ەل ەكونوميكاسىنا قاتىستى سىن ايتاتىندار كوپ. دەسەك تە، تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىمەن سالىستىرعاندا ەلىمىزدىڭ ەڭسەسىن تىكتەپ، حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىنىڭ جاقسارعانى جاسىرىن ەمەس. وسى ورايدا ەلىمىزدىڭ ەكونوميكالىق دامۋى كەشە قانداي بولدى، بۇگىن قانداي؟ ەل ەكونوميكاسىنىڭ كوتەرىلىپ، حالىقتىڭ تۇرمىس جاعدايىنىڭ جاقسارۋىنا اسەر ەتكەن قانداي فاكتورلار بار؟ ەكونوميكامىزدىڭ بۇدان ارى دامىپ، دامىعان ەلدەردىڭ قاتارىنا ەنۋىنە نە كەدەرگى؟ قايتسەك ەرتەڭىمىز بۇگىنگىدەن ارتىق بولادى؟ كوكەيدەگى سۇراقتارىمىزدى ەلىمىزدەگى بەلگىلى ەكونوميست ساراپشى ولجاس قۇدايبەرگەنوۆكە قويىپ، ماسەلەنىڭ بايىبىنا ءۇڭىلىپ، ەل دامۋى جولىنا كوز جۇگىرتكەن ەدىك.
– مامان رەتىندە ەلىمىزدە ەكونوميكانىڭ دامۋىن قالاي باعالايسىز؟
– ەل ەكونوميكاسى دەگەندە ءبارى كوز الدىمىزدا ءوتىپ جاتىر. جىلدار بويىنا ەلىمىزدىڭ جاعدايى ساتىلاپ كوتەرىلىپ كەلە جاتقانىن كوز كورىپ وتىر. جىلدان جىلعا ەل ەكونوميكاسىنىڭ جاقسارىپ كەلە جاتقانىن حالىق تا بايقاپ وتىر. قانشا جەردەن «ەلىمىزدىڭ ەكونوميكاسى بۇدان دا جاقسى بولۋى مۇمكىن ەدى» دەپ ايتقانىمىزبەن سالىستىرمالى تۇردە تالاي ەلدەن الدا ەكەنىمىزدى مويىنداۋىمىز كەرەك.
حالىقتىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگى جاقسارىپ، جىل سايىن مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردىڭ جالاقىسى، زەينەتكەرلەردىڭ جالاقىسى، بالالاردىڭ جاردەماقىسى ءوسىپ كەلەدى. مۇنىڭ بارلىعى جىل سايىنعى وزگەرىستى، قىمباتشىلىقتى ەسكەرىپ ءوسىپ جاتقانىن ەسكەرسەك، بۇل تۇرعىدا ەل ۇكىمەتىنىڭ حالىق جاعدايىن جان-جاقتى ەسكەرىپ وتىرعانىن بايقايمىز.
ەگەر ەل ەكونوميكاسى شاتقاياقتاپ تۇرسا مۇنشالىقتى وزگەرىس تە بولماس ەدى. سوندىقتان مۇنداي وزگەرىستەردى، ەل ەكونوميكاسىنىڭ كوتەرىلىپ كەلە جاتقانىن بايقاتادى. ءبىرىنشى جارتىجىلدىق بويىنشا ەلىمىزدە جالپى ىشكى ءونىم 3،2%-عا ءوستى. ال وڭدەۋ ونەركاسىبىن الساق، وندا 8%-عا وسكەن. نەگىزى بۇل ناتيجە بىلتىرعىدان ازداۋ، ءبىراق 10 وبلىستا سۋ تاسقىنى بولعانى دا بۇل كورسەتكىشكە اسەر ەتتى.
ەگەردە جالپى ديناميكاسىن الساق، شىنى كەرەك، ەكونوميكا جىل سايىن 10-15%-عا ءوسۋى مۇمكىن. ءبىزدىڭ ەلىمىزدە ءبىراز شەشىلمەگەن سۇراقتار بار، سوسىن ينفراقۇرىلىم ابدەن توزعان. تەك وسى سۇراقتى تولىق شەشۋ ءۇشىن كەمىندە 5 جىل جانە 40 ميللارد دوللار كەرەك ەكەن. دەمەك، وسى سالانى جونگە كەلتىرۋ ءۇشىن سونشا قارجى، سونشا ۋاقىت قاجەت. ياعني، مۇنىڭ ءبارى ءبىر كۇندە شەشىلە سالاتىن ماسەلە ەمەس. وسىنىڭ ءبارى ارينە ەكونوميكانىڭ وسۋىنە ۇلكەن ىقپال ەتەدى. جالپى، ەل ەكونوميكاسىنىڭ دامۋىنا اسەر ەتەتىن فاكتورلار كوپ. ەكونوميكانىڭ ءوسۋى دەگەندە سولاردىڭ بارلىعىن ەسەپكە الۋ كەرەك.
