اۆتورى: ميلتون دج. كلارك، اقش
كاشمىردەگى اتاقتى شريناگارعا كەلگەن سول بوسقىنداردىڭ اراسىندا ءبىر جىلىمدى وتكىزدىم. ولار ورتالىق ازيا توپىراعىن مىڭداعان جىلدار بويى مەكەندەپ كەلە جاتقان قازاق حالقىنىڭ وكىلدەرى ەكەن.
مەنى قوناق ەتكەن قايسار رۋحتى ءۇي يەلەرى كوممۋنيستىك بيلىكتەن قاشىپ، قىتايداعى شىڭجاڭ پروۆينسياسىنان قونىس اۋدارعان، اتتىڭ جالىندا وسكەن كوشپەندىلەردىڭ ۇرپاقتارى ەدى.
ايەلىم ەكەۋمىز قاسىرەتى مەن قاسيەتى بىردەي ۇلى كوش جولىنداعى وسى حالىقتىڭ جاقىن دوسىنا اينالدىق. ۇزاق جولعا شىڭجاڭنان 4000 ءۇي شىققان ەكەن، سولاردىڭ 350ء-ى عانا كاشمىرگە جەتىپتى.
كاشمىردەگى ءومىر. يمميگرانتتاردىڭ تاعدىرى شەشىلگەنگە دەيىن كاشمىر بيلىگى قايىرىمدىلىق كورسەتىپ، ولاردى دجەلام وزەنى جاعاسىنداعى بەكىنىسكە پانالاتتى.
باستارىنداعى قاسىرەتكە قاراماستان، قازاقتاردىڭ ۇنجىرعاسى تۇسكەن جوق. ءبىزدى قۇشاق جايا قارسى الدى، ۋاقىت وتە كەلە بىر-بىرىمىزگە باۋىر باسىپ كەتتىك. ولارمەن ەتەنە ارالاسىپ، قازاق ءتىلىن ۇيرەنگەن تۇڭعىش امەريكالىق، بالكىم، مەن بولارمىن.
جازدا ولار شريناگار قالاسىنىڭ ىستىعى مەن شاڭىنان قاشىپ، جايلاۋعا كوشتى. كاشمىردەن ۋاقىتشا مىنىسكە العان اتتارىمەن تاۋ ەتەگىندەگى جايلاۋعا جەتىپ جايعاسىپ، راقاتتانا ۋاقىت وتكىزدىك.
قازاقتار ءتۇسى جىلى كىسىنى بوتەنسىمەي، ءارقاشان قۇشاق جايا قارسى الادى. ءداستۇر بويىنشا، سۇلتان ءشارىپ (ورتاداعى) ايەلىم ەكەۋمىزدى جايلاۋداعى ۇيىنە قوناققا شاقىردى. تۇندە كيىز بەن اڭ تەرىلەرى توسەلگەن توسەك-ورنىمىزدى ءۇي يەلەرىنەن جىبەك شىمىلدىق ءبولىپ تۇردى.
«تيان-شانداعى جايلاۋىمىزعا ۇقسايدى ەكەن»، – دەيدى رۋ كوسەمى قاليبەك. باۋرايى كوكوراي شالعىن، اڭعارلارىنان سىلدىرلاپ، كاۋسار ءمولدىر بۇلاق اققان، ءتوسى شىرشالى-ارشالى ورمانمەن كومكەرىلىپ، ۇشار باسىنا اپپاق قاردان مالاقاي كيگەن كەرەمەت جەر.
جاز جايلاۋعا شىققاندا قازاقتار ءبىر جەڭىلدەپ قالادى ەكەن! تابيعاتتىڭ ءۇيرەنشىكتى سۇلۋ تىرشىلىگىنە قايتا ورالىپ، بىر-بىرىمەن قالجىڭداسىپ، كۇلىپ-ويناپ مارە-سارە بوپ جاتىر. جاقىندا عانا كورگەن اۋىرتپالىقتارى ءبىر ساتكە ۇمىت بولعانداي.
جايلاۋدا – قاليبەكتىڭ كيىز ۇيىندەمىن. جاڭبىرلى كۇندەردىڭ بىرىندە ول سۇلتان ءشارىپ دەگەن رۋباسىنى جانە تاعى بىرنەشە يگى جاقسىلاردى ۇيىنە اڭگىمە-دۇكەن قۇرىپ، وتكەن كۇندەردى ەسكە الۋعا شاقىردى.
ءبىر توپ قازاق جىگىتتەرى ورتاداعى ءتۇتىنى بۇرقىراعان وشاقتى اينالا وتىردى. باستارىندا اڭ تەرىسىمەن ادىپتەلىپ، كوك، قىزىل، كەيبىرىندە كۇلگىن جىبەكپەن كومكەرىلگەن شوشاقاي تىماق.
ۇزىن توندارىنىڭ ەتەگىنىڭ استىنان جۇمساق ەتىكتەرى جىلتىرايدى. ءبىرى مالداس قۇرىپ، كەيبىرى قىزىل كىلەمگە جانتايعان جاس جىگىتتەر بىر-بىرىمەن قالجىڭداسىپ، الدارىنداعى مول دا سەمىز ەتتى الاقاندارىمەن تولتىرا اساۋدا.
ايەلدەر شىنى ىدىسقا شاي جانە كىلەگەي قۇيىپ بەرۋدە. (كاشمىردە كوشپەندىلەردىڭ سۋسىنى – قىمىزدى تابۋ قيىن). ماعان قوناق رەتىندە قۇرمەت كورسەتىلىپ، اعاش تەگەنەگە سالىنعان قويدىڭ باسى تارتىلدى. اسقا باتا جاسالعاننان كەيىن رۋ كوسەمى ەتتىڭ ەڭ سىيلى جەرىن كەسىپ الىپ، الدىما قويدى.
قازاق – كەڭ تاراعان حالىق. بۇلار كىمدەر؟ ولاردى تۋعان جەرىنەن بەزۋگە ءماجبۇر ەتكەن قانداي ساياسات؟
تۇركىتەكتەس بۇگىنگى قازاقتاردىڭ دەنى قازاق كەڭەستىك سوسياليستىك رەسپۋبليكاسىندا تۇرادى. قىتايدان كاسپيي تەڭىزىنە دەيىن سوزىلاتىن بۇل اۋماقتى بىرنەشە ميلليون قازاق مەكەندەيدى.
بۇگىندە قازاقتاردىڭ كوشپەندى تايپالارى باتىس قىتايدىڭ شىڭجاڭ پروۆينسياسىنداعى حالىقتىڭ ون پايىزىن قۇرايدى. جەر اۋماعى تەحاستان ەكى جارىم ەسە ۇلكەن، ال حالىق سانى تەحاستىڭ جارتىسىنداي عانا بولاتىن شولەيت شىڭجاڭ 1949 جىلى جۇڭگو كوممۋنيستىك بيلىگىنىڭ قولاستىنا كىردى. بوستاندىعىنا قاتەر تونگەن كوپ قازاق كوممۋنيستىك بيلىككە باعىنعاننان گورى باسقا جەرگە كوشىپ كەتۋدى ءجون كوردى.
شىڭجاڭ قازاقتارىنىڭ قۋعىن-سۇرگىندە جۇرگەنىنەن مەن 1951 جىلعا دەيىن حابارسىز ەدىم. سول كۇزدە، گارۆاردتا وقىپ جۇرگەن كەزدە باتىس قىتايدىڭ كوممۋنيستىك بيلىگىنەن قاشىپ، كاشمىرگە كەلگەن قازاقتار تۋرالى جازىلعان ماقالاعا تاپ بولدىم.
بۇل جەردە ءوزىم ءۇشىن ەكى مۇمكىندىك بولدى. ءبىرىنشىسى – قوعامدىق قارىم-قاتىناستار سالاسىنداعى دوكتورلىق ديسسەرتاسيامدى مۇسىلمان ەلىن مىسالعا الىپ زەرتتەۋ بولسا، ەكىنشىسى – قۋعىن-سۇرگىندى باسىنان وتكىزگەن جانداردىڭ ايتقانىن ءوز اۋزىنان ەستۋ.
بوسقىنداردىڭ كاشمىر استاناسى شريناگارعا كەلگەنىنە ءتورت-اق اي بولعاندا مەن قاليبەكتىڭ ۇيىندە، قازاقتىڭ سول ءبىر باتىرىمەن دوستىق ىم-يشارامەن جانە ۇيرەنگەن بىرنەشە سوزبەن ءتۇسىنىسىپ وتىردىم.
