سوت پەن قۇقىق سالاسىنا قاتىستى قوعام ىشىندەگى سەنىمسىزدىك پەن كۇدىك سەيىلەر ەمەس. نەگە؟
ەگەر قازاقستان بۇگىنگى تىعىرىقتان شىقسىن دەيتىن بولساق، كەزەك كۇتتىرمەيتىن رەفورمالاردىڭ باستىسى – قۇقىقتىق رەفورما ەكەنى حاق. بۇل تۋرالى باس سۋديامىز دا، باس پروكۋرورىمىز دا اشىق مالىمدەپ جاتىر. الايدا قاعاز بەن ءسوزدىڭ شىندىعىمەن قاتار، ءومىردىڭ شىندىعى بار ەكەنىن جاقسى بىلەمىز.
وسى ءومىردىڭ شىندىعى، باسىمىزدان وتكەرگەن ازدى-كوپتى تاجىريبەمىز ەلىمىزدە قوردالانعان كوپتەگەن ماسەلەنىڭ قاراپايىم عانا «ادىلەتتىلىك» دەگەن سوزگە بارىپ تىرەلەتىنىن ايقايلاپ ايتىپ وتىر.
الداعى ونجىلدىقتا ءدۇيىم قازاققا قانداي ورتاق ۇران بار، جۇرتتى الاڭداتاتىن قانداي تاقىرىپ بار دەپ سۇراساڭىز، تاعى دا وسى «ادىلەتتىلىكتى» ايتار ەدىم.
بارشا ساياسي ۇدەرىستەر، بارشا ادەبي نە مادەني پروسەستەر، قوعامدىق تالقىلار وسى ءبىر ءسوزدىڭ، ۇعىمنىڭ اينالاسىندا جۇرەتىن بولادى.
ادىلدىك...
شاراسى، امالى تاۋسىلعان قاراپايىم ادامدار، ازاماتتار «ادىلەتتىلىكتى» قايدان ىزدەيدى؟ ارينە، سوتتان، پروكۋراتۋرادان ىزدەيدى. بۇعان دالەلدى جاقىپ اسانوۆ مىرزانىڭ ءوزى ايتىپ وتىر.
سوڭعى بەس جىلدا ەلىمىزدەگى سوتقا جەتەتىن ازاماتتىق ىستەردىڭ سانى 200 مىڭنان شامامەن 1 ميلليونعا دەيىن جەتكەن ەكەن. ويلاپ قاراڭىزدارشى: بەس ەسە ارتقان. بۇل نەنى كورسەتەدى؟
ازاماتتاردىڭ زاڭعا باعىنىپ، قۇقىقتىق ساناسىنىڭ ارتقانى عانا ەمەس، بۇل – ەلىمىزدەگى كوپتەگەن ماسەلەنىڭ ادامي، ازاماتتىق، قازاقتىق تۇرعىدا شەشىلە الماعانىنىڭ بەلگىسى.
ەڭ قيىنى، ەڭ سۇمدىعى – ءبىز تەك سوتقا، زاڭعا عانا سەنۋدەن قالعان جوقپىز، وز-وزىمىزگە، ءوز داستۇرىمىزگە، مادەنيەتىمىزگە، اقىلىمىزعا سەنۋدەن قالىپ جاتقان ۇلتپىز. سوڭعى جىلدارى وسىنىڭ الدىن الاتىن ينستيتۋتتار، كاسىپتەر، ماماندار دايىندالىپ، ەنگىزىلىپ تە جاتىر. ال ولارعا جۇگىنەتىندەر سانى نەكەن-ساياق.
سوت پەن پروكۋراتۋرانىڭ جاعدايى قالاي؟
ول دا بەلگىلى. ءبىزدىڭ سوتتار مەن پروكۋراتۋرا تاۋەلسىز قۇرىلىمدار ەمەس. ولاردىڭ اتقارۋشى بيلىككە تاۋەلدى ەكەنىن بەسىكتەگى بالا دا بىلەدى.
ەگەر سەن بيلىكپەن سوتتاسساڭ، بيلىككە شاعىمدانساڭ – ۇتىلاسىڭ. بار ماسەلەنى كونستيتۋسيا مەن زاڭ ەمەس، «تەلەفون قۇقىعى» شەشەدى.