– تاۋەلسىزدىك العان 30 شاقتى جىل ىشىندە ەلىمىزدىڭ ەكونوميكاسىنا سەرپىن بەرگەن نە نارسە؟
– ەڭ باستى درايۆەر – ارينە ول شيكىزات سەكتورى، ونىڭ ىشىندە مۇناي-گاز سەكتورى دەپ سەنىممەن ايتۋعا بوالدى. بىزگە ينۆەستيسيانىڭ 80%-ى سول سەكتور ارقىلى كەلىپ جاتىر. وسى جىلدار ىشىندە ەل ەكونوميكاسىنىڭ ەڭسەسىن كوتەرىپ، ەسىن جيعىزۋعا مۇناي ايتارلىقتاي اسەر ەتتى. «مۇنايىمىز بار نەگە ونداي ەمەس، مۇنداي ەمەس جاعدايىمىز» دەگەن نارازىلىق كوپ ەستىلەدى. ءبىراق ەل ەكونوميكاسىنا سەرپىن بەرگەن مۇنايدىڭ ۇلەسى ەكەنى داۋسىز.
– ەلىمىزگە ينۆەستيسيا تارتۋ ارەكەتتەرىنە قانداي باعا بەرەر ەدىڭىز؟ ۇتتىق پا، ۇتىلدىق پا؟
– نەگىزى ۇتتىق، اسىرەسە كورشى مەملەكەتتەرمەن سالىستىرساق ۇتقانىمىز انىق بايقالادى. ءبىراق، ءالى دە بولسا ەلىمىزگە تارتىلاتىن ينۆەستيسيا كولەمىن 2 ەسە كوبەيتۋگە بولادى. ەگەردە مەملەكەت جۇيەسىندە ۇزاق-مەرزىمدى بيۋدجەتتىك جوسپارلاۋ، جانە 3-5 جىلدىق كەلىسىم-شارتتار مەن ءوزارا قارىم قاتىناستاردى ەنگىزسەك ءالى دە ۇتارىمىز كوپ بولار ەدى.
سىرتتان كەلەتىن ينۆەستيسياعا قورىقپاي كىرىسە بەرۋىمىز كەرەك. ولار جۇمىس كوزدەرىن كوبەيتىپ، ەل ەكونوميكاسىنا سەرپىن بەرەدى. ەلىمىزدەگى ونەركاسىپ ورىندارىن، زاۋىتتار سانىن ارتتىرادى. ينۆەستيسيا نەگىزى ۇزاق-مەرزىمدى قاتىناستار بولسا عانا كەلەدى. وسىنى ەسكەرۋىمىز كەرەك.
– ەلىمىزدىڭ ساۋدا-ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىعى باعىتىندا تالاي جوبا جۇزەگە استى. ءبىراق ءالى كۇنگە دەيىن شيكىزات شىعاراتىن ەل رەتىندە قالۋىمىز، بۇعان نە سەبەپ؟
– ونىڭ باستى سەبەبى ينۆەستيسيالاردىڭ 80-90%-ى شيكىزات سەكتورىنا كەلەدى. سول پاراديگمانى اۋىستىرۋ ءۇشىن باسقا سەكتورلاردا قازاقستاندىق تاۋارلارمەن قامتۋ باعدارلاماسىن كۇشەيتۋ كەرەك. مىسالى، مەملەكەتتىك ۇيىمدار تەك قازاستاندىق تاۋارلاردى ساتىپ الۋ كەرەك. كونتراكت جاساعان كەزدە، كەمىندە 3 جىل، ال مۇمكىندىك بولسا 5 جىلعا سوزعان ءجون. سوندا وڭدەۋ سالاسى 2-3 ەسە وسەدى. نەگىزى بۇل باعىتتا مۇمكىندىگىمىز زور.