سەرگەلدەڭگە تۇسكەن ءومىر – اي . . . جايلاۋدا – كيىز ءۇيدى توپەلەپ جاتقان جاڭبىردا سۇلتان ءشارىپتى تىڭداپ وتىرمىز.
ول شاي قۇيىلعان كەسەمە ءبىر ءتۇيىر سارى مايدى سالىپ جىبەرىپ: «بارىس جىلىنىڭ باسىندا جانىمحان مەن وسپان باتىر ءبىزدى شىعىس تيان-شانداعى باركولگە ۇلكەن جيىنعا شاقىردى. كوممۋنيستەر بيلىكتىڭ تىزگىنىن مىقتاپ ۇستاعان شاق. باسشىلارىمىز قاي جولدى تاڭداۋدى شەشۋ كەرەك-تىن»، – دەپ ءسوز باستادى.
1949-50 جىلدىڭ كۇزى مەن قىسىن قازاقتار كوممۋنيستەرمەن ۇزاق تا، قيىن كەلىسسوزدەر جۇرگىزۋمەن وتكىزدى. ولار كوممۋنيستەردەن ءدىن بوستاندىعىن، سالت-داستۇرلەردىڭ ساقتالۋىن جانە شىڭجاڭ جەرىندە ءوز ەرىكتەرىمەن قونىس اۋدارۋ قۇقىعىنىڭ ساقتالۋىن تالاپ ەتكەن بولاتىن. ءبىراق جاڭا بيلىك قازاقتاردىڭ باسى بىرىگىپ كەتۋىنەن قورقىپ، وعان جول بەرمەۋگە تىرىستى.
ءىلبىس تەرىسىنەن تون كيگەن قازاق كوسەمى. قۇرالايدى كوزگە اتقان مەرگەن جانە اتتىڭ قۇلاعىندا وي-نايتىن قاليبەك شىڭجاڭنان كاشمىرگە اتتانعان ءۇش رۋدىڭ ءبىرىنىڭ جەتەكشىسى. باسىندا تۇلكى تىماق، اياعىندا جۇمساق تەرىدەن تىگىلگەن ساپتاما ەتىك، التىن-كۇمىسپەن ادىپتەلگەن ەردىڭ ۇستىندە نىق وتىر.
قازاقتاردىڭ كوبى باركول كەڭەسىنە قاتىسۋ ءۇشىن ۇزاق جول ءجۇرىپ كەلدى. قىسقى بوراندا مالدىڭ كوبى قىرىلىپ قالدى. قوزداپ جاتقان قويلاردى جىلى جەرگە اپارۋ مۇمكىن بولمادى. بۇل قازاقتار ءۇشىن «قار توسەنىپ، مۇز جاستانعان» زوبالاڭ شاق ەدى.
1950 جىلدىڭ ناۋرىزىنا دەيىنگى حالىق تۇرمىسى جاقسى-تۇعىن. ءالى قارى ەرىپ ۇلگەرمەگەن كەڭ جازىققا مىڭداعان ەل كەپ قونىستاناتىن. ۇلدارى اكەلەرىنىڭ شاڭىراعىنا قوڭسى قونىپ، شاقىرىمدارعا cامالاداي بوپ كيىز ءۇي تىگىلەتىن.
سۇلتان ءشارىپتىڭ اۋىلىندا، كەم دەگەندە، 15 000 كىسى، 60 000 قوي، 12 000 جىلقى، 7000 باس ءىرى قارا جانە مىڭنان استام تۇيە بولاتىن. بارىس جىلىنىڭ 28 ناۋرىزىندا مىڭعا جۋىق رۋ اقساقالدارى تۋعان جەر – التىن بەسىگىن تاستاپ، وڭتۇستىكتەگى ءۇندىستانعا كوشۋگە بەل بۋدى.
ءبىر اپتادان كەيىن كەڭەس قازاق اۆتونوميالىق مەملەكەتىن قۇرىپ، جانىمحاندى – ەلباسشى، ال وسپان باتىردى قولباسشى رەتىندە تاعايىندادى. ەكى باسشى دا بيلىك باسىندا ۇزاق بولا المادى، دۇنيەدەن ەرتە وزدى.
باركولدەگى ءار ءۇي، ءار ازامات، ءار انا، ءار بالا ۇلت رەتىندە ىدىراپ كەتۋ ءقاۋپىن سەزدى. الايدا قازاقتار ۇلتتىق بولمىس پەن كۇندەلىكتى ادەت-عۇرىپتارعا بەرىك ەدى. ەرەسەكتەر مال باقتى، قارتتار ولاردىڭ تىلەۋىن تىلەدى، ال بالالار ويىن قۋدى – ءبارى ادەتتەگىدەي ءجۇرىپ جاتتى.
ءساۋىردىڭ ورتاسىندا باركولدەگى اۋىلعا اياق استىنان كوممۋنيستەر باسا كوكتەپ كىردى. مۇزداي قارۋلانعان اسكەر ايەلدەر مەن بالالارعا تەزدەتىپ ۇيلەرىن جىعىپ، مالىن ايداپ، تاۋعا كەتۋىنە بۇيرىق بەردى.
وزدەرىنەن كۇشى باسىم جاۋعا ەتى ۇيرەنىپ قالعان قازاقتار ءۇشىن بۇل ەشقانداي ۇرەي تۋعىزعان جوق. ۇرانداعان باتىرلار وزدەرىن اياماي، جاۋعا بارىنشا قارسىلىق كورسەتتى. قازاق مەرگەندەرى «ءبىر وق ۇشسا – ءبىر دۇشپان جوق» دەيدى. ءبىراق جاڭا قارۋ-جاراقپەن قارۋلانعان جاۋدى جەڭۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. جۇزدەگەن قازاق مەرت بولدى.
تىرشىلىگى ات جالىندا وتەتىندىكتەن كوشپەن¬دىلەر ىدىستى تەمىر، تەرى، اعاشتان جاساي¬دى. قازاقتار شاينەكتى وتقا قويىپ، شايدى ىستىق ەتىپ باپتاپ ىشەدى. ادەتتە، شاي ءسۇت¬پەن دەمدەلىپ، ماي نەمەسە تۇز قوسىلادى.
ءبىر كەزدە كوسەمدەردىڭ «جانىبەك!» دەگەن ۇرا نى ەستىلدى. جانىبەك – وسى رۋلاردىڭ بۇرىنعى وتكەن باتىرىنىڭ اتى. «شەپتى بۇزىڭدار دا، قاشىڭدار!». بارىنەن ايىرىلعان، السىرەگەن، ىزا كەرنەگەن حالىق وڭتۇستىككە قاراي جوڭكىلدى.
سۇلتان ءشارىپتىڭ ايتۋىنشا، باركولدەگى 15 000 ادامنىڭ 12 600-ى ءولىپ، تۇتقىنعا ءتۇسىپ، حابارسىز كەتتى. ءبىرازى تاۋ-تاستىڭ اراسىنا كىرىپ جان ساقتادى. ولار ءالى دە سول جەرلەردە تىعىلىپ ءجۇرۋى مۇمكىن.
ءىز-تۇسسىز كەتكەندەردىڭ ىشىندە قازاقتىڭ جاڭا باسشىسى جانىمحان دا بار بولاتىن. ول جۇڭگو كوممۋنيستەرىمەن پەي شاندا (سولتۇستىك تاۋلار) بولعان قاقتىعىستا تۇتقىنعا ءتۇستى. سوسىن ونى اسىعىس ءۇرىمشىگە اپارىپ، 1951 جىلدىڭ اقپانىندا ءولىم جازاسىنا كەستى. ەكى اي وتە قازاقتاردىڭ ەكىنشى قولباسشىسى وسپان باتىردى دا سولاي «ايىپتاپ»، ازاپتاپ ءولتىردى.
جاراقاتتى جازعان قۇلىننىڭ ىشەك – قارنى. ول قاقتىعىستا جەتى-اق ادام امان قالدى: ولاردىڭ ىشىندە جانىمحاننىڭ ەكى بالاسى ءماجيت پەن دالەلحان بار. شايقاس بارىسىندا دالەلحان جارالانىپ، باسقالاردان اداسىپ قالدى. ارتىنان ءماجيت مەن اتاقتى نۇرعوجاي باتىر ونى تاۋدان تاۋىپ الدى.
