«شىننىڭ ءجۇزىن» كوردىك. وزەكتىلىگىن جوعالتپاپتى. تىنىس تارىلماعان ەكەن ول تۇستا. "قازاقستان" ارناسىنىڭ تورىندە وتكىر پىكىرلەر ايتىلعان ەكەن. قاسىم امانجول ۇلىنىڭ قوناعى بولعان عالىم، جازۋشى اقسەلەۋ سەيدىمبەكتىڭ سۇحباتىن تۇشىنىپ تىڭدادىق. مارقۇم مەملەكەت، قوعام ومىرىندەگى ماڭىزدى ماسەلەلەردى ءسوز ەتىپتى. قاعازعا تۇسىردىك. جاريالاعاندى ءجون كوردىك.

"بىزدەگى تۇراقتىلىق، تاتۋلىق ءسوز جوق نازاربايەۆ باستاعان مەملەكەت قايراتكەرلەرىنىڭ ىسكەرلىگى مەن ماڭداي تەرىنىڭ ارقاسى.
ەكىنشى، ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ كونتەرلىگىنىڭ ارقاسى. كونتەرلى، شىدامدى...

ءۇشىنشى،

ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ مىنەز-بولمىسىنا سوڭعى ەكى- ءۇش عاسىردا سىڭىرىلگەن ەزىپ تاستاۋشىلىقتىڭ ناتيجەسى. 

"كوتكە ۇرسا كوندىم، باسقا ۇرسا ءولدىم" دەگەن ماقال بار قازاقتا. ءبىزدىڭ حالىقتى سوڭعى ەكى-ۇش عاسىردا وتارشىلدىق وسىنداي كۇيگە ءتۇسىردى.
باس كوتەرسەڭ باسىڭدى قىرقادى، تومپىلداپ جۇرە بەرسەڭ يىعىڭا مىنە بەرەدى.

وتارشىلدىق قالدىرعان زارداپ ءبىزدىڭ ەزىلگەن ەڭسەمىزدىڭ كوتەرىلۋىنە مۇرشا بەرمەۋدە. وتارشىلدىقتىڭ بولعانى راس. ونىڭ زاردابى دا راس. ەندىگى جەردە ۇلتتىڭ ساناسى مەن ءومىرىن وتارسىزداندىرۋ جوسپارى جۇرگىزىلۋى كەرەك ەدى. ول جوق...»

 ***

"...مەن بىرنارسەگە پۇشايمان بولام. ءبىز ۋادەگە بەرىك حالىق ەدىك، ۋادەدەن تايدىق. 

مەنىڭ ىشىمنەن شىققان بالام وزىنە قاتىستى ءىس بولماسا بەرگەن ۋادەسىندە تۇرمايدى. ال ول بالا باسقاعا نە ىستەيدى؟ جانە دە بۇل جالعىز جارىم مىنەز ەمەس ەكەنىن دە جاقسى بىلەم. 

بۇل ءبىزدىڭ حالىقتىڭ ۇلى قۇندىلىقتارىنىڭ ءبىرى ەدى. 19-20-شى عاسىردا قازاق دالاسىنا كەلگەن ايگىلى ەتنوگرافتار: "بۇل دالاداعى وتە ءىرى، تاعدىرلى ىستەر تەك قانا ۋادەمەن شەشىلەدى" دەپ تاڭعالعان. وسىنداي-وسىنداي جوعالتقان قۇندىلىقتارىمىز قانشاما...".

  ***

«20-شى عاسىردان باستاپ ادامزاتتىق دەڭگەيدە مەملەكەت باسقارۋدىڭ ءۇردىسى جالپى ساياسي احۋال مۇلدە بولەك سيپات الدى. بۇل بولەك سيپاتتىڭ ەڭ باستى بەلگىسى مەملەكەت باسقارۋداعى يدەولوگيالىق وكتەمدىك.

 ال يدەولوگيالىق وكتەمدىك بەل العان زاماندا، قوعامدا ادامدار وزىنەن-وزى ءبىرىڭعايلانادى. ويتكەنى وكتەم يدەولوگيا ءبىرىڭعايلانباعان ادامداردان قۇتىلعۋعا تىرىسادى. قۇتىلۋدىڭ جولدارىن تاريح جاقسى بىلەدى.

 مۇنىڭ ەڭ جامان جولى – رەپرەسسيالىق ءتاسىل.

ال ەڭ جۇمساق جولى قىزمەتتەن تايدىرۋ، بيىك قىزمەتكە الماۋ. ادام، امال جوق قوعامنىڭ وسىنداي ۇردىس-تارتىبىنە بەيىمدەلەدى. ناتيجەسىندە قازىرگى ادامدار وتە ءبىر ۇلگىلى. ستاندارتتى ادامدار دەۋگە بولادى.

ال كەشەگى باۋىرجان مومىش ۇلى، اسقار سۇلەيمەنوۆ، اسقار توقپانوۆتا، نۇرعيسا تىلەندييەۆتەر بولسا بۇرىنعى ءبىزدى كوشپەلى ءومىر-سالتتاعى مادەنيەتىمىزدىڭ سوڭعى سارقىنشاقتارى.  دارىنى بۇل ادامداردان كەم ەمەس، ءبىراق ستاندارتتى قالىپقا تۇسكەن ينتەلليگەنسيا ءقازىر بۇرىنعىعا قاراعاندا وتە كوپ...».  