ەگەر بيلىككە قارسى كەلسەڭ، ۇتىلىپ قانا قويمايسىڭ، ءوزىڭ تۇتىلاسىڭ، ءوزىڭ قۋدالاۋعا تۇسەسىڭ. ەگەر باي مەن كەدەي سوتتا كەزىگەر بولسا، كەدەيدىڭ ۇتىلاتىنى بەلگىلى.
سوندا «ادىلەتتىلىكتى» قايدان ىزدەپ تابۋعا بولادى؟ ىزدەگەنىن تابا الماعاندار، وسىنداي شىرقىراپ تۇرعان ادىلەتسىزدىكتى كورگەندەر نە ىستەمەك؟ ونىڭ دا جولدارىن كورىپ وتىرمىز: ءبىرى – ءوزىن-وزى ورتەپ جاتىر، ءبىرى – ەلدەن شەتەلگە بەزىپ جاتىر، ءبىرى – جەمقورلىققا سالىنىپ، پارا بەرىپ، تامىر-تانىس ىزدەپ، ءوزى سول جەمقور جۇيەنىڭ قۇرامداس بولىگىنە اينالادى، ەندى ءبىرى – ادىلەتتى جوعارعى سوتتان ەمەس، مۇلدەم جوعارىدان ىزدەپ، قۇدايدىڭ اتىن ايتىپ، ءوزىن دە، وزگەنى دە جارۋعا دايىن جاعدايعا جەتىپ قالدى.
وسىنداي كۇيمەن الىسقا بارا الامىز با؟ الەمدەگى ۇزدىك 30 ەلدىڭ قۇرامىنا كىرەمىز دەپ ۇمىتتەنگەن «ماڭگىلىك» مەملەكەتىمىز 30 جىل ەمەس، 30 ايعا شىداي ما ەكەن؟
اينالىپ كەلگەندە، سوتتىڭ تۇزەلۋى، رەفورمالانۋى تەك جاقىپ اسانوۆتىڭ شەكپەنىنىڭ عانا ماسەلەسى ەمەس. بارشا ەل مەن قوعام بولاشاعىنىڭ ماسەلەسى.
بۇگىنگى پرەزيدەنت ن.نازاربايەۆ قۇرعان ساياسي جۇيە مەن رەجيمنىڭ قالۋ-قالماۋىنىڭ دا ماسەلەسى.
وسى جۇيەنىڭ قايشىلىقتارى مەن قانى-جانىنا سىڭگەن قيتۇرقىلارى سوت پەن پروكۋراتۋرانى رەفورمالاۋعا مۇمكىندىك بەرە مە ەكەن؟ كەڭىرەك ايتاتىن بولساق، «بۇل جۇيە ءوز-وزىن رەفورمالاي الا ما، الدە ونى وزگەرتۋ ءۇشىن جۇيەنى تۇبەگەيلى قۇرتىپ، جاڭادان سالۋ كەرەك پە؟ جاڭادان قۇراتىن بولساق، ەسكى جۇيەنىڭ قيراۋى مەملەكەتتىڭ كۇيرەۋىنە الىپ كەلمەي مە؟» دەگەن ۇلكەن، اسا كۇردەلى ساياسي-فيلوسوفيالىق سۇراقتار دا تۋىندايدى.
جاقىپ اسانوۆ پەن قايرات قوجامجاروۆ باستاعان رەفورمالار مەن وزگەرىستەر، ولاردىڭ ىسكە اسۋ-اسپاۋى وسى سۇراقتارعا ناقتى جاۋاپ بەرۋى ءتيىس سياقتى.
قاتەلىكتى مويىنداۋ قاجەت
شىنايى، شىنشىل رەفورما قاتەلىكتەردى ايقىن مويىنداۋدان باستالادى. بۇگىندە سوت پەن پروكۋراتۋرا جۇيەسىنە ءبىراز سىن ايتىلىپ تا جاتىر.
ءبىراق، شىنىن ايتۋ كەرەك، قوس باسشى دا بۇگىنگى جۇيەنى ىشىنەن وزگەرتە الامىز دەپ سەنەدى. جاقىپ اسانوۆ ءوز سوزىندە «ءبىز رەفورمالار ۇسىنبايمىز، پرەزيدەنتتىڭ ايتقانىن جۇزەگە اسىرامىز» دەپ قالدى.