«باۋىرىم اۋىر جاراقاتتانىپ قالعان ەدى، نۇرعوجاي باتىر ءبىر قۇلىندى سويىپ، ونىڭ ىشەك-قارنىمەن دالەلحاننىڭ جاراسىن ورادى. قۇلىننىڭ ىشەك-قارنى مايلى بولعاندىقتان، ارام قاندى سورىپ الادى. كۇش جيناپ الۋ ءۇشىن ءبىز دە قۇلىننىڭ ەتىن جەدىك. ول – قازاقتار ءۇشىن جەڭسىك اس»، – دەپ ەسكە الادى ءماجيت.
امان قالعاندار امالىن تاۋىپ بوسقىندارعا قوسىلدى. وسپان باتىر، سۇلتان ءشارىپ جانە دالەلحاننىڭ باسشىلىعىمەن قارا نوردىڭ جانىنداعى گانسۋ پروۆينسياسىنا جەتتى.
ولار قالىڭ دۋالمەن قورشالعان دۋنحۋان قالاسىنان 19 شاقىرىم جەردەگى مىڭ بۋددا قاسيەتتى ۇڭگىرلەرىنەن ءوتتى. ول جەردە ەكى شاقىرىمداي جەر اۋماعىندا ارانىڭ ۇياسىنداي بولىپ ىشىندە ءتۇرلى فرەسكالار مەن مۇسىندەرى بار 500 ۇڭگىر ورنالاسقان.
دۋنحۋاننىڭ وڭتۇستىگىندە باركولدىك بوسقىندار بولەك كەتتى. وسپان باتىر قانانمبال ماڭىنداعى تاۋدا قالۋدى ءجون كوردى. «ءبولىنىپ قالعاندار ءبىزدى وسىننان تابادى، كۇتەمىز»، – دەدى وسپان باتىر.
سۇلتان ءشارىپ پەن دالەلحان قولباسشىنى ءوزدەرىمەن بىرگە وڭتۇستىككە قاراي جۇرۋگە ۇگىتتەدى. ءبىراق وسپان باتىر ءوز شەشىمىن وزگەرتپەدى. بۇل ولاردىڭ سوڭعى كورىسۋى ەدى.
مال ءجۇرىستى باياۋلاتتى. بوسقىندار تالاي شاقىرىمدى ارتقا تاستاپ، تاۋ-تاستاردان، يەسىز قۋ مەكيەن دالادان، بىردە كوكوراي شالعىنداردان، بىردە سۇرعىلت قۇمداردان ءوتىپ كەلە جاتتى. مال باسەڭ جۇرەتىندىكتەن ولار قۋعىنشىلاردان الىس ۇزاپ كەتە المادى. كەيدە كوممۋنيستەردىڭ شاعىن توپتارى شابۋىلداپ تۇردى. بوسقىنداردى اتقا شەبەر مىنگەندىگى عانا قۇتقارىپ وتىردى.
شۇرايلى، قورعانۋعا ىڭعايلى جەرلەرگە كەلگەندە كوش بىرنەشە كۇن ايالداپ، الدەنىپ، تىنىستاپ الاتىن. مۇنداي كەزدە كۇندەلىكءتى تىرلىك بۇل ەلدىڭ ۇيرەنىپ قالعانىنان ءسال ەرەكشە بولاتىن.
ايەلدەر مەن قىزدار ات-تۇيەلەردەگى جۇكتەردى ءتۇسىرىپ، قۇرعاق جەرگە دەمدە كيىز ۇيلەر تىگىلەتىن.
قازاقتىڭ كيىز ءۇيى دالا تىرشىلىگىنە كەرەمەت جىمداسادى. ول قىستىڭ ساقىلداعان سارى ايازى مەن جازدىڭ شىلىڭگىر ىستىعىنان، جاۋىن-شاشىننان جاقسى قورعايدى.
ءۇيدىڭ ىشىنە ىلىنگەن شىمىلدىقتار تۇرعىنداردىڭ ءارقايسىنىڭ ءوز ورىن كورسەتىپ تۇرادى. قاليبەك سىندى كوسەم تۇندە ايۋ تەرىسى توسەلگەن ەكى كورپەسى بار كەڭ توسەكتە دەمالادى. باسىنا ۇلكەن قۇس جاستىق جاستانادى.
سۇيكىمدى ءسابي. بۇل ءسابي ءومىرىنىڭ العاشقى جىلدارىن تال بەسىكتە، جىلى كورپە مەن قالى كىلەمگە ورانىپ وتكىزەدى. موينىندا تىل-كوزدەن قورعاۋ ءۇشىن قۇران اياتتارى جازىلعان كىشكەنتاي تەرى تۇمار تاعۋلى. كەيىن، اپكەسى سياقتى ول دا كەۋدەسىنە كۇمىس تەڭگە مەن تۇيمە تاعاتىن بولادى.
نەگىزىندە، مۇسىلمان ءداستۇرى بويىنشا، قازاقەركەگىنىڭ ءتورت ايەلگە دەيىن الۋىنا بولادى، الايدا جاعدايى تومەن ادام ءبىر عانا ايەل الۋعا شاماسى جەتەدى. قاليبەكتىڭ ءۇش ايەلى، كومەكشىسىنىڭ جانە سۇلتان ءشارىپتىڭ ەكىدەن ايەلى بار. بالالارى ەكى جىلعا سوزىلعان كوش كەزىندە دۇنيەگە كەلدى.
سونىمەن، قابىرعانى قايىستىرعان تاعدىردىڭ قيىندىعىنا، جاۋ شاپقىنشىلىعىنا قاراماستان، ەل ءوزىنىڭ وڭتۇستىككە قاراي باستاعان ساپارىن جالعاستىرا بەردى. ەندى ولار اپتاپ ىستىق، كوز اشىرماي قۇم سۋىرعان جەل مەن سۋ تاپشىلىعىنا كەز كەلدى.
ولار الدىمەن ماحايعا، ودان سوڭ باتىستاعى گاسكول مەن تەمىرلىككە قاراي ءجۇردى. رۋباسىلار بۇل جەردە كوپ جىل بويى تىرشىلىك ەتىپ كەلە جاتقان قۇسايىن ءتايجىنى تاۋىپ الدى. ولار ايىرىلعان مالدارىنىڭ ورنىن قۇسايىن قولىنان كەلگەنىنشە تولتىرىپ بەرەرىنە سەنىمدى ەدى.
سول كەزدە تەمىرلىككە مەنىڭ دوسىما اينالعان قاليبەكتىڭ باستاماسىمەن ەلۋ شاقتى ءۇي قازاق كەلدى. ءۇرىمشى اينالاسىنداعى جايلاۋلاردا مال سوڭىندا جۇرگەن ولار باركولدە بولعان سۇمدىقتى ەستىپتى. رۋباسىلار حالقىن تەز ارادا تيان-شاننان وڭتۇستىككە قاراي كوشىردى. ولاردىڭ دا ماقساتى قۇسايىن ءتايجىنىڭ ەلىمەن كەزدەسۋ بولدى.
دۇشپاننىڭ شابۋىلىمەن، جاعدايدىڭ قيىندىعىمەن كۇرەسە وتىرىپ قاليبەكتىڭ كوشكەن ەلىنىڭ كورگەن قورلىعى سۇلتان ءشارىپ پەن دالەلحاننىڭ شىعىستا كورگەنىنەن دە اسىپ ءتۇستى. جازبالارىمدا قاليبەكتىڭ كومەكشىسى حامزانىڭ تاكلا-ماكاننىڭ شىعىس شەتىندەگى لوپ نور شولىنەن وتكەندىگى تۋرالى ەستەلىكتەرى بار.
حامزا: «كارتا بولماعاندىقتان ءبىز لوپ نورعا اپاراتىن وزەندى بويلاي جۇردىك»، – دەپ ەسكە الادى. ءبىز وتكەن توبەلەردە ادام مەن مال سۇيەكتەرى شاشىلىپ جاتتى. ارامىزداعىلاردىڭ كوبى ءبىزدىڭ دە تاعدىرىمىز سونداي بولادى دەپ قايعىلاندى. ءبىراق ولارعا ءولىم ءبىزدىڭ ەمەس، دۇشپاندارىمىزدىڭ تاعدىرى ەكەندىگىن ايتتىم. «العا قارايىق تا، اللاعا سەنىپ جولىمىزدى جالعاستىرايىق»، – دەدىم.