ەلىمىزدىڭ گەوگرافيالىق ورنالاسۋى، تابيعات جاعدايى اۋىلشارۋاشىلىعىن دامىتۋعا وتە قولايلى. ماسەلەن، كوپتەگەن دامىعان ەلدەردە تابيعي، ەش دارىلەنبەگەن ونىمدەر ۇلكەن سۇرانىسقا يە. ءتىپتى، تابيعي ءونىمنىڭ باعاسى دارىلەنگەن ونىمدەرگە قاراعاندا قىمباتىراق. وسى ءبىر مۇمكىندىكتى پايدالانىپ، تالاي ەلدى تابيعي ونىمدەرىمىزبەن جارىلقاپ تاستاساق تابىستى ەلگە اينالار ەدىك.
شەتەلگە بارىپ كەلگەن تالاي ادام بىزدەگى ازىق-تۇلىك ونىمدەرىنىڭ ءدامىنىڭ ەرەكشە ەكەنىن بىردەن بايقايدى. بۇل دا بولسا ءبىزدىڭ ازىق-تۇلىك ونىمدەرىمىزدىڭ ساپاسىن ارتتىرىپ سىرتقا كوبىرەك شىعارۋعا ءبىر مۇمكىندىك بولار ەدى.
مال شارۋاشىلىعىن دامىتىپ ەتتى كوبىرەك شىعارۋعا كۇش سالۋىمىز كەرەك. ويتكەنى ءبىزدىڭ مالىمىزدىڭ ەتى وتە ءدامدى. كوپ مالدى باعاتىن كەڭ بايتاق جەرىمىز بار. تەك نيەت ەتىپ، ماشاقتانساق جەتىپ جاتىر.
مۇنايدىڭ دا كۇنى بىتەدى. ال اۋىلشارۋاشىلىعى مەن مال شارۋاشىلىعى اتا كاسىپ رەتىندە ەل ەكونوميكاسىن كوتەرىپ، الەمدىك برەند رەتىندە تانىتاتىن مۇمكىندىگى بار. حالىققا جۇمىس كوزدەرى كوبەيىپ، الەۋمەتتىك جاعدايىن جاقسارتۋعا دا ىقپال ەتەرى ءسوزسىز. سوندىقتان ءوز باسىم بۇل باعىتتاعى وزگەرىستەردى قۋانا قۇپتايمىن.
– قايتسەك قازاقستاندىق ءونىمنىڭ ساپاسىن ارتتىرامىز؟ وتاندىق ونىمنەن قاي تاۋارعا كوڭىلىڭىز تولادى؟
– كوبىنەسە، قازاقستاندىق بيزنەس ساپاسى جاقسى تاۋارلاردى شىعارادى. ءبىراق الەمدىك دەڭگەيدە باسەكەدە ءتۇسۋ ءۇشىن، ساپانى بارىنشا ارتتىرۋ كەرەك. بىزدە وعان قاجەتتى كۆاليفيكاسيا بار بولعانىمەن – قوسىمشا تەحنولوگيا، ينۆەستيسيا قاجەت. سول پروسەسستى تەزدەتۋ ءۇشىن ۇزاق-مەرزىمدى كونتراكتتار كەرەك. مىنە كوردىڭىز بە، اڭگىمە باسىندا ايتقان سۇراققا قايتىپ كەلدىك.
ەگەر دە ءبىزدىڭ مەملەكەت كازاقستاندىق وڭدەۋ بيزنەسىنە سەنە باستاسا، وندا شەتەلدىڭ ينۆەستورلارىدا سەنەتىن بولادى. ءبىراق، سەنىمدى سوزبەن ەمەس، ناقتى كونتراكتپەن كورسەتۋ كەرەك.
ەلىمىزدەگى ءبىراز وندىرۋشىلەردىڭ تاۋارى كوڭىلدەن شىعادى. ءبىزدىڭ ەلىمىزدەگى وندىرىلەتىن تاۋارلار سالىستىرمالى تۇردە ساپاسى وتە جاقسى، تابيعي. سوندىقتان ەكسپورتقا شىعارساق ولارعا سۇرانىس تا جوعارى بولارى ءسوزسىز. وسى مۇمكىندىكتى پايدالانساق جاقسى بولار ەدى.
