– اكە، بالالاردىڭ پارىزى ەكەن، انامىزدىڭ ورنىنا انا بولا الاتىن بىرەۋ بولسا، ەكى جارتى ءبىر ءبۇتىن دەگەندەي... – ۇلكەن ۇلى، بىلتىر ءوز قوجالىعىن بولەكتەپ الىپ، اۋىلدىڭ شەتىنە تاۋىق قوراداي تام سالىپ كەتكەنى، ۇزىلدى-كەسىلدى ءسوز باستادى.
سويتكەن ەدى، قىزدارىنىڭ ۇلكەنى – اناسىنىڭ جانازاسىنا ءبىر كەلىپ، سودان جىلىنا ءبىر كەلگەن الىس جاققا ۇزاتىلعان ايسالقىن كوز جاسى ءمولت ەتىپ تىسقا جۇگىرىپ شىعىپ كەتتى.
كىشى قىزى – ءالى كوپ نارسەنىڭ پارقىنا بارا بەرمەيتىن كەنجەسى دە، ۇلكەن اعاسىنا جەپ جىبەرەتىندەي الا كوزىمەن اتا قارادى.
– بالاسى جەسىر قالعان اكەسىنە ءۇش قايتارا ايتۋ كەرەك ەكەن، ءۇش جولى ايتتىم! – ۇلكەنى مىڭگىرلەپ زورعا ءۇن قاتتى.
اكەلەرى ۇندەمەدى. ۇندەگەندە نە دەيدى؟ بالالار ەسەيىپ ءارقايسىسى ءوز جونىنە كەتەدى ەكەن. كولحوزدىڭ جۇمىسىنان كەلسە – ۇيدە جالعىز، ەرمەكتەسەر ادام جوق، ىستىق-ىستىق شاي ۇسىنىپ، ۇزاق تۇندە ىشقىر بوساتاتىن ايەل جوق دەگەندەي...
بالالارعا وسىلاي ايتىڭدار دەپ استىرتىن اۋىزدارىنا ءسوز سالىپ، بۇيرىق بەرىپ سىرتتا اڭدىپ تۇرعان بەردىنىڭ اعاسى ۇيگە ۇرى مىسىقتاي جىلپ ەتىپ كىرىپ كەلدى.
– ءا-ا، اكەلەرىڭنىڭ جولىن اشتىڭدار ما؟! – اعاسى باۋىرىنا ءبىر قاراپ، بالالارىنا ءبىر قاراپ تۇرىپ قالدى.
بەردى وسىنىڭ ءبارىن جاساپ جۇرگەن وسى اعاسى ەكەنىن توپشىلاپ تۇرعان. بولماسا بالالاردىڭ اقىلى قايدان جەتسىن.
– ءاي، بەردى! قاتىن ولسە، بايى قوسا ولمەيدى! ال، بىرەۋىن ال! – اعاسى ءوزىنىڭ وكتەم مىنەزىنەن تايمادى. ءسويتتى دە، ابىرجىپ تۇرعان بەردىگە ىزاسى كەلە: – ساعان بوزاشى قاتىن تيمەسە، باسقا قاتىن ءولىپ كەتەيىن تيمەيدى! – دەدى.
سول ەكەن، اڭگىمە دە ساپ تيىلدى. بەردىنىڭ ابدەن زىعىردانى قاينادى: بىرەسە جالعىز قالدىرىپ تاستاپ كەتكەن مارقۇم قاتىنىنا ىشتەن رەنجىپ ءتىل تيگىزسە، بىرەسە بالالارىن ايادى، ولاردىڭ وزىنە ۇقساپ جالتاق ءارى كوڭىلشەك بولىپ قالعانىنا قىنجىلدى، بىرەسە اكەسىن باسقا قاتىنعا قيماعان قىزدارىن ءتۇسىنىپ تە، تۇسىنە الماي دا تۇردى. بارىنەن دە اعاسىنىڭ بوزاشى قاتىندى ايتقانى نامىسىنا ءتيدى. اۋىلدىڭ قايىن ەنەلەرى كەلىندەرى ۇيلەرىن جيناماسا بولدى، «بوزاشىنىڭ ۇيىندەي قىلماي سىپىرمايسىڭ با» دەپ ۇرىسسا، دوستارى ءبىرى-بىرىن «بوزاشىنىڭ ۇيىنەن شىقتىڭ با» دەپ كەلەمەجدەيتىن. بەردىگە اعاسى ءدال سول بوزاشىنى ايتپايدى ما، قانىن قارايتىپ...
