حح عاسىردا گارۆارد ۋنيۆەرسيتەتىندە امەريكاندىق عالىم روبەرت باررو حالىقتىڭ ءدىندارلىعى مەن ەلدىڭ ەكونوميكالىق ءوسىمى اراسىنداعى بايلانىس تۋرالى زەرتتەۋ جۇرگىزگە. بارلىعى 59 مەملەكەت عالىمنىڭ نىساناسىنا ءىلىندى. پروفەسسور ءوز ەڭبەگىن اللاعا سەنۋ، اقىرەت، ءجاننات، توزاق سياقتى كاتەگوريالارعا بولگەن. ناتيجەلەرى بۇل فاكتورلاردىڭ ەكونوميكالىق وسۋگە قوسقان ۇلەسى تەڭ بولماسا دا، قاي كەزدە دە وڭ بولاتىنىن كورسەتكەن. مىسالى، توزاققا سەنۋدەن گورى، جۇماققا سەنۋ ەكونوميكالىق وسۋگە الدەقايدا از ىقپال ەتەدى.
«پوتەنسيالدى توزاق تۇرىندەگى قامشى الەۋەتتى جۇماق سابىزىنەن الدەقايدا تيىمدىرەك بولىپ شىعادى»، - دەگەن باررونىڭ ءوزى.
سونداي-اق، كانادا عالىمدارى ۋلريح بلۋم مەن لەونارد ءدادليدىڭ پىكىرىنشە، ءدىن وتىرىك پەن جالعاندىققا تىيىم سالادى، بۇل ەكونوميكانىڭ وركەندەۋىنە وڭ اسەر ەتەدى.
بۇعان مىسال رەتىندە رەسەي يمپەرياسىنداعى ءحىح عاسىرداعى ەسكى سەنۋشىلەر قاۋىمىن كەلتىرۋگە بولادى. ول زاماندا ەلدىڭ ونەركاسىبى مەن ساۋداسىن بيلەگەن سولار ەدى. مۇنىڭ سىرى – بۇل قاۋىمداستىقتاردىڭ ادال سوزگە سۇيەنىپ، كەپىلسىز نەسيە بەرۋىندە ەدى. كەيىننەن ولار رەسەيدەن ءبىر سەبەپتەرمەن ىعىستىرىلا باستاعاندا، باسقا ەلدەردە دە ولار جوعارى ەكونوميكالىق كورسەتكىشتەرگە سەبەپ بولدى.
جالپى، عالىمداردىڭ ستاتيستيكاسى بويىنشا حريستيان ەلدەرى الەمدەگى ەڭ باي ەلدەردىڭ قاتارىنا جاتادى. ولاردان كەيىن يسلام كەلەدى. ءبۋدديزمدى، ءيندۋيزمدى جانە اتەيزمدى ۇستاناتىن مەملەكەتتەر ەڭ كەدەي جانە ەكونوميكالىق وسۋگە قابىلەتتى ەمەس.
حريستياندىقتىڭ باعىتتارىن قاراستىراتىن بولساق، وندا، ارينە، پروتەستانتتار تۋرالى ەرەكشە ايتىلادى. نورۆەگيا، شۆەيساريا، اقش، نيدەرلاندى، اۆستراليا، گەرمانيا، شۆەسيا جانە كانادا سياقتى مەملەكەتتەردىڭ حالىقتارى بۇل ءۇردىستى كوبىرەك ۇستانادى. عالىم ماكس ۆەبەردىڭ پىكىرىنشە، كاپيتاليزمنىڭ پايدا بولۋىنا نەگىز بولعان پروتەستانتيزم بولدى. ويتكەنى، ولار ءۇشىن ەڭبەك پەن ساۋدا تەك پايدالى شارۋاشىلىق قىزمەتى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ىزگىلىككە، مەيىرىمدىلىككە شاقىرادى. وسىلايشا، جاقسى اقشا تابۋعا جانە پايدالى كاسىپ قۇرۋعا دەگەن ۇمتىلىستى پروتەستانتتار ادال پارىزدى ورىنداۋ رەتىندە قابىلدايدى.
سونىمەن بىرگە، 1990 جىلداردىڭ اياعىندا ەۋروپانىڭ ءۇش ءتۇرلى ايماعى – پولشا، گەرمانيانىڭ وڭتۇستىك بولىگى مەن يرلانديا ەكونوميكالىق قارقىندى دامۋ جولىنا ءتۇستى. ولاردىڭ بارلىعىن كاتوليسيزم بىرىكتىردى. سونىمەن قاتار، بولجام بويىنشا وسۋگە 1962 جىلى جۇمىسقا دەگەن كوزقاراس تۇجىرىمداماسىن وزگەرتكەن ەكىنشى ۆاتيكان كەڭەسى اسەر ەتتى. وسى ۋاقىتقا دەيىن جۇمىس ادامنىڭ كۇناسى ءۇشىن جىبەرىلگەن قارعىس بولىپ سانالدى، ال كەدەيلىك دەگەنىڭىز قاسيەتتى احۋال سياقتى تۇسىنىك بولعان. الايدا، بۇل كوزقاراستى وزگەرتكەننەن كەيىن 25 جىل ءوتتى جانە كاتوليكتىك ەكونوميكا كەرەمەت وركەندەۋگە قول جەتكىزدى.