ماسەلەن اۋعانستانعا ۇن شىعاردىق. جاقىندا ءبىر جەردەن وقىپ قالدىم، اۋعاندىقتار ءبىزدىڭ ۇننىڭ ساپاسىنا ريزا ەكەن. نەگىزى ۇنىمىزدى تالاي ەلگە ۇيالماي ۇسىنۋعا بولادى. تۇرىكتەردىڭ پاحلاۆاسى وسى تالاي تۋريستەردىڭ سۇيىكتى اسىنا اينالىپ كەتتى عوي. سول سەكىلدى سوك پەن تالقاندى، جەنتتى، قۇرتتى ۇسىنۋ جولدارىن تاپساق جاقسى ەدى.
جۇرتتىڭ ءبارى ءتاتتى ونىمدەردەن باس تارتىپ جاتقاندا قۇرتتىڭ جارناماسىن ارتتىرىپ، ۇسىنا بىلسەك، ءدامىن قاتتى اششى قىلماي، تۋريستەرگە ۇسىنا بىلسەك، كەيىن ەكسپورتقا شىعارۋعا دا مۇمكىندىك تۋار ەدى. جۇرتتىڭ فاست-فۋدى، دەنساۋلىققا زياندى تاعامىنا دەيىن حالقىمىزدى باۋراپ الدى عوي. ايتپەسە قاي اتامىز چيكەن جەپ، پيسسانى كەشكى تاعامى قىلىپ، فريمەن بالدارىنىڭ قارنىن تويعىزىپ ەدى؟! ءبارى سول جارنامانىڭ ارقاسىندا قازاقتىڭ اسقازانى كوسموپوليتتەنىپ بارا جاتقانىن اڭعارماي قالىپ وتىرمىز.
سول سەكىلدى ەبىن تاۋىپ سىرتقا شىعارا بىلسەك، ءبىزدىڭ دەنساۋلىققا پايدالى، قۇرامى تازا تابيعي، ەل كوڭىلىنەن شىعاتىن ونىمدەرىمىز بارشىلىق. سول سەكىلدى قىزىلوردانىڭ كۇرىشى، سارىعاشتىڭ قۇلپىنايى، اقتوبەنىڭ تارىسى، قازالىنىڭ اششى كامپيتى، تۇركىستاننىڭ جەمىسى، جاڭارقانىڭ قىمىزى، وسكەمەننىڭ بالى سەكىلدى تالاي سىرتقا ۇيالماي كورسەتەتىن تاۋارىمىز بار. تەك باعالاماي وتىرمىز.
ءقازىر بۇل سالاداعى كوپتەگەن ماسەلەلەر شەشىلدى. ءبىراق ءالى دە بولسا 3 نارسە ىستەسە بولادى. بىرىنشىدەن ەكسپورتتىق نەسيەلەردىڭ ستاۆكاسىن تۇسىرسە بولادى. ەكىنشىدەن، بيۋروكراتيالىق پروسەدۋلارىن 2 اپتاعا سىيدىرۋ كەرەك. ايتپەسە كليەنت كەتىپ قالۋى مۇمكىن. سۇراقتار وتە تەز شەشىلۋى كەرەك. ۇشىنشىدەن، ەكسپورتتىق قولداۋعا جىبەرىلەتىن اقشا كولەمىن كەمىندە ءجىو-نىڭ 1%-نا دەيىن كوبەيتۋ كەرەك. جالپى ەلىمىزدەگى تاۋار وندىرۋشىلەرگە ولار ەسىن جيناپ العانشا كوپ جاعداي جاساپ، قامقورلىق تانىتۋىمىز كەرەك. سوندا ولار دا تەز اياققا تۇرىپ كەتەدى.
– كوپ جاعدايدا ەلىمىزدەگى تاۋار قۇنى حالىقتى قىنجىلتىپ جاتادى. باعانى تۇراقتاندىرۋ ءۇشىن نە ىستەۋىمىز كەرەك؟
– ەگەردە جەمقورلىق جويىلسا، بيۋروكراتيا ازايسا، نەسيەلەردىڭ ستاۆكالارى ەكى ەسە ازايسا، ۇزاق-مەرزىمدىك كونتراكتىلەر ەنگىزىلسە، وندا تاۋارلاردىڭ باعالارى كەمىندە 30%-عا دەيىن تۇسەر ەدى.
