ءدىن، ءداستۇرلى يسلام مەن قازاقى ءدىني تانىم توڭىرەگىندە باس ءمۇفتي ەرجان قاجى مالعاجىۇلىمەن سۇحباتىمىزدا قازاق اراسىندا الاڭكوڭىل تۋدىرىپ وتىرعان ساۋالداردىڭ ءبىرقاتارىنا جاۋاپ الۋعا تىرىسقان ەدىك...
ەرجان قاجى مالعاجى ۇلى،
قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني
باسقارماسىنىڭ ءتوراعاسى،
باس ءمۇفتي
– شىعىس حالقىنىڭ ىزەتتىلىگى، مەيىءرىءمى، ءبىلىمى كەزىندە عۇلامالارىمىزدىڭ ءمىنەزدەرى ارقىلى بايقالاتىن ەدى. احمەت ريزا، ناۋان حازىرەت، ءاپپاق يشان سياقتى قايراتكەرلەرءدىڭ قاتارىن تولتىراتىن ءدىن ادامدارىن ءمۇفتيات بۇل كۇندەرى دايىنداي الا ما؟
– اسا قامقور، ەرەكشە مەيىرىمدى اللانىڭ اتىمەن باستايمىن!
ەگەمەندىك العانىمىزعا جيىرما بەس جىل بولدى. ءسىز ايتقانداي ۇلكەن ءدىن عۇلامالارىن تاربيەلەپ شىعارۋ ءۇشىن جيىرما بەس جىل ۋاقىت دەگەنىڭىز وتە از. بۇل، ءبىرىنءشىدەن. ەكىنشىدەن، كەڭەس وداعى كەزىندە ادام ساناسىنا سىڭىرگەن ءبىر مىنەز – ءدىندى، ءدىنگە بەت بۇرعان ادامدى جاقىن تارتپاۋ.سونىڭ سالدارى بولار، ءتىپتى، كەيبىر اعالارىمىز تۇسىنبەۋشىلىكتەن: «ءبىز تىم ءدىندار بولىپ الدىق، جاستارىمىز مەشىتكە باراتىن بولدى»، – دەگەندەي سوزدەردى اراگىدىك ايتىپ قالادى. كەيىر ادامداردا دىنگە دەگەن وسىنداي سالقىن كوزقاراس بار. ياعني ءدىن ادامى قانشالىقتى عۇلاما بولىپ تۇرسا دا، كەزىندە وعان ايتارلىقتاي كوڭىل ءبولىنبەدى. سەبەبى، كەڭەس يدەولوگياسى ءدىن ادامىنىڭ سوزىنە توقتار بۇرىنعى مەنتاليتەتىمىزدى، بولمىسىمىزدى وزگەرتۋگە تىرىستى. ۇشىنشىدەن، كەڭەس وكىمەتى كەءزىندە ءدىن سالاسىن تار قىسپاققا الدى. ءدىن جولىن قۋعان نەبىر عۇلامالاردى سوتتاپ، ءولىم جازاسىنا كەستى. ءدىني ادەبيەتتەردىڭ كوپشىلىگىن ورتەدى. ءدىن جولىنا تۇسكەندەرءدىڭ وزدەرىن بىلاي قويىپ، وتباسىن، تۇقىم-تۇقيانىنا دەيىن توز-توزىن شىعاردى. جالعاستىق ۇزىلگەن بۋىننىڭ ورنىن ءبىردەن تولتىرا المايتىنىمىز بەلگىلى عوي. ءدىني ءىلىم قازاق توپىراعىندا كەڭەس بيلىگى كەءزىندە ءبىرجولاتا توقىرادى. بۇل ۋاقىتتا اتا-اجەلەرىمىز ءدىن امالدارىن عانا ساقتاپ قالدى. اقساقالدارىمىزدىڭ، اجەلەرىءمىزءدىڭ كەيبىرى بەس ۋاقىت نامازىن وقىپ، اراسىندا ورازاسىن ۇستاپ ءجۇردى. ءبىراق ءدىني عىلىم، ءىلىمدى ەشكىم دامىتپادى. تامىرىن تەرەڭنەن تارتقان، ءداستۇرلى مەدرەسەلەر جاپپاي جابىلدى. احمەت ريزا، ناۋان حازىرەت سياقتى ءىرى ءدىن عالىمدارىنىڭ ءالى دە شىقپاي جاتقانىنىڭ كەلەسى ءبىر سەبەبى دە – وسى. ءوزىڭىز بىلەسىز، ناۋان حازىرەت ءوز زامانىندا قوعامدىق جۇمىسپەن دە اينالىسقان ادام. ياعني ءدىن ماسەلەسىندە عانا ەمەس، وزگە دە قوعامدىق-ساياسي تاقىرىپتاردا دا ءوز پىكىرىن اشىق بىلدىرگەن جان. ناۋان حازىرەت كوكشەتاۋ وڭىرىندە حالىققا اعارتۋ جۇمىسىن جۇرگىزدى، حالىقتى بىرلىككە شاقىردى. شوقىندىرۋ ساياساتى جۇرگەندە قارسى شىعىپ، توقتاتقان ادامنىڭ ءبىرى.