بۇلاق پا، تۇزاق پا؟ حامزا اڭگىمەسىن ءارى قاراي جالعاستىردى: «قىستا، ءشول دالادان ءوتىپ بارا جاتىپ بوراعان قار، قۇممەن ارپالىستىق. كوممۋنيستەر ءبىزدى قولعا تۇسىرەتىن تۇزاق رەتىندە قولداناتىن شىعار دەپ قورقىپ، سۋ كوزدەرىنە جولاماۋدى ءجون كوردىك. ال كىشكەنتاي قۇدىقتارداعى سۋ قاتىپ قالعان بولاتىن. مۇزدى جارىپ، ەرىتىپ ءىشىپ، وزىمىزبەن بىرگە مۇز كەسەكتەرىن الىپ جۇرەتىن ەدىك».
سۋرەتتە توستاعانعا قىمىز قۇيىپ وتىرعان جاس كەلىن. ول باسىنداعى قىزىل ءشالىسىن تۇڭعىش ءسابيىن دۇنيەگە اكەلگەنشە تاستامايدى. بالا تۋعاننان كەيىن ول ءومىر بويى انالىق مارتەبەسىن ايعاقتايتىن اق باس كيىم كيەدى.
كەيبىرەۋلەر بىزدەن اجىراپ، اداسىپ، مۇز دا تابا الماي قالدى. باسىندا مالىنىڭ ءسۇتىن ءىشتى. كەيبىرى ءىرى قارا مەن قويىن سويىپ، قانىن ءىشتى. سوندا دا كوپ ادام قىرىلدى. جەتى كۇننەن كەيىن قۇسايىن ءتايجىنىڭ ادامدارىن كەزدەستىردىك. حالىق مارە-سارە بوپ قۋانىپ، بىر-بىرىنە تارتۋ جاساستى».
قۇسايىن ءتايجى تەمىرلىككە جەتكەندە قاليبەك پەن باسقا رۋباسىلارعا جىلقى، تۇيە، قوي، ءىرى قارا ءبولىپ بەردى. ءبىراق قاليبەك ونى سىيلىق رەتىندە قابىلداعىسى كەلمەدى. قۇسايىن ءتايجىنىڭ بەرگەن جاقسى اتتارى مەن تۇيەلەرى ءۇشىن، وعان وزىندە قالعان قويلارىن ايىرباسقا بەرۋدى ءجون كوردى.
قازاقتاردا جىلقى ساتۋدىڭ وزىندىك ءداستۇرى بار ەكەن. قاليبەك پەن قۇسايىن ءتايجى ايىرباسقا قويىلعان مالدى تولىعىمەن قاراپ، باعالاپ، دەلدالعا جۇگىندى. دەلدال ۇزىن جەڭ ىشىنە بىرەۋىنىڭ وڭ قولىن، بىرەۋىنىڭ سول قولىن تىعىپ ۇستاپ ەكى كوسەمنىڭ ورتاسىنا وتىردى.
ساۋساقتارىنىڭ قيمىلى ارقىلى قاليبەك ءوز شارتىن ءبىلدىردى، دەلدال بۇل ۇسىنىستى قۇسايىن تايجىگە ءدال سولاي جەتكىزدى. ول ءوز ويىن دا ءدال سولاي ءبىلدىردى. ساۋدا وسىلاي ءجۇردى، ۇشەۋى دە ءتىس جارماي، ۇندەمەي ويلانىپ وتىردى. قازاقتار بۇل ساۋدانى وڭايلاتىپ، اسىرا ماقتاۋدىڭ، كوپ سويلەۋدىڭ الدىن الادى دەپ سەنەدى. ساۋدا اياقتالعان سوڭ قاليبەك پەن قۇسايىن ءتايجى جاينامازدارىن اكەلدى دە، قۇبىلاعا قاراپ، قارتتارمەن بىرگە ەكىندى نامازىنا جىعىلدى. ال جاستار ەر-توقىمدارىن ازىرلەي باستادى.
ءبىرازدان كەيىن ءبىر توپ اتتى جىگىت كوكپار تارتىسۋعا كىرىستى. سەركەنى ارى تارتىپ، بەرى تارتىپ تالاسىپ ءجۇر. ءبىر شەتتە بالالار «ءقىزبورى» ويناپ جاتىر. ءبىر بالا قاسقىردىڭ باسىنا ۇقساس باسكيىم كيىپ، قاتاردىڭ ەڭ سوڭىندا تۇرعان بالانى تارتىپ اكەتۋگە تىرىسادى.
قازاقتىڭ ەر بالالارى التى-جەتى جاسقا تولعانعا دەيىن جاسىرىنباق، سوقىرتەكە نەمەسە «حان جاقسى ما؟» دەگەن قول شاپالاقتايتىن ويىن وينايدى. ساداقپەن تىشقان اۋلايدى. وسى جاستا قازاقتىڭ ۇل-قىزدارى كىشىگىرىم ەر-توقىمعا قونىپ، اتقا ءمىنۋدى ۇيرەنەدى.
سۇلتان ءشارىپ پەن دالەلحان باستاعان ءبىر توپ بوسقىن 1950-51 جىلدىڭ قىسىندا ءتاجىنورعا كوشىپ كەتتى. ال قاليبەك ءوز ادامدارىمەن تەمىرلىك ماڭىندا قالدى.
«جاز – جۇماق، قىس – توزاق»، – دەيدى قازاق ماتەلى. جۇت كەزىندە نەمەسە قىستىڭ بورانى مەن قىتىمىر ايازىندا كوپ مال قىرىلىپ قالادى.
ءتاجىنوردا وتكىزگەن قىستىڭ بىرىندە جەردى كوك تايعاق مۇز قۇرساپ تاستادى، جۇرت ءوزى دە ازايىپ قالعان مالدىڭ كوبىن سويۋعا ءماجبۇر بولدى. بۇل اياق استىنان ەتتىڭ تىم كوبەيىپ كەتۋىنە الىپ كەلدى. ەل ءۇي-ۇيدى ارالاپ، ەت تاراتىپ كەتتى.
جايلاۋدا كەز كەلگەن تاماقتىڭ دامدىلىگىن سەزىنەسىڭ.
قازاقتار، نەگىزىنەن، تاماقتى ورتاق تاباقتان قول¬مەن جەيدى. باتىس سالتىنا قۇرمەت رەتىندە ايەلىم ەكەۋىمىزگە جەكە تاباق مەن كۇمىس قاسىق الىپ كەلدى. سۋرەتتەگى وتباسى تاماقتان كەيىن قولدارىن ءسۇرتىپ وتىر. داستارحاندا قۋىرىلعان نان جاتىر.
توقشىلىقتان كەيىنگى جوقشىلىق. ازاپتى كۇندەر دە كەلدى. جۇرت تەك شاي ءىشىپ، قۇرت جەدى، كەيدە تارىنىڭ تالقانىن تالعاجاۋ ەتتى. بىردە – قۇت، بىردە – جۇت، بىردە – اش، ءبىردە – توق – قازاقتىڭ كوبى وسىلاي تىرشىلىك ەتىپ كەلەدى. جاقسىلىق پەن جاماندىق، كوتەرىڭكى كوڭىل كۇي مەن جابىرقاۋ كۇندەر بىر-بىرىمەن الماسىپ كەپ تۇرادى.
اشارشىلىقپەن كۇرەسۋ ماقساتىندا شىڭجاڭ قازاقتارى بىردى-ەكىلى ەگىنشىلىكپەن اينالىستى. ولار جىل ماۋسىمىنا بايلانىستى ىڭعايلى جايىلىمدارعا مەكەن اۋىستىرىپ، نەگىزىنەن مالشىلىقتى كاسىپ ەتتى.
قىستاۋلارى ادەتتە ىقتاسىن القاپتاردا نەمەسە تاۋ ەتەگىندەگى ورماندى جەرلەردە بولادى. قار ەرىپ، كوكتەم شىعا باستاعاندا تاۋ باۋرايلارىنداعى شۇيگىندى شالعىندارعا قاراي كوتەرىلىپ، كوكتەۋدە وتىرادى، سول جەردەن جايلاۋعا كوشىپ كەتەدى.
