Dalanews.kz ساراپتامانى سايت وقىرماندارىنىڭ نازارىنا ۇسىنعاندى ءجون كوردى.
ورتا ازيانى ءسوز ەتكەندە باتىس پەن اقش ءبىرىنشى كەزەكتە وزبەكستانمەن ءتىل تابىسۋى ءتيىس. ۋاقىت وتە كەلە بۇل ەل ايماقتى العا سۇيرەيتىن، كوشباسشى مەملەكەتكە اينالادى. الايدا بۇعان جۇڭگو مەن رەسەي كيلىگەر بولسا، تاشكەنت اۋەلگى جۇرىسىنەن جاڭىلىپ، الگى ەكەۋىنىڭ جەتەگىندە كەتۋى مۇمكىن.
“ورتا ازيا سوڭعى ەكى عاسىردا العاش رەت ەشكىمنىڭ قاس-قاباعىنا قاراماي ەمىن-ەركىن ءومىر كەشۋدە. ايماق ەلدەرى ەشكىمنىڭ بودانى ەمەس. وزبەكستان ءازىردىڭ وزىندە ايماقتىڭ تىزگىنىن ۇستاۋعا جارايتىن الۋەتكە يە. تاشكەنتكە ءوزىنىڭ عانا ەمەس، ايماقتىڭ تاعدىرىن ايقىندايتىن اۋىر ميسسيا جۇكتەلگەن. ىرگەسىندەگى ەكى دەرجاۆانىڭ قىسىمىنا شىداس بەرەتىن شاماسى بار. بۇل ءۇشىن باتىس وزبەكستاندى قولتىعىنان دەمەپ، بارىنشا قولداۋ كورسەتۋى قاجەت”، – دەيدى Forbes ساراپشىسى.
…
پىكىرىنشە وزبەكستاننىڭ وركەندەۋى ىرگەسىندەگى اۋعانستانعا دا وڭ اسەر ەتەدى. اۋعانداعى احۋال اسقىنار بولسا، بۇدان ءبىرىنشى كەزەكتە باتىس ەلدەرى زار يلەيدى.
باتىستىڭ بۇگىنى عانا ەمەس، بولاشاعىنا دا قاتەر ءتونۋى مۇمكىن.
سوڭعى جيىرما جىلدى يسلام وركەنيەتىنە قارسى كۇرەسكە سارپ ەتكەن ەۋروپانىڭ ءدال ءقازىر كۇشى سارقىلعان. مۇسىلمان الەمىمەن الىسىپ-جۇلىسىپ جۇرگەندە – رەسەي مەن قىتايدىڭ تىڭايىپ، نىعايىپ العانىن تىم كەش اڭعارعان.
“وتكەن جيىرما جىل بوسقا كەتتى. جالعان، قۇر قيال مەن قاۋەسەتكە قۇرىلعان الدامشى قاتەردى جەلەۋ ەتىپ جيىرما جىلىمىزدى جوعالتتىق. نەگىزگى قارسىلاسىمىز استە يسلام الەمى ەمەس ەدى.
ەندى كەشىكسەك جۇڭگو مەن رەسەي سورىمىزدى قايناتادى. بۇل ەكەۋى كۇللى وركەنيەتكە ءقاۋىپ ءتوندىرىپ تۇر. اۋعانستاندى باتىسقا قارسى قارۋ رەتىندە پايدالانۋى عاجاپ ەمەس.
جۇڭگو دا، رەسەي دە تالايدان بەرى ورتا ازيانى اينالسوقتاپ ءجۇر. ايماققا ءامىرىمدى جۇرگىزسەم، ارزان شيكىزاتقا اۋىز سالسام، مۇناي مەن گازعا، التىن مەن ۋرانعا باسىبايلى يەلىك ەتسەم دەپ ارماندايدى. ورتا ازيانى ۋىسىندا ۇستاعان دەرجاۆا يران مەن پاكىستاندى دا يلىكتىرە الادى”، – دەيدى ساراپشى.