مەنىڭ ويىمشا، شىنايى رەفورمالار، شىنايى مودەرنيزاسيا – قاشاندا ءومىر مەن ءولىم اراسىنداعى تاڭداۋ. يا بولامىز، يا جويىلامىز. يا وزگەرەمىز، يا قۇريمىز. يا جاسايمىز، يا اتىلامىز دەگەن تاڭداۋ.
بۇگىنگى سوت پەن پروكۋراتۋرا جۇيەلەرى ستاليندىك-توتاليتارلىق جۇيەنىڭ ءىزباسارى، سونىڭ مەنتاليتەتى مەن پسيحولوگياسىن قانىنا سىڭىرگەن ينستيتۋتتار.
سول مەنتاليتەت پەن پسيحولوگيادان ارىلماي، سونى اشىق مويىنداماي، ولاردى وزگەرتەمىز دەۋدىڭ ءوزى قاتەلىك. وكىنىشكە قاراي، ەكى باسشى دا وسى تۋرالى ماردىمدى وي ايتپايدى.
بۇگىنگى سوت پەن پروكۋراتۋرا جۇيەلەرى وزگەرمەسە، ەلىمىز دامىمايدى، كەرىسىنشە، ەنتروپيا مەن ءىرىپ-شىرۋ جولىنا ءتۇسىپ كەتەدى. ءتۇسىپ تە جاتىر.
بىزدەگى رەفورمالاردىڭ كوپتەگەن جاعدايدا ىسكە اسپاي قالۋى ادام فاكتورىنا بارىپ تىرەلەدى. ءبىز ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن ءادىس-تاسىل ىزدەمەيمىز، ادام ىزدەي باستايمىز. جانە دە ادام ىزدەۋىمىزدىڭ وزىندە كوپتەگەن شيكىلىكتەر بار.
ماي-ماي، كىر-كىر بولعان كارتانى وڭدى-سولدى ساپىرا بەرەمىز، ساپىرا بەرەمىز. جاقسى ادام كەلسە از دا بولسا ءىس وڭالعانداي بولادى، كەتسە ءبىتتى – ءبارى دە توقتاپ، كەرى قايتادى.
مىسالى، باس پروكۋراتۋراداعى جاقىپ اسانوۆتىڭ كەزىندە باستالعان اشىقتىق، تەحنولوگيالىق جاڭالىقتاردىڭ ءبىرازى جاڭا باسشىلىق كەلگەن بويدان ءۇزىلدى دە قالدى.
سونى باستاعان ازاماتتاردىڭ ءبىر توبى سىرتتا قالدى، ءبىر توبى جاقىپ اسانوۆتىڭ سوڭىنان ىلەسىپ كەتتى. سوندا بۇنىمىز نە رەفورما؟ قانداي رەفورما؟
بۇگىنگى سوت پەن پروكۋراتۋرا جۇيەسى ءبىر مەزەتتە جۇزدەگەن، قاجەت بولسا مىڭداعان قىزمەتكەرىن جۇمىستان شىعارۋعا ءازىر مە؟
مىسالى، ءبىر اۋداندىق سوتتا نە پروكۋراتۋرادا ءبىر قىزمەتكەر قىلمىسپەن، پارامەن ۇستالىپ جاتسا، سول سوتتا ىستەگەن بارشا ادامدى جۇمىستان شىعارۋعا ءازىر مە؟ ەگەر اسانوۆ پەن قوجامجاروۆ مىرزالار «ءيا، دايىنبىز» دەپ قانا قويماي، وسىنى ءىس جۇزىندە جۇزەگە اسىرسا، ءوز باسىم وسى ەكى ۆەدومستۆودا شىنايى ءبىر رەفورمالار باستالىپ جاتىر دەگەنگە سەنەر ەدىم.
سۋديالار مەن پروكۋرورلار
ماسەلە –سۋديالار مەن پروكۋرورلاردىڭ وزدەرى كەشەگى بولمىسى مەن تىرلىگىنە جيىركەنىپ قاراي بىلۋىندە. جاڭادان كەلگەن نەمەسە قاتاڭ سۇرىپتاۋدان وتكەن سۋديالار مەن پروكۋرورلار «ءبىز ەشقاشان دا بۇرىنعى ارىپتەستەرىمىزدەي بولمايمىز! ءبىز ۇلكەن ەلدىك ميسسيانى اتقارىپ جاتىرمىز. ءبىزدىڭ پاراقور بولۋعا قاقىمىز جوق، جەمقور بولۋعا ارىمىز جىبەرمەيدى!» دەپ ۇرانداپ قانا ەمەس، سول پرينسيپتەرىن ىسكە اسىرا بىلۋىندە.