تامىز نەمەسە قىركۇيەك ايلارىندا ءبىرنەشە ءۇي مالىن بىرىگىپ باعادى. قويلارىن قىرقىپ، قۇرتتارىن كەپتىرىپ، سوعىمعا سويىلاتىن مالدى دايىنداپ بولعاننان كەيىن، ولار اقىرىنداپ قىستاۋعا كوشەدى. ول جەردە كيىز ۇيلەرىن جيىستىرىپ، جانىندا قاشاسى بار بورەنەدەن جاسالعان ۇيلەردە تۇرادى.
ءتاجىنارنوردىڭ سۋىعىندا قولدارى بوس ۋاقىتتا، الدا نە كۇتىپ تۇر ەكەن دەپ بولاشاقتى بولجاي باستادى.
مۇسىلمان بولسا دا، قازاقتار ىرىمشىل حالىق. 1950-51 جىلدىڭ سول ءبىر قيىن قىسىندا ولار قويدىڭ جاۋىرىنىن ورتەپ، سوندا تۇسكەن سىزىقتارعا قاراپ، الدا نە كۇتىپ تۇرعانىن بولجايتىن بالگەرگە دە تالاي جۇگىندى.
كەلەشەكتى بولجاۋدىڭ قۇرالى رەتىندە قويدىڭ قاتىپ قالعان قۇمالاعى دا پايدالانىلادى. قۇمالاقتاردى ۇشكە ءبولىپ قاتارىنان ءتىزىپ قويىپ، سوعان قاراپ وتىرىپ كىمگە قوناق كەلەتىنىن، قانداي وقيعا بولاتىنىن، ىستەرىنە كىم كەدەرگى جاساپ جاتقانىن جانە وزگە دە نارسەلەردى بولجاپ وتىرادى. بالگەرلىكپەن قابىلەتتى كىسىلەر اينالىسادى. كەيدە، باقسىلار باسقالارعا بايقاتپاي ءارۋاقتاردى شاقىرىپ، سولاردىڭ كومەگىمەن دە بولاشاقتى بولجاپ وتىراتىن. ءدىنباسىلارى بۇل ارەكەتكە قاتتى قىنجىلاتىن ەدى. ءبىراق قايتكەن كۇندە دە، بال اشتىرۋ حالىقتىڭ ءدىني نانىمىنىڭ ءبىر بولىگى بوپ كەلەدى.
نۇرعوجاي باتىر كاشمىردەگى قازاقتارعا ەڭ تانىمال كىسى. ول جىلى ءجۇزدى، قالجىڭباس، بايسالدى ءارى سالماقتى، بارىنە دوستىق ءقوڭىل تانىتادى. شايقاستا تۇلكىدەي ايلاكەر، ارىستانداي قايراتتى.
سونىمەن قاتار، نۇرعوجاي باتىر سىيلى باقسى ەدى. «ەدى» دەيتىن سەبەبىم، بىرنەشە اي بۇرىن ونى كەزدەستىرگەنىمدە ول باقسىلىقتى قويعانداي بوپ كورىندى. تۇسىنۋىمشە، ول كاشمىردەي مۇسىلماندار كوپ تۇراتىن جەردە كۇلكىگە قالماۋ ءۇشىن تاستاعان ءتارىزدى.
قاسقىر جىندى شاقىرۋ. ءبىر كۇنى، شريناگارداعى جايلاۋدا مەن نۇرعوجاي باتىردىڭ ءبىر جاس بالانىڭ بويىنا قونعان جىندى قۋىپ شىققانىن كوردىم.
بالا كيىزدىڭ ۇستىندە جاتتى، ال جان-جاعىندا ونىڭ تۋىستارى مەن جىننىڭ شىعارىلۋىن كورگىسى كەلگەن ادامدار جيىلدى. نۇرعوجاي باتىر دومبىراسىن سابالاپ، ات ۇستىندە شاۋىپ ءجۇردى. بىرنەشە رەت اينالعاننان كەيىن ول اتتان سەكىرىپ ءتۇستى دە، دومبىراسىن شەتكە قاراي يتەرە سالا، بالانىڭ ىشىنە كىرىپ العان جىندى شاقىرا باستادى:
«شاقىرامىن، شاقىرامىن،
كوك قاسقىردى شاقىرامىن.
كەل دەگەندە كەل!
ۇلكەن تاۋ كىشى تاۋدىڭ تۇبىنە ءتۇستى!
ءتىلىڭدى شىعار، قايتا جاپ.
كوزىڭدى الارت قايتالاپ!»
اينالا تۇرعان دومبىراشىلار نۇرعوجاي باتىردىڭ سوزدەرىنە قوسىلعانداي دومبىراسىنىڭ شاناعىن سابالاپ تۇردى. جىننىڭ بار ەكەنى بەلگىلى بولعاندا ەكى كومەكشى ورىندارىنان اتىپ تۇرىپ، نۇرعوجاي باتىردىڭ بەلىن ارقانمەن وراي باستادى. ارقاننىڭ اراسىنا شىبىقتار تىعىپ، نۇرعوجاي باتىردىڭ دەنەسى قىسىلعانشا بۇراي بەردى. بۇل كەزدە نۇرعوجاي باتىر گيپنوزعا ۇشىراعان ءتارىزدى بولىپ كورىندى. ارى-بەرى جۇگىرىپ باسىن شايقاپ، ەكى قولىن العا قاراي سوزىپ تۇرا قالدى. كومەكشىلەر ونى ەكى قولىنان ۇستاپ العان كەزدە نۇرعوجاي باتىر ولارمەن بىرگە اينالىپ وتىرىپ، تۇسىنىكسىز سوزدەر ايتا باستادى.
ءبيىن جالعاستىرا وتىرىپ، قولىنا بالتا الدى دا بويىنا جىن كىرگەن بالاعا قاراي سەرمەپ، ۇرلەي بەردى. بۇدان كەيىن ول بالتا باسىنىڭ ءبىر شەتىمەن كوكىرەگىن كۇشتەپ ۇرا باستادى. بالتاسىن تاستاي سالا، وتتان شوق شىعارىپ اۋزىنا لاقتىردى. قىپ-قىزىل ىستىق تەمىردى جالاعان كەزدە كوزدەرى اينالىپ، دەنەسى دىرىلدەپ كەتتى. مۇنىڭ ءبارى كورىنبەي تۇرعان جىننىڭ ارەكەتتەرىن قايتالاۋ ماقساتىندا جاسالعان ەدى.
قاۋمالاپ تۇرعان ادامدار «شاقاباي! شاقاباي! شاقاباي!» (شاقاباي دەگەن نۇرعوجايدىڭ باتىر اتاسى ەكەن) دەپ ۇراندادى.
بۇل جىننىڭ بالانىڭ دەنەسىنەن شىققانىن كورسەتەتىن ارەكەت ەدى. بۇدان كەيىن باقسى جەرگە سۇلاپ ءتۇستى.
وسىنداي ارەكەتتەن كەيىن ۇزاق ءارى تەرەڭ ۇيقىعا باتادى ەكەن. قاسىنداعىلار دەنەسىن ۋقالاپ، باسىن سيپالادى. بۇنداي راسىمنەن سوڭ ول بەلگىلى مولشەردە ماي ءىشۋى ءتيىس، ايتپەسە ونىڭ ىشىنەن قان كەتىپ، ءقاۋىپتى دەرتكە اكەلۋى مۇمكىن ەكەن.
ءساتسىز كۇن، مۇشەل جاس. قازاقتاردا اتا-بابالارىنان قالعان ىرىمداردى ءالى ۇستاناتىنى بايقالادى. ولار ءومىرىن 12 جىلدىق سيكلعا بولەدى. ءاربىر جىلدى جانۋار اتاۋىمەن اتايدى. 25 جانە 37 جاستى ەرەكشە ءقاۋىپتى ءارى ءساتسىز دەپ ەسەپتەيدى. ەگەر ادام وسى جاستان امان شىقسا، كيىمىن تۇگەل تاراتىپ بەرەدى. بۇنىڭ سەبەبى كەلەشەگىن جاڭا كيىممەن قارسى العىسى كەلەدى.
ءار وتباسى اپتانىڭ بەلگىلى ءبىر كۇنىن ءساتسىز سانايدى. بۇل كۇنى كوشۋ تۋرالى ءسوز قوزعاۋعا تىيىم سالىنادى.