سوسىن تەك ۇزاق-مەرزىمدى كونتراكتىلەر ارقىلى باعانى تۇراقتاندىرۋعا بولادى. ەل ىشىندەگى باعالارعا دا باقىلاۋدى كۇشەيتۋ كەرەك. كەيدە باعانى قولدان ءوسىرۋ فاكتىلەرى كەزدەسىپ قالادى. ماسەلەن، قۇربان ايتتىڭ قارساڭىندا سۇرانىسقا بولا قۇرباندىق مالدىڭ باعاسىن ۇشىرىپ جىبەرۋ دۇرىس ەمەس. مۇنداي اشكوزدەرگە تىيىم كەرەك.
سوناۋ ءبىر ەلدە دوللار باعاسى كوتەرىلىپ كەتىپتى دەگەندى ەستي سالا دۇكەن سورەسىندەگى زاتىنىڭ باعاسىن ىشقىنتا قوياتىن ساۋداگەرلەردىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن ارتتىرۋ كەرەك. ەگەر قاتتى قاداعالاۋ بولسا ولار ولاي بەتىمەن كەتپەس ەدى.
ەلىمىزدە دارى-دارمەكتىڭ دە باعاسى كوپ جاعدايدا كوتەرىلىپ تۇرادى. ونى كورگەن حالىق اشۋ ىزاعا بەرىلەدى. راس، ءدارى سىرتتان كەلەتىن شىعار. ءبىراق ءبىر قالاداعى ەكى ءتۇرلى ءدارىحاناداعى ءبىر ءدارىنىڭ باعاسى ويلاندىرۋى كەرەك. باعا تۇراقتى بولسا حالىقتىڭ دا كوڭىل كۇي شات بولادى.
ايتپاقشى، زەينەتاقى كولەمى ءوستى ەكەن دەپ جاڭا جىل كەزىندە باعانى كۇرت كوتەرۋدى دە قويۋ كەرەك. كوتەرىلگەن جالاقى مەن زەينەتاقى، جاردەماقىنى قىمباتشىلىق «جەپ قويسا» وندا ونىڭ كوتەرىلگەنىنەن پايدا بار ما؟! سوندىقتان وسىنداي ۇساق تۇيەك ماسەلەلەردى شەشۋىمىز كەرەك. باعا تۇراقتىلىعى حالىقتىڭ كوڭىل كۇيىنە اسەر ەتەتىنىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك.
– ەلىمىزدە تۇتىنۋشىلاردىڭ قۇقىعى قورعالعان با؟
– ارينە. بۇل جەردە ءبىراز شارا قابىلداندى. ءقازىر تاعى ەكىنشى فاكتور پايدا بولدى – ول الەۋمەتتىك جەلىلەر. كليەنتتەر جازسا، كومپانيا تەز ارادا كليەنتپەن حابارلاسىپ، پروبلەماسىن شەشۋگە تىرىسادى. بۇل جاقسى ءۇردىس. وسىنداي زاماناۋي ەلەكتروندى قۇرالداردىڭ مۇمكىندىگىن پايدالانىپ تۇتىنۋشىلاردىڭ قۇقىعىن قورعاۋ جولدارىن جاقسارتا بەرۋىمىز كەرەك.
بۇل ءۇردىستى باعا قىمباتتاۋىنا قاتىستى دا ەنگىزۋگە بولادى. سوندا حالىق باعانى ءجونسىز كوتەرەتىن نۇكتەلەردى تەز ءتيىستى ورىندارعا حابارلاپ وتىرسا، قاداعالاۋ ارتىپ، باعا تۇراقتىلىعى قالىپتاسار ەدى.
حالىق پەن باعانى ءتيىستى قاداعالاۋشى ورگاندار اراسىندا وسىنداي ءبىر بايلانىس ورناتۋىمىز كەرەك. جالپى كوپ جاعدايدا دۇكەندەر، ساۋدا نۇكتەلەرى حالىقپەن ساناسا بەرمەيدى. ەگەر حالىقتىڭ ءوزىنىڭ باعا تۇراقتىلىعىن قالىپتاسۋعا تىرىسىپ، ىقپال ەتىپ جاتقانىن كورسە ولار دا اياعىن اڭداپ باسار ەدى. ەلىمىزدەگى باعا تۇراقتىلىعىنىڭ، تۇتىنۋشىلار قۇقىعىنىڭ قورعالۋىنىڭ ماڭىزى زور!