مىسالى، ەرتەڭگى كۇنى جاس سۋديا يا پروكۋرور «مەنىڭ باسشىم پارا الادى ەكەن، زاڭدى اياققا باسادى ەكەن» دەپ قوعامعا دالەلىن كەلتىرىپ جار سالسا، يا باسشىلىعىنا ارىزدانسا، ونىڭ كۇنى نە بولادى؟ ول «ستۋكاچ» دەگەن جامان اتپەن جۇمىستان قۋىلا ما، الدە ونىڭ باسشىلارى تۇتقىندالا ما؟
بۇرىن-سوڭدىبولماعان جاڭا جۇيەنى الىستان ەمەس، استانادان باستاۋعا بولا ما؟ استانانىڭ ءۇش اۋدانى عانا بار، ماسەلەن. سول ءۇش اۋداندا يدەالدى، اسانوۆتىڭ ارمانىنان تۋىنداعان، اتىنا شاڭ جۋىمايتىن، ءادىل دە، ادىلەتتى دە سوتتى قۇرۋعا بولا ما ەكەن؟
سول استانادا بىلىققا باتقان، سوڭىندا اڭگىمە جۇرگەن، فاكتىسى بار سۋديالار مەن پروكۋرورلاردى توپ- توبىمەن جۇمىستان كەتىرىپ، قاجەت بولسا سوتتاپ، قۇقىق جۇيەسىنە ەشقاشان دا جولاي المايتىنداي ەتۋ مۇمكىن بە؟ ەگەر مۇمكىن بولسا، وعان كوپ ۋاقىتتىڭ دا قاجەتى جوق.
توقەتەر
باياعىدا گرۋزياداعى رەفورمالاردى جۇزەگە اسىرعان، جوسپارلاعان ازاماتتاردىڭ ءبىرى – كاحا بەندۋكيدزەمەن تانىسىپ، ءبىر اپتا بويى ارالاسۋعا مۇمكىندىك العان بولاتىنمىن.
ءبىر رەتى كەلگەندە «گرۋزياداعى رەفورمالاردى باسقا جەردە جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟» دەپ سۇراق قويعان بولاتىنمىن.
سوندا بەندۋكيدزە مىرزا: «كەز كەلگەن رەفورمانى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ءۇش-اق ادام قاجەت. ءبىر ادام وسى رەفورمالاردىڭ تىزبەگىن، كونسەپسياسىن جاساپ، سوعان جەكە جاۋاپكەرشىلىكتى ءوز موينىنا الۋى كەرەك.
ەكىنشى ادام وسى رەفورمالاردى قايتكەن كۇندە دە، ەشكىممەن، ەشقانداي قيىندىقپەن ساناسپاي ىسكە اسىرۋى ءتيىس. ول ادامنىڭ قولىنا قاجەتتى بيلىك، ەرىك-جىگەر بەرىلۋى ءتيىس.
ءۇشىنشى ادام كۇنى-تۇنى وتىرىپ، ىستەلىپ جاتقان جۇمىس تۋرالى حالىققا تۇسىندىرمە جۇمىسىن جۇرگىزۋى كەرەك. ەگەر وسى ءۇش ادام تابىلسا، ولاردىڭ قاجەتتى قۇقىقتارى مەن مۇمكىندىكتەرى بولسا، كەز كەلگەن رەفورمانى كەز كەلگەن ەلدە ىسكە اسىرۋعا بولادى»، – دەگەن ەدى.
كەزىندە سوۆەت وداعىنداعى ەڭ جەمقور، ەڭ پاراقور اتانعان گرۋزيندەر سوت رەفورماسىن جاساي ءبىلدى. گرۋزيننىڭ قولىنان كەلگەن نارسە قازاقتىڭ قولىنان كەلمەي مە سوندا؟...
دەرەككوز: "جاس الاش" گازەتى،
ىقشامدالىپ الىندى