يسلامدا «جەكە مەنشىك» نەمەسە جالپى «جەكە» دەگەن ۇعىمدار بولمايدى، ويتكەنى ادامنىڭ العانىنىڭ ءبارى «امانات»، ياعني ۋاقىتشا پايدالانۋعا بەرىلگەن. تۇسىنىكتى تىلمەن ايتقاندا، يسلام رەفورماتورى ءال-اۋعانيدىڭ پىكىرىنشە، يسلام سوسياليزمگە ۇقسايدى، مۇنداعى باستى ماقسات ەكونوميكاداعى مەملەكەتتىڭ ءرولىن كۇشەيتۋ بولدى.
يسلام مەن قازاقستان، اتاپ ايتقاندا، تيتۋلدى ۇلت – قازاقتار اراسىنداعى بايلانىسقا كوشپەس بۇرىن، شاعىن ەسكەرتپە جاساۋ كەرەك. كەز كەلگەن ۇلتتىڭ بولمىسى ەكى نارسەگە بايلانىستى قالىپتاسادى: ءدىنى مەن ءتىلى. ال، زەرتتەۋلەرگە قاراعاندا، قازاق بولمىسى دىننەن گورى ەتنيكالىق نەگىزدە قالىپتاسقان.
«ورتالىق ازياداعى ۇلتتىق بىرەگەيلىكتىڭ يسلامدىق قۇرامداس بولىگى ءارقاشان ۇلكەن، ۇلتتان جوعارى يسلام قاۋىمداستىعىنا قاتىستى تەرەڭ سەزىمدى الىپ كەلە بەرمەيدى. ولار ءۇشىن ەتنيكالىق بىرەگەيلىكتىڭ ماڭىزدىلىعى باسىمىراق»، - دەپ تۇسىندىرەدى تاريح عىلىمىنىڭ پروفەسسورى ميۋريەل اتكين.
سونداي-اق، جازۋشى شاحيماردەن قۇسايىنوۆتىڭ ايتۋىنشا، ءبىر كەزدەرى – ءحىح عاسىردا تۇركى تايپالارىنىڭ قازاق، وزبەك بولىپ ەكىگە بولىنۋىنە ءدال وسى يسلام دىنىنە دەگەن ءارتۇرلى كوزقاراستار سەبەپ بولعان. دەمەك، وزبەكتەر شاريعات (يسلام زاڭدارى)، ال قازاقتار كونە تۇركى زاڭدارىن، ياعني يسلامعا دەيىنگى زاڭداردى ۇستانعان. سونىمەن قاتار، حالىقتىڭ باسىم بولىگى ءوزىن مۇسىلمانبىز دەپ سانايتىنىن جانە بۇل مەملەكەتتىڭ ساياساتى مەن ەكونوميكالىق دامۋىندا ءىشىنارا كورىنىس تابۋىن ەسكەرمەۋگە بولمايدى. وسىلايشا، قازاقستان باسقا يسلام ەلدەرىمەن ايتارلىقتاي ينتەگراسيالانعان جانە كوپتەگەن وداقتار مەن دوستاستىقتاردىڭ مۇشەسى بولىپ تابىلادى.
سولاردىڭ ءبىرى – قازاقستان 1995 جىلى قوسىلعان يسلام ىنتىماقتاستىعى ۇيىمى. اتاپ ايتقاندا، ونىڭ ەكى بولىمشەسىنىڭ – ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگى جونىندەگى يسلام ۇيىمى مەن يسلام دامۋ بانكىنىڭ شتاب-پاتەرى سايكەسىنشە استانا جانە الماتى قالالارىندا ورنالاسقان. يسلام دامۋ بانكى شاعىن بيزنەس، اۋىل شارۋاشىلىعى سياقتى سالالارعا ينۆەستيسيا سالىپ، ينفراقۇرىلىمدى قولداۋعا (مەكتەپتەر، اۋرۋحانالار سالۋعا جانە ت.ب.) گرانتتار بولە وتىرىپ، قازاقستان ەكونوميكاسىنىڭ ىلگەرىلەۋىنە ايتارلىقتاي ىقپال ەتۋدە.