ايتۋىنشا بەيجىڭ ايماق ارقىلى ىلگەرىدەگى ەكى ەلدىڭ نەگىزگى ساۋدا سەرىكتەسى بولۋدى كوزدەيدى. كۇنى كەشە تەگەرانمەن 400 ملرد دوللاردىڭ كەلىسىمشارتىنا قول قويعان بەيجىڭ يراننىڭ ارزان مۇنايىن توقتاۋسىز تاسىمالدايتىن مۇمكىندىككە يە بولدى. تەگەرانعا ءوز كەزەگىندە سانكسيانىڭ قىسپاعىنان قۇتىلىپ، تابىس تاباتىن جول اشىلدى.
مەليك كايلان توپشىلاعانىنداي بەيجىڭ وسى ارقىلى دوللاردى حالىقارالىق اينالىمنان ىعىستىرىپ شىعارماق. جۇڭگو ۆاليۋتاسى يراننىڭ قورجىنىن قامپايتار بولسا، تەگەران دا ءوزىنىڭ يادرولىق باعدارلاماسىن قايتا “ءتىرىلتۋى” مۇمكىن.
…
“ماسكەۋ؟ رەسەي ورتا ازيانى اشسا الاقانىندا، جۇمسا جۇدىرىعىندا ۇستاپ كەلدى. كرەمل ايماقتى سوڭعى ەكى عاسىر بويىنا بيلەپ-توستەدى. ءقازىر دە الىسقا ۇزاتقىسى جوق. 90-شى جىلى تاۋەلسىزدىك العان ايماق ەلدەرى الىگە دەيىن ماسكەۋگە جالتاقتايدى. ءوز تاعدىرىن ءوزى ايقىندايىن دەسە كرەملدەن يمەنەدى. ورتا ازيا ءالى دە بولسا وزىنە عانا ءتان سۇرلەۋگە تۇسە الماي كەلەدى. بۇعان رەسەي ەرىك بەرمەي وتىر”، – دەيدى ساراپشى.
مەليك كايلان وسى ارادا ءبىر جىلدارى قازاقستاننىڭ رەسەيدىڭ بۇعاۋىنان بوساپ شىققىسى كەلگەنىن مىسالعا كەلتىرىپتى. الايدا مۇنىڭ قاي كەزدە بولعانىن، ناقتى قالاي كورىنىس بەرگەنىن ناقتىلاماعان ەكەن.
ايتۋىنشا ءقازىر ايماق ەلدەرى باس بىرىكتىرۋدىڭ ورنىنا، تارىداي شاشىراپ جاتىر. كوپشىلىگىنىڭ ەكونوميكاسى رەسەيگە تاۋەلدى. “ستان” دەيتىن جالعاۋى بار ايماقتاعى ەلدەردىڭ دەرلىگىندە كرەملدىڭ اسكەري بازالارى ورنالاسقان.
…
ورتا ازيانى ەكسپانسيالاۋدان جۇڭگو دا قالىس قالار ەمەس. ساراپشىنىڭ ايتۋىنشا بەيجىڭ “ءبىر جول - ءبىر بەلدەۋ” جوباسى ارقىلى ورتا ازيانىڭ ەليتاسىن كوررۋپسيانىڭ باتپاعىنا باتىرادى. قىتايدىڭ استاۋىنان جەم جەگەن شەنەۋنىك اۆتوماتتى تۇردە بەيجىڭ قۇلاقكەستى قۇلىنا اينالادى.
“قازاقستانداعى مۇناي كەن ورىندارىنىڭ 25 پايىزىنا جۇڭگو كومپانيالارى يەلىك ەتەدى. تۇركىمەن گازىنىڭ تەڭ جارتىسىن يگەرىپ وتىر. بەيجىڭ مۇنىمەن شەكتەلمەسى انىق.
ايماقتاعى اۋىل شارۋاشىلىعى جەرلەرىنە اۋىز سالىپ، وسى كاسىپپەن اينالىساتىن قىتايدىڭ كونە كاسىپورىندارىن ورتا ازياعا كىرگىزۋدى كوكسەيدى. قىرعىزستان مەن تاجىكستان قىتايدىڭ “ەكسيمبانكىنە” بەلشەدەن قارىز”، – دەيدى كايلان مىرزا.
ۇزىن ءسوزدىڭ قىسقاسى، باتىستىڭ بار ءۇمىتى - وزبەكستاندا. ورتا ازياداعى وزگە ەلدەردى جۇڭگو مەن رەسەي تەڭ ءبولىسىپ الۋدان تارتىنبايدى. “ال ءبىراق تاشكەنتكە ءتىسى باتپايدى”، – دەيدى ساراپشى.