كوكتەمدە ءبىرىنشى رەت كۇن كۇركىرەگەننەن كەيىن ايەلدەر دالاعا شىعىپ، ءۇيدىڭ سىرتىن اعاش قاسىقپەن ۇرىپ شىعادى. بۇدان اسپاندا جۇرگەن جىندار ۇيگە جولامايدى دەپ سەنەدى.
قويان جىلىنىڭ باسىندا (1951 جىل) كوممۋنيستەر تەمىرلىك ماڭايىندا قاليبەككە شابۋىل ۇيىمداستىردى. جاۋدىڭ قارۋىنا تويتارىس بەرە الماعان ول حالقىن جيناپ، تيبەتكە قاراي بەتتەيدى.
اقپان ايىندا ءتاجىنورداعى قازاقتارعا وسپان باتىر تۇتقىندالىپ، قاليبەك كوممۋنيستەردىڭ سوققىسىنا ۇشىراعاندىعى تۋرالى حابار جەتتى. كوسەمدەر تەز ارادا كيىز ۇيلەردى جىقتىردى دا، كۋنلۋن وتكەلىنەن اسىپ، تيبەت ارقىلى باتىسقا قاراي قوزعالدى. اللانىڭ كومەگىمەن كاشمىرگە جەتىپ تە قالارمىز دەپ ۇمىتتەندى.
بوراندى كۋنلۋن ارتتا قالسا دا، مالعا ءشوپ تابۋ قيىنعا سوقتى. مال ارىپ-اشىپ قىرىلىپ جاتتى. قازاقتاردىڭ نيەتىنە وراي، بۇل جەرلەردە اڭشىلىقپەن اينالىسۋ مۇمكىندىگى بولدى. ەركەكتەر ەلىك، بوكەن جانە تاۋەشكى اتىپ اكەلەتىن. جەلىنبەي قالعان ەتتى ىستاپ نەمەسە سۇرلەيتىن. جابايى اڭداردىڭ تەزەگىن وتقا جاعىپ پايدالاندى.
ەت جەيتىن جىلقىلار. اللا جىبەرگەن تاعى ءبىر جاقسىلىق، «قۇلان» دەپ اتالاتىن قوڭىر ءتۇستى كىشىگىرىم جابايى جىلقى بولدى. قازاقتار قۇلاندى اتتىڭ ۇستىنەن اتىپ الاتىن. ەتى ءدامدى ءارى قۇنارلى.
جاس كوسەم ءماجيتتىڭ ايتۋىنشا، ولار ارتىلعان ەتتى كوشەر الدىندا ەر-توقىمىنا بايلاپ الادى ەكەن. ءبىر كۇنى ءماجيت اتىنىڭ باسىن قايتا-قايتا بۇرىپ كەلە جاتقانىن بايقاپ قالادى. بۇنىڭ سەبەبى توقىمعا بايلانعان ەتتىڭ ءيىسى ەكەن. اتىنىڭ اش ەكەنىن بىلگەن ءماجيت توقتاي سالىپ، ەتتى جەگىزبەكشى بولدى. باسىندا ات جەگىسى كەلمەي باسىن تارتقانىمەن، ءماجيت ەتتى اتتىڭ اۋزىنا كۇشتەپ تىقتى.
«ءسويتىپ، مەن اتىما ەت جەۋدى ۇيرەتتىم. باۋىرىما ايتىپ ەدىم، «ول بۇنى باسقا اتتار مەن تۇيەلەرگە دە ۇيرەتىپ كورەيىك» دەدى. ءسويتىپ، اتتارىمىز بەن تۇيەلەرىمىز الدەنسىن دەپ ەت بەرەتىن بولدىق».
جولاۋشىلاردىڭ تاعى ءبىر قاسىرەتى تاۋ اۋرۋى بولدى. بۇل اۋرۋ ونسىز دا السىرەپ قالعان قازاقتاردى ولىمگە سوقتىرىپ، جول جۇرۋگە جارامسىز حالگە جەتكىزدى. اسىرەسە، تيبەتكە قاراي تاۋلى وتكەلدەردە قيىن بولدى. بۇل اۋرۋدىڭ باستاپقى بەلگىلەرى: باس اۋىرادى، باس اينالىپ، جۇرەك اينيدى. ونى ەمدەۋ ءۇشىن جاسالعان ەم-دومدار كوبىنە ناتيجەسىز بولدى. باقسىنىڭ جىن شىعارۋ راسىمىنەن دە ەشتەڭە ونبەدى.
كەيدە ەمشى قاتتى تىرىسسا، اۋرۋ ايىعىپ تا كەتەتىن. اۋىرعانداردىڭ ءبىرى باقسىعا بارىپ، ءوزىن قۇتقارۋىن وتىنگەنى تۋرالى ايتىپ بەرگەن ەدى. باقسى قولىنداعى وتكىر قانداۋىرمەن ادامنىڭ سامايىنداعى تامىرلاردىڭ ءبىرىن ءتىلىپ، قانىن اعىزىپتى. سوندا اققان قويۋ قارا قان ءۇش كەسەنى تولتىرادى. بۇدان كەيىن ول دارىلىك ءشوپ پەن ماتانى قولدانىپ، جارانى وراپ تاستايدى. ەكى كۇننەن كەيىن اۋرۋ اياعىنان تۇرىپ كەتەدى.
ون كۇننەن كەيىن قازاقتار سولتۇستىك جاقتان وزدەرىنە قاراي كەلە جاتقان ءبىر توپ ادام مەن مال ءۇيىرىن بايقادى. بۇل قاليبەك پەن ونىڭ رۋىنان قالعاندار ەدى! قايتا كەزدەسكەن قازاقتاردىڭ قۋانىشىندا شەك بولمادى.
كەيىن، قاۋىپسىزدىك ماقساتىندا بىرىككەن توپ قايتا اجىراپ كەتتى. دالەلحان ءوز جۇرتىمەن قاليبەككە قوسىلدى، ال قۇسايىن ءتايجى مەن سۇلتان ءشارىپ بولەك كەتتى.
قاليبەكتىڭ ايتۋىنشا، تيبەتتى اسۋ جولىندا ونىڭ ەلىنە جەتى رەت قارۋلى شابۋىل جاسالعان. بۇل ساپاردا ونىڭ 42 ادامى قاقتىعىستا، 22 ادامى تاۋ اۋرۋىنان ءولىپ، 9 ادامى ءىز-تۇزسىز جوعالىپ كەتكەن ەكەن. بۇعان قوسا، تيان-شان مەن كاشمىردىڭ اراسىندا ولار 3000 باس قوي، 200 ءىرى قارا، 73 جىلقى جانە 145 تۇيەدەن ايىرىلىپتى.
ءبىر قۋانىش، ءبىر قايعى. ءسابيدىڭ دۇنيەگە كەلۋى، ءولىم، توي ۇزاق ساپاردىڭ اجىراماس ءبولىگىنە اينالعان ەدى. قۋانىش نە قايعى بولسىن، ءومىر ءۇشىن تولاسسىز كۇرەستىڭ ىشىندە ارقانى كەڭگە سالاتىن كەزدەر دە بولاتىن.
قازاقتار ۇل مەن قىزدى بەسىكتە اتاستىرىپ قويادى. ونى «بەسىك قۇدا» دەيدى. ول تاپتىق مارتەبەگە بايلانىستى، ماسەلەن، باي بايمەن قۇدا بولادى.
ەۋروپا داستۇرىندە ۇيلەنۋ شىعىنىنىڭ باسىم بولىگى قالىڭدىقتىڭ اكەسى تاراپىنان قارجىلانسا، قازاقتاردا كەرىسىنشە، جىگىتتىڭ اكەسى قالىڭدىقتىڭ اكەسىنە «قالىڭمال» تولەۋگە مىندەتتى ەكەن.
قازاقتاردىڭ بايلىعى – جىلقىسىنىڭ سانىندا. كەيبىرەۋلەر 40 جىلقىعا دەيىن قالىڭمال بەرەدى. سوندىقتان، ولار ۇلدارىمەن قاتار ادەمى قىزى بولعانىن دا قالايدى. بۇنىڭ سەبەبى، ۇلى ءۇشىن بەرگەن قالىڭمالدىڭ ورنى قىزىن بەرگەندە قايتىپ كەلەتىندىگىنەن بولسا كەرەك.
