگى ادىلەتسىزدىكتىڭ ءبىرى – بىرەۋلەر مۇلدەم سالىق تولەمەيدى، ال ادال جۇمىس ىستەپ جۇرگەندەردى ودان سايىن قىسا بەرەمىز. الدىمەن وسى كولەڭكەلى ەكونوميكانى تىيىپ، ءبارىن ءبىر دەڭگەيگە قويعان دۇرىس. ودان كەيىن بارىپ قانا سالىق مولشەرىن تالقىلاۋعا بولادى".
ساراپشىلار دامىعان ەلدەردىڭ تاجىريبەسىن دە ۇلگى ەتەدى. ماسەلەن، بىرىككەن اراب امىرلىگىندە ققس 5% بولسا، سينگاپۋردا – 9%، شۆەيساريادا – 8،1%، وڭتۇستىك كورەيادا – 10%. ءتىپتى اقش-تىڭ كەيبىر شتاتىندا مۇنداي سالىق اتىمەن جوق.
"بۇكىل الەمدە سالىقتى كوتەرۋ ەكونوميكانى وشىرەتىنىن كورىپ كەلەمىز. بىزگە ەڭ باستىسى – وڭتايلى ستاۆكامەن بىرگە كولەڭكەلى بيزنەستى زاڭداستىرۋ جانە بيۋدجەت قارجىسىن باسقارۋدى تارتىپكە كەلتىرۋ"، – دەيدى ماماندار.