ۇلكەن بالالارى ۇيىنەن الىستاپ، كىشىلەرى عانا قالعاندا بەسىن وتە، بەردى ۇيىنەن شىقتى. اشۋعا بۋلىعىپ، بوزاشىنىڭ ءۇيى جاققا بارعىسى، ونىڭ بوزاسىنان ماس بولعانشا تويىپ ىشكىسى كەلدى.
اناۋ اپپاق قۇزداردان ەكى تاۋ جارىسىپ، بىرىمەن-بىرى تىرەسىپ، ورتاداعى داريانى بىرى-بىرىنەن قىزعانىپ اۋىلعا دەيىن كۇزەتىپ كەلەدى دە، اۋىل باسىنا جەتكەندە تاۋلار ءبىتىپ، وزەن سول جەردەن ەكىگە بولىنە قالىپ، قايتا قوسىلادى. ءدال سول ارالشىقتا ەكى ديىرمەن جانە جالعىز تام تۇر. وزەننىڭ تەرىسكەيىندە – اقجار اۋىلى، كۇنگەي جاعىندا – كوكجار اۋىلى. ءدال وسى ارالدى ەكى اۋىل بولىسە الماي قالعان با، ايتەۋىر ءارقايسىسى ءوز ديىرمەنىن قۇرىپ، سودان جالعىز تام سالىپ قويعان ەكەن، ونىڭ تۇپكى يەسى كىم، كىم سالعان، ونىمەن ەشكىمنىڭ دە شارۋاسى جوق، قاشان كىرگەنىمەن دە ءىسى جوق بوزاشى ايەل قونىستانىپ الىپتى. نە وسى ۇيدە تۋىپ، سول ۇيدە وسكەن بە – ونىسىنان دا ەشكىمنىڭ حابارى بولماعان. اقجارلىقتار دا، كوكجارلىقتار دا ءوز ديىرمەندەرىنە ءمىنىس اتتارى بارلار وزەننىڭ تاياز جەرىنەن ءوتىپ، اتتارى جوقتار تالدىڭ بىلەكتەي بۇتاقتارىنان ۇستى-ۇستىنە اساتا قويىلعان سولقىلداق كوپىرمەن جاياۋلاپ ءوتىپ بارادى.
ەكى ديىرمەندى بوزاشىنىڭ جامان تامى ءبولىپ تۇرادى. اۋىل تۇرعىندارىنىڭ الدى كۇيگەن كىرپىشتەن ءۇي سالىپ، سىرتىن سىلاپ، قىزىل جابىڭقىشپەن توبەسىن جابا باستاسا، بۇل بوزاشىنىڭ لاشىعى اتامزامانداعىداي – تاس دۋال، ۇستىنەن قامىستارى سالبىراپ شىعىپ تۇر، سىقىرلاۋىق ەسىگىنەن ادام سالەم سالعان كەلىندەي باس ءيىپ، سودان كەيىن كىرەدى.
بەردى دە سولاي كىردى. اۋزى-مۇرنىنا مۇرىن جاراتىنداي ءبىر كۇلىمسى ءيىس ۇردى. كىرگەننەن-اق جەركەنىپ، قاراڭعى قوراعا كىرگەندەي، وتىرعان ادامداردى ونشا اجىراتا المادى.