25 جىل بويى ەل بيلەگەن يسلام كارىموۆتىڭ داۋىرىنەن كەيىن وزبەكستان اينالاسى بەس-التى جىلدىڭ ىشىندە قاۋىرت وزگەرىپ، ەدەل-جەدەل وركەندەي باستاعان. ميرزيايەۆ كەلگەلى ءتورت جىلدا وزبەكستان كارىموۆتىڭ ساياسي مۇراسىنان ءبىرجولاتا باس تارتقان.
“كارىموۆتىڭ تۇسىنداعى وزبەكستان مەن ميرزيايەۆتىڭ تۇسىنداعى مەملەكەت ەكى بولەك ەل. تۇنەكۇنى عانا تاشكەنتكە ساپار شەكتىم. ەلدىڭ وزگەرىپ، تۇرلەنىپ جاتقانى بىردەن بايقالادى. كارىموۆتىڭ تۇسىنداعى سولتۇستىك كورەيانىڭ ۇستانىمىنا ۇقساس ساياسي جۇيە مارقۇممەن بىرگە كەلمەسكە كەتىپتى.
ميرزيايەۆتىڭ كەزىندەگى وزبەكستان – سينگاپۋر مەن مالايزيانىڭ ەكونوميكالىق دامۋ جولىن باعدارعا العان ەكەن. تاشكەنتتىڭ تۋريستىك پوتەنسيالى ءوز الدىنا بولەك اڭگىمە. كۇندەردىڭ كۇنى وسى ەلدەگى تاريحي ەسكەرتكىشتەردى تاماشالاۋ ءۇشىن وزبەكستانعا جۇزدەگەن، مىڭداعان تۋريست اعىلىپ كەلەدى. سامارقان مەن بۇقارا ۆەنەسيانى باسىپ وزادى”، – دەيدى Forbes ساراپشىسى.
وزبەك جەرىن قۇمارى قانعانشا ارالاعان مەليك كايلان جەرگىلىكتى جۇرتپەن دە ديدارلاسقان ەكەن. قازىرگى ساياسي جۇيەگە كوڭىلى تولمايتىن، وكپەلى ادامدى كەزىكتىرمەپتى. وزبەكتەر ەل ۇكىمەتىنە ءدان ريزا. ميرزيايەۆتىڭ ماقتاۋىن اسىرعان حالىق كوپ.
“باتىس وسى جاعدايدى، وسى مۇمكىندىكتى ءمۇلت جىبەرمەۋى كەرەك”، – دەيدى ول.
…
ول ءۇشىن تاشكەنتتى كرەملدەن اجىراتىپ الاتىن ستراتەگيانى قازىردەن باستاپ ازىرلەگەن ءجون.
ساراپشى پىكىرىنشە ميرزيايەۆ بيلىگىنەن ۇلكەن ءۇمىت كۇتەتىن وزبەكتەردىڭ ءوپتيميزمىن قازاقستانمەن سالىستىرۋعا كەلمەيدى. نازاربايەۆ بيلىگىنىڭ العاشقى 10 جىلىندا قازاقتار دا ءدال وسىنداي كۇي كۇشكەن. الايدا ءۇمىت اقتالماعان.
“ميرزيايەۆ كارىموۆتىڭ دە، نازاربايەۆتىڭ دا جولىمەن جۇرگىسى جوق. كەرىسىنشە، سولاردىڭ قاتەلىگىنەن ساباق العان سىندى. دەموكراتيانى بوتەنسىنبەيتىن مىنەزىمەن باتىستى باۋراپ العانى وتىرىك ەمەس. وي ەركىندىگىن، ءسوز بوستاندىعىن قوعامنىڭ اياق الىسىنا قاراي بىرتە-بىرتە كەڭىتىپ كەلەدى. ميرزيايەۆ بۇل ارادا دا كورەگەندىلىك تانىتىپ وتىر. ورتا ازيادا سااكاشۆيليدىڭ ساياساتىن جۇزەگە اسىرۋ مۇمكىن ەمەس. تىم-تىم باتىستانىپ كەتەر بولسا جۇڭگو مەن رەسەيدىڭ نازارىنا ىلىگەرىن تۇسىنەدى”، – دەيدى ساراپشى.
ونىڭ ايتۋىنشا ميرزيايەۆ بيلىككە كەلگەن باستاپقى جىلداردى كورشىلەرمەن اراداعى بايلانىستى جاقسارتۋعا جۇمساعان. ورتا ازيانى ءبىر جۇدىرىققا جۇمىلدىرىپ، وزىندىك ساۋدا نارىعىن قالىپتاستىرعىسى كەلگەن.
ايماق ەلدەرى اۋىزبىرشىلىكتە بولسا، تۇركىتىلدەس ەلدەردىڭ شاڭىراعىن ەشكىم شايقالتا المايدى دەگەن ۇستانىمدا بولعان. مۇنىمەن شەكتەلمەي باتىس پەن اقش ينۆەستورلارى ءۇشىن وزبەك شەكاراسىن ايقارا اشىپ تاستاعان.
وزبەك باسشىسى باتىس ينۆەستورلارى ەلدىڭ ەكونوميكالىق ءال-قۋاتىن ارتىرعاننان بولەك، قاجەت كەزدە قاۋىپسىزدىگىن دە قامتاماسىز ەتەدى دەپ سەنەدى.
“ميرزيايەۆ الەمگە ماسكەۋدىڭ كوزىمەن قاراعىسى كەلمەيدى. كرەملدىڭ ايتقانىنا قۇلدىق ۇرىپ، باس شۇلعي بەرەتىن جاسىق، جاسقانشاق مىنەزدەن ادا. قىتايعا دا باعىنعىسى جوق. بەيجىڭمەن تەرەزەسى تەڭ دارەجەدە سويلەسكەندى قالايدى.
باتىستىڭ تاشكەنتكە قول ۇشىن سوزاتىن كەزى – وسى تۇس. وزبەكستاندى رەسەي مەن قىتايدىڭ ۋىسىنان شىعارىپ العىمىز كەلسە ميرزيايەۆقا جان-جاقتى ءارى ءتۇرلى دەڭگەيدە قولداۋ كورسەتۋ قاجەت. وزبەك بيلىگى باتىسپەن قويىن-قولتىقتاسىپ جۇمىس ىستەۋگە كەت ءارى ەمەس. بۇل مۇمكىندىكتى جىبەرىپ الماۋ كەرەكپىز”، – دەيدى مەليك كايلان.
…
ونىڭ پىكىرىنشە وزبەكستان “رەسەي مەن جۇڭگو قۇداي قوسقان كورشى. تاعدىرعا مويىنۇسىنۋدان وزگە جول جوق…” دەيتىن قۇلدىق سانانىڭ تاس-تالقانىن شىعارۋعا تاقاۋ تۇر.
تاشكەنت ەركىندىك مەن شىنايى تاۋەلسىزدىككە ۇمتىلۋدا. ەكى بۇيىرىندەگى گەگەموننىڭ تاساسىنان شىعىپ، ءوز جولىمەن جۇرگەندى قالايدى. ءبىراق باتىستىڭ كومەگىنسىز بۇل ميسسيا ورىندالمايدى.
“وسى كۇنگە دەيىن ماسكەۋدىڭ قىسىمىنا ۇشىراعان، ءارى بىزبەن وداقتاسۋعا نيەتتى تالاي مەملەكەتتىڭ وبالىنا قالدىق. ولاردى دەر كەزىندە دەمەۋ كەرەك ەدى. ەندىگارى بۇل قاتەلىكتى قايتالاماۋعا ءتيىسپىز.
ۇندەمەگەن ۇيدەي بالەدەن قۇتىلمايدى. ماسكەۋ گرۋزياعا باسىپ كىرمەك بولدى، ۇندەمەدىك. ۋكرايناعا الىمجەتتىك جاساعىسى كەلدى تاعى دا تاسادا قالدىق. وتكەن كۇنگى ساتسىزدىكتەر سيندرومعا اينالىپ كەتپەسىن! وزبەكستاندى ەسكەرۋسىز قالدىرماۋىمىز قاجەت، تاشكەنت ءبىزدىڭ سەنىمدى سەرىگىمىزگە اينالۋعا ءتيىس”، – دەيدى ساراپشى.
ازىرلەگەن دۋمان بىقاي