 ***

«سابەت زامانىندا ەلدىڭ، قوعامنىڭ قانداي بولۋى كەرەكتىگىن بىلەتىن باسشىلاردىڭ كەرەگى جوق ەدى. تەك شارۋاشىلىق باسشىسى كەرەك ەدى. تاۋەلسىزدىك الدىق. ەگەمەن ەل بولدىق. ءبىراق وسى ءبىر ءۇردىس، وسى ءبىر جامان ادەت ءالى جالعاسىپ كەلە جاتىر. مەملەكەتتىڭ باسىندا وتىرعان باسشىلار، مينيسترلەر ءوز سالاسىنىڭ جۇمىسىن قالاي جۇرگىزۋدە جاقسى ءبىلۋى مۇمكىن. ال ءبىراق مەملەكەتتى قۇرىلىستى جەتىلدىرۋدى، سونىڭ اياسىنداعى ۇلتتىق ءتولتۋمالىعىن ساقتاپ قالۋدى، ۇلت بولمىسىن تانۋدىڭ، ۇلتقا اراشا ءتۇسۋدىڭ تەتىكتەرىن مۇلدە بىلمەيدى.

بىلايشا ايتقاندا، مەملەكەتشىل، مەملەكەتتىك تۇلعالار ەمەس. شارۋاشىلىقتىڭ عانا ادامدارى...

سابەت زامانىندا نەگىزگى ۇستانىم بولعان وسى ادەت ءالى كۇنگە دەيىن سۇيرەتىلىپ قالماي كەلەدى. ءالى كۇنگە دەيىن مينيسترلەردى ءوز سالاسىن جاقسى بىلگەنى ءۇشىن، ەكونوميكانى دۇرىس دوڭگەلەتكەنى ءۇشىن، اقشانى جاقسى يگەرە الاتىنى ءۇشىن بولماسا باسقا جاناما فاكتورلارعا قاراپ تاعايىندايمىز. باسىمدىقتى سوعان بەرەمىز. بۇلاي بولماۋى كەرەك.

ءبىرىنشى باسىمدىق، ۇلت بولمىسىن بىلە مە، تاني ما؟ مەملەكەتتىڭ ۇلتتىق مەملەكەت بولىپ ساقتالىپ قالۋى ءۇشىن قاي تەتىكتى باسۋدى بىلە مە؟ ءبىزدىڭ مينيسترلەردىڭ 90 پايىزى «ەلىم-اي» ءانىن بىلمەيدى. ال «ەلىم-ايدى» بىلمەۋ ۇلتتى بىلمەۋ...»

 ***

مەنىڭ مۇحتار شاحانوۆ دەگەن قۇرداسىم بار. قوي دەسەم قويمايدى. قازاق ءتىلىن بىلمەيتىن قازاقتاردى كىنالايدى. اكە-شەشەسىنىڭ شىعارماسىن ءتۇپنۇسقاسىندا وقي المايتىن اقىن-جازۋشىلاردىڭ وزدەرىن دە، بالالارىن دا كىنالايدى. بۇل سەبەپپەن ەمەس، سالدارمەن كۇرەسۋ.

 مەن ول جازۋشىلاردى كىنالاماس ەدىم. قازاق ءتىلىن بىلمەيتىن ۇرپاقتى دا كىنالامايمىن. ول ونى قۇدايدان تىلەپ العان جوق قوي. مۇنىڭ ءبارى كەشەگى وتارشىلدىقتىڭ، سول وتارشىلىق ەزگىدە ابدەن سونگەن سانانىڭ، سونىڭ ەكپىنىنىڭ زاردابى. بۇل زارداپپەن كۇرەسۋ مەملەكەتتىك ءىس.

وتباسىمدا وتە قاتال اداممىن. مەنىڭ نەمەرەلەرىم بايقاماي ورىسشا ءسوز قوسىپ قالسا، كوزىمنىڭ قىرىمەن قاراعاندا جۇگىرىپ بارىپ اۋزىن جۋىپ كەلەدى. «اۋزىم ارام بولدى» دەپ...

مەن وسىنداي تارىپپەن ۇستاپ وتىرعان اداممىن. ەلدىڭ ءبارى مەن ەمەس. بىرەۋىنىڭ رۋحى تومەن. بىرەۋىنىڭ مىنەزى جۇمساق. بىرەۋىنىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى مۇرشا بەرمەيدى. مەنى ۇكىمەتىم ازاپقا سالىپ وتىر.

مەملەكەتتىك دەڭگەيدە قازاق بولمىسى، قازاق تاعدىرىنا قاتىستى قاناعاتتانارلىق دەڭگەيدە شارا جاسالىپ وتىرعان جوق، ءتىپتى جوسپارى دا جوق. وسىنى اشىق ايتاتىن، تالاپ ەتەتىن كەزى كەلدى».      

دايىنداعان، دۋمان بىقاي