– ارمىسىزدار؟! – دەگەندەي بولدى. ونىڭ «ارمىسىزدارىنا» ەشكىم دە «بار بولىڭىز»، «كەلىڭىز» دەمەدى. وندايعا بۇل جەردەگىلەر ۇيرەنبەگەن. بۇل ۇيگە ەشكىم سالەم-الىك ايتىپ كىرمەيدى. «بوزا قانداي»، «تارى بوزا ما»، «جۇگەرى بوزا ما»، «جاڭا سۇزىلگەنى بار ما»، «ءاي، بوزا، ءاي» دەپ قانا كىرەدى.
بەردى ەسىك اۋزىنان ورىن تاۋىپ، ەسكى بوستەككە ەپتەپ جامباسىن باستى.
ابدەن ماي سىڭگەن كۇپايكەلى ەكى ادام جەردەگى لەگەننىڭ ۇستىنە ءبوزدى قويىپ، ءبوزدىڭ ۇستىندەگى پىسپەكتى باسقا بىرەۋى كەلىپ جۋان قولدارىمەن ارى-بەرى بىلعاپ، بوزا ءسۇزىپ، سۇزگىدە قالعان دوپتى ءبىر شەلەككە سارتىلداتىپ تاستاپ، سودان سۇزىلگەن جاس بوزانى وشاققا اسىپ، ونى تەز-تەز قۇيا باستادى.
– ءاي، ساعان تارىدان با، جۇگەرىدەن بە؟! – ارتىنان ءبىر قاتىننىڭ دورەكى داۋىسى بارق ەتتى.
شىنىندا بەردى بوزا ىشپەۋشى ەدى. تارى بوزانى دا، جۇگەرى بوزانى دا اجىراتا المايدى. وتىرا بەردى. قارسى الدىندا ءتورت پە، بەس پە ادام كورىنگەندەي بولدى.
قاپ-قارا بولعان، اركىم تىستەي بەرىپ جيەكتەرى كەرتىلگەن اعاش اياققا شۇپىلدەتىپ قۇيىلعان، كوبىگى بىجىپ تۇرعان بوزانى سوزدى بىرەۋ. مايى دا، كۇيەسى دە ارالاسىپ، ءوڭى بىلىنبەي قالعان ۇزىن كويلەك كيگەن، قولى جارىق-جارىق شوي قارا قاتىن وعان شىنى ۇسىنىپ تۇر. نەگە كەلدى؟! نەگە مۇندا وتىر؟! ورنىنان ىرعىپ تۇرىپ شىعىپ كەتسە شە؟ جوق! وتىرۋى كەرەك! اعاسىنا كورسەتەدى ءالى؟! سول بوزاشى قاتىندى كورسەتەدى! ءسويتىپ ويلاپ وتىرىپ بوزانى تۇبىنە دەيىن ءسىمىرىپ تاستادى. بوزا جۇققان اۋزى-باسىن جەڭىمەن ءسۇرتىپ، بوساعان شىنىنى ايەل جاققا تاعى سوزدى. تاعى ءىشتى. تاعى...
«ەي، زەينەپكە كوكەك جەتىپتى، بۇركىتتى تاستاپ كەتىپتى...» بەردىنىڭ قۇلاعىنا وسىنداي ءان بە، ءسوز بە، ەسىتىلدى. كوزى قاراڭعىعا ءبىراز ۇيرەنىسە تۇسكەندە وسىلاي ىڭىلداپ جاتقان كىسىنى تانىدى. اۋىلداسى – سامات. بۇل سامات سوعىسقا كەتكەندە ول جاقتان ءولدى دەپ قارا قاعاز كەلىپ، ايەلى زەينەپ جىل وتپەي-اق كولحوز ءتوراعاسىنا ءتيىپ كەتكەن دەپ ءجۇرۋشى ەدى جۇرت. سوعىستان ميىنان زاقىم الىپ كەلگەن سامات وسىلايشا كەز كەلگەن جەردە تۇنەپ، دوستارىنا ءتيىسىپ بوزا الدىرىپ ءىشۋدى ادەتكە اينالدىرعان. سول سامات كوزىنە جىلى كورىندى. تۇرىپ بارىپ قولىنداعى بوزاسىن ساماتقا ۇسىندى. ول بەردىنى تانىدى ما، تانىمادى ما، شىنىسىن بوساتىپ، ۇيرەنگەن ءانىن ۇيرەنگەن سارىنعا سالدى: «ەي، زەينەپكە كوكەك جەتىپتى، بۇركىتتى تاستاپ كەتىپتى...»