يندۋيزمدە ىستەر الدەقايدا كۇردەلى جانە ەكونوميكانىڭ دامۋىنا كەرى اسەر ەتەدى. مىسالى، قايتا تۋىلۋ مەن كارماعا سەنۋ جانى بار تىرشىلىك يەلەرىنىڭ بارلىعىن ولتىرۋگە تىيىم سالادى. مۇنىڭ ناتيجەسىندە اۋىل شارۋاشىلىعى داقىلدارى كوپتەگەن كەمىرگىشتەردەن زارداپ شەگىپ جاتادى. سونىمەن قاتار، بۇل ءدىن كەڭ تاراعان ءۇندى قوعامىندا كاستالىق جىكتەلۋ بار. ەگەر ادام تومەنگى تاپقا جاتاتىن بولسا، ونىڭ بويىندا قانداي دا ءبىر ەرەكشە قابىلەت پەن دارىن بولسا دا، ونى بارىنشا كورسەتۋگە مۇمكىندىگى بولمايدى. ياعني، ەشقاشان وسپەيدى، كەمەلىنە جەتپەيدى، مانساپتىق ىلگەرىلەۋگە قول جەتكىزە المايدى.
بۋدديزم تۋرالى ايتاتىن بولساق، ولاردىڭ جاقتاۋشىلارى رۋحاني دامۋدى ءبىرىنشى ورىنعا قويادى جانە كوبىنەسە ماتەريالدىق قۇندىلىقتارعا زيانىن تيگىزەدى. باسقاشا ايتقاندا، ەڭبەكتەنۋگە، بايۋعا، الەۋەتتى نىعايتۋعا قارسى. مىسالى، ءبۋدديزمنىڭ ءبىر تارماعى لامايستەر ەگىنشىلىكپەن مۇلدەم اينالىسپايدى.
حح عاسىردىڭ باسىندا عالىمدار شىعىس ازيانىڭ ارتتا قالۋىن كونفۋسييشىلدىكتىڭ كەڭ ەتەك جايۋىمەن بايلانىستىردى. كەيىنىرەك، سول عاسىردىڭ اياعىندا ەكونوميكانىڭ قارقىندى دامۋى كونفۋسييشىلدىكپەن دە ءتۇسىندىرىلدى. ماسەلە مىنادا، بۇل ءدىننىڭ نەمەسە فيلوسوفيالىق اعىمنىڭ تۇجىرىمداماسى بويىنشا قوعام ءوز بيلەۋشىلەرىنە ءسوزسىز باعىنۋى ءتيىس، اكەسىنە ۇلى سياقتى باعىنعانى سياقتى. ال كونفۋسييشىلدىكتەگى كاتوليسيزمنىڭ ۇلگىسى بويىنشا جۇمىسقا دەگەن كوزقاراس وزگەردى، بۇل سول قىتايدىڭ ەكونوميكالىق كەرەمەتىن ءىشىنارا تۇسىندىرەدى.
يۋدايزمگە كەلەتىن بولساق، جەكە بايۋ ماسەلەسى تەك ايىپتالىپ قانا قويمايدى، ادام تابيعاتىنىڭ تابيعي قاسيەتتەرىنىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى. قىسقاسى، ەۆرەيلەر ءۇشىن اقشاعا يە بولۋ جانە ەكونوميكالىق قاجەتتىلىكتەردى قاناعاتتاندىرۋ قالىپتى جاعداي جانە قۇپتالادى.
ادامزات ءومىرىنىڭ مىڭداعان جىلدارىندا ءدىن سالتانات قۇرعان ەلدەردىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىنە، حال-احۋالىنا، دامۋىنا قانداي دا ءبىر تۇردە اسەر ەتكەنىن جوعارىداعى مىسالدار تاعى دا دالەلدەيدى. ارينە، بۇگىندە مەملەكەتتەردىڭ كوپشىلىگى وزدەرىن ەگەمەندى دەپ تانىتىپ، ساياسي، ەكونوميكالىق جانە باسقا دا شەشىمدەردى قابىلداۋعا ءدىننىڭ ىقپالىن جوققا شىعارعان كەزدە، بۇل قارىم-قاتىناستار وزگەردى. دەگەنمەن، ەڭ باستىسى بۇرىنعىسىنشا قالىپ وتىر، ماسەلەن، قاندايدا ءبىر كونفەسسيالاردىڭ ءارتۇرلى دارەجەدە ىقپال ەتەتىنى ەلدەردىڭ دامۋىندا كورىنىس تابادى. ەگەر ەڭبەك، ەركىندىككە ۇمتىلۋ جانە جەكە بايۋعا دەگەن تالپىنىس ايىپتالماسا جانە باسقاشا ىنتالاندىرىلماسا، ەكونوميكا قارقىندى ءوسۋدى باستان كەشىرەدى جانە كەرىسىنشە بولۋى مۇمكىن.