ءبىر ءۇي ەكىنشى ۇيمەن قىز بەرىسىپ، قىز الىسىپ، قارسى قۇدالاسسا، ول ۇيلەر قالىڭمال بەرمەي-اق قويا سالادى.
اتاستىرىپ قويعان ۇل نەمەسە قىز ۇيلەنبەي تۇرىپ قايتىس بوپ كەتكەن جاعدايدا قايتىس بولعان جىگىتتىڭ نەمەسە قىزدىڭ تۋىستارى ءوز ارالارىنان ونىڭ ورنىنا باسقا ادام بەرەدى. (جىگىت پەن قىز اكە جاعىنان جەتى اتاعا دەيىن قانداس تۋىس بولماۋى كەرەك).
توي كوشپەن قاتار كەلگەندە ءداستۇردىڭ كوبىسىن ورىنداۋ مۇمكىندىگى بولماعاندىقتان، ولار قىسقارتىلاتىن. ءبىراق قالىڭدىقتى بارىنشا ادەمى كيىندىرۋگە تىرىسادى. ءداستۇر بويىنشا، ايەلدەر قىزدىڭ باس كيىمىنە «ۇكى» تاعۋعا كەلگەن جىگىتتى شاشۋ شاشىپ، قارسى الادى.
مولدا جاستاردىڭ نەكەسىن جاي راسىممەن قيىپ، قۇراننان ايات وقيدى. سودان سوڭ ىشىنە كۇمىس زات سالىنعان كەسەگە سۋ قۇيىپ، ونى ۇرلەپ، قىز بەن جىگىتكە بەرەدى. قىز بەن جىگىت سۋدى ىشكەننەن كەيىن ەرلى-زايىپتى اتانادى. جىگىت پەن قىزدان كەيىن ەكى وتباسىنىڭ مۇشەلەرى كەسەدەن سۋ ۇرتتايدى.
تويدىڭ ەرەكشە كوڭىلدى ءساتى – ەكى قىز بەن ەكى جىگىتتىڭ ءان ايتىپ جارىسۋى. «بويى ۇزىن، نار تۇلعالى باتىرىم»، – دەپ باستايدى قىزدىڭ ءبىرى. «بارىنەن دە سەن سۇلۋ»، – دەپ جالعاستىرادى جىگىت. «قۇلاعىڭ مەن اياعىڭ اقىلىڭنان ۇلكەن ەكەن»، – دەپ ەكىنشى قىز قاعىتا باستايدى. «كوزىڭ قىسىق، مۇرنىڭ پۇشىق»، – دەپ ەكىنشى جىگىت الا جونەلەدى.
ءسويتىپ، قىزدار مەن جىگىتتەر بىر-بىرىمەن ايتىسىپ، كوڭىل كوتەرەدى. ول تاراپتاردىڭ ءبىرى ءسوز تابا الماي شاتاسقانعا دەيىن سوزىلادى. وسىلايشا ايتىس بارلىعىنىڭ قىران-توپان كۇلكىسىمەن اياقتالادى.
تويدا جۇرت ءتۇرلى ويىن ويناپ، كۇرەس ۇيىمداستىرىپ، بايگە جارىسقا قاتىسادى، دومبىرانىڭ كۇمبىرلەگەن ىرعاعىنا بيلەپ كوڭىل كوتەرەدى.
شىڭجاڭنان كوشۋ كەزىندە باتىرلىق كورسەتكەن تەك ساربازدار عانا ەمەس ەدى.
ءبىر كۇنى، شريناگاردىڭ جايلاۋىندا ءبىر توپ ادام مالداس قۇرىپ القا-قوتان وتىرعان ەدىك. بىرنەشە قىز شەتتە ەركەكتەردىڭ اڭگىمەسىن تىڭداپ وتىردى. كەنەت قاليبەكتىڭ كىشى ايەلى ءمۇليا كۇيەۋىنە قاراپ: «ەرىم! جاۋدىڭ ءبىزدىڭ اۋىلعا سىزدەر جوقتا كەلگەنى ەسىڭىزدە مە؟» – دەدى.
ايەلدەر ءۇيدى ساندەيتىن ويۋ-ورنەكتەر تىگۋدە. تىگىنشى ايەلدەر شابىتىن تابيعاتتان – گۇلدەردەن، جاپىراقتاردان، الادى. قىزدار بار اشەكەيىن كيىپ جۇرەدى. ولار قيمىلداعان سايىن كۇمىس تەڭگەلەر سىڭعىرلاپ تۇرادى.
ەرلەرشە كۇرەسكەن انالار بار. سوندا قاليبەكتىڭ كوزى جارق ەتىپ، ايەلىنە «ايتىپ بەر» دەگەندەي يشارا ءبىلدىردى. ءمۇليانىڭ ءجۇزى الاۋلاپ، جانارى نۇرلانا وقيعانى ءاڭگىمەلەي باستادى.
«ەرىم ادامدارىمەن بىرگە اۋىلدان تىس جەردە دۇشپانمەن شايقاسىپ جاتقان. اياق استىنان بىزگە قاراي شاۋىپ كەلە جاتقان اسكەردى بايقادىق. ايەلدەر بالالارىن كوتەرە ساپ، اتتارىنا قاراي جۇگىرە جونەلدى.
مەن اتقا مىنگەندەردىڭ ەڭ سوڭعىسى ەدىم جانە اتىم قاتتى وسقىرىنىپ، ورنىنان تاپجىلماي تۇرىپ الدى. كوممۋنيستەردىڭ وعى اتتىڭ اياعىن جاناپ وتكەندە، ات اتىرىلىپ كەتتى.
دۇشپاننىڭ جاقىنداپ قالعانىن سەزسەم دە، اتىمنىڭ تىزگىنىن ءسال تارتىپ، بالانى جەردەن ءىلىپ الدىم. كيىمىمە ءتورت وق جاناپ وتكەندە، ۇرەيىم ودان سايىن كۇشەيدى. قۇداي وڭداپ اتىم سامداعاي بولدى، ءسويتىپ قۋعىنشىلاردى تاۋدا اداستىرىپ كەتتىم.
كوپ كەشىكپەي رۋلاس سۇلەيمەن دەگەن جىگىتءتى كەزدەستىرىپ قالدىم، قوي باعىپ ءجۇر ەكەن. وعان بولعان وقيعانى ايتىپ بەردىم، ەكەۋىمىز اۋىلعا توتە جولمەن قايتا شاۋىپ باردىق. دۇشپاننىڭ ۇيلەردى توناۋ ءۇشىن كەلەتىنىن ءبىلدىك. ەكى مىلتىق تاۋىپ الىپ، تىعىلىپ كۇتتىك.
ءبىز ويلاعانداي، ولار اۋىلعا قايتا كەلدى. سۇلەيمەن وق جاۋدىرىپ كەپ بەردى، توناۋشىلار شوشىپ، ابدىراپ قالدى. سۇلەيمەن ءبىر مىلتىقتان اتىپ جاتقاندا، مەن ەكىنشىسىن وقتاپ وتىردىم. سول كۇنى ەرىم ادامدارىمەن كەلىپ، قۋىپ شىققانعا دەيىن دۇشپاندى بەس ساعات بويى اۋىلعا كىرگىزبەي تۇردىق. ەرىم ەرلىك كورسەتكەنىمدى، اۋىلدى قۇتقارىپ قالعانىمدى ايتىپ، مەنى ماقتادى. ول كۇندى ەشقاشان ۇمىتپاسپىن!».
تيبەت ارقىلى 1000 شاقىرىمنان استام جەردى جەدەلدەتە جۇرگەننىڭ وزىندە ءۇش اي ۋاقىت الدى. شابۋىل بولا قالادى-اۋ دەگەن ويمەن كوشپەندىلەر تىڭشىلار بولۋى مۇمكىن اۋىلداردى اينالىپ وتۋگە تىرىستى.
ال تيبەتتىكتەرگە كەلەتىن بولساق، ولار قازاقتاردىڭ ءوز جەرىمەن وتۋىنە ەش قارسىلىقسىز رۇقسات بەردى. كوشىپ بارا جاتقان قازاقتار جول كورسەتۋ ءۇشىن قويشىلاردى جالداپ وتىردى. تيبەت تە جۇڭگو كوممۋنيستىك بيلىگىنىڭ قورلىعىن كورىپ جاتقان ەدى.