– ەي، ءماجنۇن، جىرلاي عوي! جىرلا! توك، ارماندى توك! – ارعى جاقتان ابدەن ابىرجىگەن، كومىردەي قاپ-قارا كىسى ساماتتى قولپاشتاپ قويدى.
– ءوزىڭ توك! ءوزىڭ! بول، ەي تاجىك! اندەت! – سامات تا قاراپ قالماي، وعان دەم بەردى. بەردى ولاردىڭ الدىنا بوزا اكەلدىردى. – سەكەتبايدان سوق!
الگى «تاجىك» دەگەنى بوزادان اسىقپاي جۇتىپ، تاماعىن ءوزى ايتقانداي «مايلاپ الىپ»، كوزىن شالا جۇمىپ، ىشكى اۋدانداردىڭ تۇرعىندارىنا ءتان جۇمساق سارىنعا سالىپ ءانىن اقىرىن توگە باستادى دا، بىرتىندەپ داۋىسى قاتقىل شىعا بەردى:
قارايعان سايدان وتەرسىڭ،
قامشىداي بويىڭ كورسەتىپ،
قاقساتىپ قايدا كەتەرسىڭ؟
بوزارعان سايدان وتەرسىڭ،
بوتاداي بويىڭ كورسەتىپ،
بوزداتىپ قايدا كەتەرسىڭ؟
– اكەڭە مىڭ راحمەت، تاجىك، ولمە، ولسەڭ قايتا كەلمە! – بوزاشىنىڭ ۇيىندەگىلەر ءبارى انگە قۇلاق سالىپ قالعان ەكەن، ىشىنەن بىرەۋى وسىلايشا قيقۋلاپ قالدى. بەردى كىم ايعايلاپ جاتقانىن تۇسىنە المادى. ءبىر ۋاقىتتا بوزاشى وكىرىپ شىعا كەلدى:
– ەسەنبايدىڭ ەسەگىنىڭ ارتقى سيراعىنداي بولعان ولىگىڭە وتىرايىن، تۇر، سىرتقا ءسيىپ كەل! – بوزاشى ۋىتتى ۋىستاي كەلگەن ەكەن، سول ەكپىنىمەن شالتاياقتاپ جاتقان بوزاقوردىڭ بىرەۋىن باس-كوز دەمەي تومپەشتەپ، ونىسى از بولعانداي جۇلقىلاپ ارقاسىنا لىپ ەتكىزىپ كوتەردى دە، ەسىكتەن ارى لاقتىرىپ جىبەردى.
بۇل تاجىك دەگەننىڭ ءومىربايانى دا قىزىق. قاراتەگىننەن بۇل جاققا دۋال سوعۋعا كەلگەندەردىڭ ءبىرى ەدى. قولى گۇل قابىرعاشى. قاراتەگىننەن مەنمىن دەگەن مىقتى جىگىتتەردى تاڭداپ كەلىپ، ولاردى لايشى قىلىپ، ءوزى قابىرعا قالايدى. ءبىر لاي قورشاۋدىڭ قابىرعاسىن ءبىر اينالدىرىپ سوعىپ كەتەدى، شارشامايدى. قاراتەگىن تاجىكستانعا قاراعاندىقتان عانا تاجىك دەمەسە، ءوزى قىرعىزدىڭ قارا تەيىت رۋىنان. قۇداي بويدى دا، كۇشتى دە، ونەردى دە اياماي بەرگەن. بارا-بارا بوزاشىنىكىنە كەلىپ بوزا ءىشىپ ءجۇرىپ، كەيىن بوزاسىنا ءبىر نارسەلەردى سەۋىپ ءىشىپ ءجۇرىپ، بوزاشىمەن دە جاتىپ قالىپ ءجۇرىپ، اقجارلىقتار مەن كوكجارلىقتار ايتقانداي، «ءلايلى باداقشان» بولىپ كەتتى دە، قاراتەگىندەگى ۇيىندە سيرەك بوي كورسەتىپ، اقىرى ول جاققا مۇلدەم بارماي قالدى. ەندى، مىنەكي، دۋالىنان ءوزى تۇسە قالىپ التىنشى سازدى قاباتقا لاي تاستاپ بەرەتىن كۇش تە جوق، اسپاندى تىرەگەن بوي دا جوق، ءبىر كەزدەرى جاتتاپ العان اندەرىن قايتالاپ، اركىمدى تورىپ ءجۇرىپ بوزا ىشەدى. بوزاشى قۇيرىقتان تەۋىپ قۋىپ شىقسا، ديىرمەنشىنىكىنە بارىپ جاتادى، قۋىپ شىقپاسا، وسىندا جاتا قالادى. ونىڭ اتىن دا ەشكىم بىلمەيدى، سۇرامايدى دا، «تاجىك» دەپ قويادى. ايتپاقشى، ءبىر جولى سول «تاجىكتىڭ» ازان ايتىپ شاقىرعان ەسىمىن بوزاشى قاتىن سۇراعان، ول ايتقان، اتىن «اسۋبەك» دەسە كەرەك. اسۋدا تۋىلدى ما، كىم بىلەدى، ءبىراق ىرىسى جوق. بوزاشى مۇنى ەستىپ ولگەنشە كۇلگەنى بار، «جامان ءيتتىڭ اتىن ءبورىباسار قويادى» دەپ. ءوزى شە؟ ءوزىن بىلمەي «ەشكى قويعا سىن تاعادى، قۇيرىعىنا قىل تاعادى» بولىپ وتىر ەمەس پە. «ءساتى كەلسە كەلىننەن بۇرىن قىز تۋادى» دەمەكشى، كىمنەن ەكەنىن كىم ءبىلسىن، ەپتەپ-سەپتەپ، پاك بويى جۇرت كوزىنە ءالى ىلىنبەگەن كەزى – ون ۇشىندە بالا تۋىپ، تۋعاندا دا ۇل تۋىپ، ونى جەتەلەپ باعىپ، ال مۇنى كورگەن اۋىلدىڭ «بۇقاشىقتارى» ءبىر تۇنەپ، نەمەسە كۇندىز جاتا قالىپ كەتكەنى بولماسا، «بالالى بايتال الما، بالاسى تەبەر ىشىڭە» دەگەندەي، كەلىپ-كەتكەندەردىڭ ەش قايسىسىنىڭ ونىمەن وشاق تۇتەتۋگە قۇلىقتارى بولا قويعان جوق. بوزاشى سودان «تۋساڭ – تۇياق، تۋماساڭ – ۇيات» دەپ ءوزىن جۇباتۋمەن قالا بەردى. بالاسى دا كەيىن ەرجەتىپ، شەشەسىنەن نامىستانىپ، كوز كورمەس ءبىر جەرگە تەنتىرەپ كەتىپ جوعالدى.
بوزاشى بولسا كەزى كەلگەندە بيدايدان، ارپادان، سۇلىدان ۋىت ءوندىرىپ، جارما جارىپ، بوزا ءسۇزىپ، سودان بوزاسىنا مەڭدۋانانىڭ تۇقىمىن از-ازداپ قوسىپ ءجۇرىپ، قىستىڭ ۇزاق تۇندەرىندە ەكى اۋىلدىڭ بوزاقورلارىنىڭ ەرمەگىنە اينالدى. قاتىنىنا رەنجىگەنى دە، قاتىنى توركىنىنە كەتكەنى دە، بوزا قۋىپ ىشكەنى دە، دوستاسقاندارى دا، جاعالاسىپ جاراسقاندارى دا، قۇمارشىلار دا، اڭنان ولجالى قايتقاندارى دا، جولى بولماعانى دا وسىندا باس سۇعادى. كەلەدى دە، باقىرىپ-داۋرىعىپ، سوگىنىپ-قاعىنىپ، توبەلەسىپ-تىستەسىپ، يت بولعانى – يت بولادى، قۇس بولعانى – قۇس بولادى، تىم اسا كەتىپ شۋ شىعارعانداردى بوزاشى قاتىن جەلكەسىنەن ءبىر ءتۇيىپ، ەركەكشە سىباپ الىپ، ەندىگارى اياق باسپايتىنداي ەتىپ ايداپ شىعادى.
ەندى، مىنە، جاڭا كىسى – بىلتىر قاتىنى ءولدى دەگەن بەردى كەلىپ وتىر. مۇنىسى دا اناۋ سۇلاپ جاتقاندارعا ۇقساپ ءبىر ايعا جەتپەي بوزاقور اتقا قونادى دا... بوزاشى وسىلاي جاپ-جاقسى كەلىپ، ءوز ۇيىنەن ورىن تاپقانداردىڭ مىڭىن دەسە وتىرىك بولار، جۇزدەيىن كوردى. بۇگىن ەندى مىناۋسى تيىسەدى. تيىسسە ءتيىسسىن، تيىسپەيتىن نەسى قالىپ ەدى؟..
– ءاي، كەل بەرى، بوزا ءسۇزىس! – بوزاشى كوزى جۇمىلىپ، ۇيقىنىڭ جەتەگىندە بارا جاتقان بەردىنى وقىس وياتىپ جىبەردى. – شەش، اناۋ شوقايىڭدى، مولاعا قاققان قازىقتاي بولماي ەڭكەي! – بەردى قاق ماڭدايىنداعى مايمىلدىڭ ەركەگىندەي بولعان نەمە قانداي قيمىل جاساسا، قوسىلا جاساپ، بوزا مەن دوپتى ايىرىپ، پەشكە جاڭقا جاعىپ، جانى تىنبادى. بوزاقورلاردىڭ ىردۋ-دىردۋى، ءانى، ايقاي-شۋى دا بارا-بارا كۇشەيە بەردى.
نەلىكتەن ەكەنى بەلگىسىز، بوزاشى قاتىن بەردىنىڭ كوزىنە ايەل بولىپ كورىنگىسى كەلدى. ۇرعاشىلىق تۇيسىگى باسىنا تەۋىپ، اس بولمەسىنە بارىپ قولجۋعىشپەن بەتى-قولىن جۋىپ، جۇزىنە بال جاعىپ، شاشىن دا ايرانداپ، ارتىنان باسمامەن جۋىپ، ساندىققا سالىپ قويعان جەردەن ءدۇريا كويلەگىن، قىزىل بىلعارى قىرىم ەتىگىن، شالبارىن، كەستەلەنگەن كامزولىن، مونشاعىن، جۇزىگىن الىپ، ولاردى كەلىستىرە كيدى دە، ءبىر كۇندە مىڭ كىرەتىن بوزاقورلاردىڭ بولمەسىنە باسقاشا بولىپ كىرىپ باردى.
– بۇل جەر سىزدەرگە مەيمانحانا ەمەس، كەتىڭدەر! – دەدى ءبىر كەزدە كۇتپەگەن جەردەن بوزاشى. ءبارى تاڭعالا قارادى. ونىڭ بال-بۇل جايناعان جۇزىنەن ءبىر جىلۋلىق نۇرى توگىلگەندەي...
مۇنى بەردى عانا بايقادى...
ابدىكەرىم مۇراتوۆ
قىرعىزدىڭ جازۋشىسى، پەداگوگيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور. 1956 جىلى 17-مامىردا قىرعىزستاننىڭ وش وبلىسىندا دۇنيەگە كەلگەن. 1976 جىلى وش مەملەكەتتىك پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىن اياقتاعان. بىرنەشە پروزالىق كىتاپتاردىڭ اۆتورى ءقازىر بىشكەك قالاسىندا تۇرادى.
قىرعىز تىلىنەن اۋدارعان گۇلنۇر قىرانباي قىزى.