ول جاقتا كوپ وزەننەن ءوتۋ كەرەك بولدى، ال قازاقتاردىڭ كوبى ءجۇزۋ بىلمەيتىن. ەرلى-زايىپتىلار ءبىر اتقا مىنگەسىپ، كىشكەنتاي بالالار انالارىنىڭ قۇشاعىنا تىعىلدى. جاس قويشى جىگىتتەر ەكى قويدان يىقتارىنا ارتىپ، مۇزدى سۋدى كەشىپ ءوتتى.
تۇرىك ەلىنىڭ بيىك پاراساتى. ءبىر كۇنى الىستان مۇز قۇرسانعان قاراقورىمنىڭ سىلەمدەرى كورىنە باستادى. شارشاپ-شالدىعىپ، جاقسىلىقتان ءۇمىت ۇزە باستاعان كوشپەندىلەر تاۋلاردى العاشىندا ساعىمعا ۇقساتتى.
بوسقىندار كاشمىرگە جاقىن تيبەتتىڭ شەتكى اۋىلى رۋدوكتىڭ ماڭىندا ايالداپ، قالاشىقتىڭ باسشىسىن قوناققا شاقىردى. تيبەتتىك قوناققا مىلتىق سىيلادى، ول قازاقتارعا تۇز، ۇن جانە كىرپىش شاي بەردى، شەكاراعا اپاراتىن جولدى كورسەتىپ، ءسات ساپار تىلەپ شىعارىپ سالدى.
كاشمىرگە كىرەبەرىستەگى پانگونگ سو-نىڭ ماڭىندا ولار العى شەپتەگى شەكاراشىلاردىڭ ءسۇزگىسىنەن ءوتىپ، قاسيەتتى توپىراققا اياق باستى.
تورەشى جالاۋدى سەرمەپ قالعاندا پالۋاندار باستارىن ءتۇيىستىرىپ، كۇرەسە باستايدى. كاشمىر باسشىلارى بوسقىن قازاقتاردى شريناگارعا ورنالاستىردى. الايدا جاز شىعىسىمەن قازاقتاردىڭ باسىم كوپشىلىگى تىيىم سالىنعانىنا قاراماستان قالا ماڭىنداعى تاۋلارعا قاراي اعىلىپ، جايلاۋعا كوشىپ كەتتى.
ادام سەنگىسىز جەڭىسكە جەتىپ، وسى كۇندى كورە الماي قالعاندار تۋرالى ويلاعاندا قۋانىشتارى سۋ سەپكەندەي باسىلاتىن. امان جەتكەندەردىڭ اراسىندا بالاسى نە جاقىن دوسى، تۋىسى قايتىس بولماعان، تۇتقىنعا تۇسپەگەن، جوعالماعان ءبىردە-بىر جان جوق ەدى.
جاڭا ءومىر وزگە دە قيىندىقتارعا تولى بولدى، ايتسە دە، ءولىم مەن ءومىر تايتالاسىپ وتكەن ۇزاق جولدىڭ ازابىمەن سالىستىرعاندا، تۇك ەمەس، ءارينە. كاشمىردىڭ تاۋلى جايىلىمدارى جەرگىلىكتى مالشىلاردىڭ مەنشىگىندە بولعاندىقتان، قازاقتار بۇرىنعى ءومىر سالتىن جالعاستىرادى دەپ ايتۋ قيىن ەدى.
شريناگار سياقتى ۇلكەن قالانىڭ مادەنيەتىنە قالىپتاسۋ قازاقتارعا قيىن ءتيدى. كاشمىر مەن ءۇندىستاننىڭ شىنايى قايىرىمدىلىعىنا قوسا قازاقتارعا تۇركيا رەسپۋبليكاسى دا كومەك قولىن سوزدى. تۇركيا بوسقىندارعا شىڭجاڭ دالاسىنا ۇقساس انادولى ۇستىرتىنە قونىستانۋدى ۇسىندى. ونىڭ ۇستىنە، تۇرىكتەر قازاقتاردىڭ تىلىنە ۇقساس تىلدە سويلەيدى، ءارى ولاردىڭ اتا تەگى مەن تاريحى دا ءبىر.
1952 جىلدىڭ قاراشا جانە جەلتوقسان ايلا رىندا ەكى جۇزگە جۋىق قازاق كاشمىردەن شىعىپ، قارا جولمەن جانە تەڭىزبەن تۇركياعا اتتاندى. ارتىنان ولارعا تاعى سەكسەن بەس قازاق قوسىلدى، ءبارى جاڭا ەلگە تامىر جايىپ، تەز ۇيرەنىپ كەتتى.
قاليبەكپەن بىرگە الپىس ادام كاشمىردە تاعى دا ون سەگىز ايعا قالۋدى ۇيعاردى. 1954 جىلدىڭ ماۋسىم ايىندا ولار دا تۇركياعا قونىس اۋداردى.
كاشمىردەگى ءبىر جىلىمىز دا وتە شىقتى. ايەلىم ەكەۋمىز قايتۋعا جينالدىق. قازاق دوستارىمىز ءبىزدىڭ قالۋىمىزدى ءوتىندى، ولارعا ءبىزدى دە تۋعان توپىراق شاقىرىپ جاتقانىن ءتۇسىندىردىك. مۇنى ايتقاندا قازاقتار ءۇنسىز قالدى. تۋعان جەردىڭ ءقادىرىن ولاردان ارتىق ەشكىم دە سەزىنبەس، ءسىرا…
قىلشىلداعان جاس ءماجيت، سالماقتى سۇلتان ءشارىپ، قىزۋقاندى قاليبەك ءبىزدى قوشتاسۋ قوناقاسىنا شاقىردى. ءبارى ءبىر كۇندە! ادەپتىگىمىزدى كورسەتۋ ءۇشىن بارعان ءار ءۇيدىڭ تاماعىن اش ادامداي جەدىك.
سۋرەتتە ءمىنان دەگەن قىز بالا ءسال قىمسىنىپ، دومبىرانىڭ اۋەنىمەن «قارا جورعا» ءبيىن بيلەۋدە. ول اتتىڭ تاۋ جولىنداعى اياڭىن، جازىق دالا ءتوسىن دۇبىرلەتكەن شابىسىن بي ىرعاعىمەن بەينەلەۋدە. ال كورەرمەندەر اۋەنگە قوسىلىپ، ءان سالىپ، قول سوعۋدا.
قوشتاساردا ءۇي يەلەرى جابىرقاڭقى قالدى. ەڭ سوڭىندا شريناگار كەرۋەن سارايىنداعى قاليبەكتىڭ ەكىنشى قاباتتاعى ۇيىندە جينالدىق. ءۇيدىڭ ءىشى بىزگە سونشالىقتى تانىس: بۇرىشتاعى وشاقتا وت قىزارادى، ەدەنگە اشىق ءتۇستى توسەنىش توسەلگەن، قابىرعادا قامشى، بەلدىك، باس كيىم ءىلىنىپ تۇر. ەت جەدىك، جاس قويدىڭ سورپاسىن ىشتىك. سامساعا ۇقساس، اراسىنا ەت پەن كوكونىس سالىپ، ءۇشبۇرىشتاپ تۇيگەن تاعام مەن باۋىرساققا تويدىق. جانە قايتا-قايتا، كەسەمىزدى تولتىرا شاي سوراپتادىق.
باسقالار دا ايەلدەرىمەن كەلىپتى. مەنىڭ زايىبىم ايەلدەرگە اشەكەيلەر، ال سۇلتان ءشارىپتىڭ ايەلى وعان ءبىر ۋىس كۇمىس تيىن سىيلادى. قاليبەك ايەلدەرىنىڭ ءبىرى جۇزىگىن شەشىپ، ايەلىمنىڭ ساۋساعىنا سالدى.
ادەتتە ۇستامدى كەلەتىن ەر ادامدار كەنەت كوزدەرىنە جاس الدى. تۋعان جەرىنەن تىقسىرىلىپ، تاۋقىمەت تارتىپ، تاۋەلسىزدىگىنىڭ جولىندا قۇربان بولىپ كەلە جاتقان قايسار جاندارعا قوشتاساردا مەن بىلاي دەدىم: «قازاقتىڭ ناقاق قانىن توككەندەر ۇزاق جىلدار بويى وكىنەتىن بولادى ءالى!».
دەرەككوز: http://nationalgeographic.kz/2017/04/10/5205.html