ءقازىر، قۇدايعا شۇكىر، توعىز مەدرەسەمىز، ەكى قاريلار دايىندايتىن مەكتەبىمىز، يمامداردىڭ ينستيتۋتى، «نۇر-مۇباراك» ۋنيۆەرسيتەتى بار. بۇرىنعىمەن سالىستىرعاندا الدەقايدا مىقتى عالىمدارىمىز شىعىپ كەلەدى. «نۇر-مۇباراك» ۋنيۆەرسيتەءتىنىڭ دوكتورانتۋراسىن بىتىرگەندەر دوكتورلىعىن قورعاپ، ءدىن عالىمدارىنىڭ قاتارىن كوبەيتىپ جاتىر. بىلىكتى، ءبىلىمدى، تەولوگ پروفەسسورلارىمىز دا بار. جانە قازاقتىڭ قاري بالالارىن تاربيەلەدىك. وسىدان ون-ون بەس جىل بۇرىن تاراۋيح نامازى ءۇشىن مىسىردان، تۇركيادان قاريلار الدىرتاتىن ەدىك. قۇدايعا شۇكىر، بۇگىن تاراۋيح نامازى ءۇشىن شەتەلدەردەن قاريلار الدىرۋعا ءزارۋ ەمەسپىز. قازاقستانداعى قاريلار سانى 300-دەن استى. بۇل دا جيىرما بەس جىلداعى جەتكەن جەتىستىگىمىز دەۋگە بولادى.
يمام تەك مەشىتتىڭ ىشىندە وتىرا بەرمەي، ەلدى بىرلىككە، تاتۋلىققا شاقىراتىن تۇلعا ەكەنىن حالىق بىرتە-بىرتە مويىنداپ كەلەدى. يمامدار جاقسىلىقتا دا، جاماندىقتا دا حالىقتىڭ اراسىندا جۇرەتىنىن ەلىءمىز اقىرىنداپ ءتۇسىنىپ كەلەدى.
ال ءوزىڭىز ايتقانداي، ۇلكەن ءدىن عۇلامالارىن تاربيەلەپ شىعارۋ ءۇشىن بىزگە ءالى ءبىراز ۋاقىت كەرەك.
– ناۋان حازىرەت بولسىن، باسقا ءدىن عۇلامالارى بار – ۋاقىتىندا قوعاممەن ەتەنە ارالاسقانىن ءوزىڭىز دە ايتتىڭىز، تاريحي دەرەكتەر دە سونى دالەلدەيدى. قازىرگى ءبىزدىڭ جاس يمامدار قوعاممەن ارالاسۋعا دايىن دەپ ويلايسىز با؟
– يمام-مولدالاردىڭ ءبىلىمىن ۇدايى جەءتىلدىرىپ وتىرۋ – ءبىزدىڭ باستى نازارىمىزدا. ويتكەنى، بۇگىنگى ءدىن قىزمەتكەرى زاماننىڭ اعىسىنان، ۋاقىتتىڭ تالاپتارىنان استە قالىس قالماۋى ءتيىس. ۋاقىتپەن ۇندەسىپ، ۇنەمى وزدەرىن دامىتىپ، جەتىلءدىرىپ، ءدىني ءھام زايىرلى بىلىممەن سۋسىنداپ وتىرۋدى تالاپ ەتەمىز. ەكى جىلدىڭ كولەمىندە يمامدارىمىزدىڭ 80 پايىزىن قايتا اتتەستاسيادان وتكىزىپ، ءبىلىم دەڭگەيىن انىقتادىق. 2015 جىلى ەلوردامىز استانادا وتكەن ءى رەسپۋبليكالىق يمامدار فورۋمىندا «بۇگىنگى يمامنىڭ كەلبەتى»، «ءدىن قىزمەتكەرىنىڭ ەتيكاسى» اتتى تاريحي قۇجات قابىلدادىق. بۇل قۇجاتتاردىڭ ماقساتى – ءححى عاسىرعا لايىق يمامدار توبىن دايىنداۋ. قوعامدا ءدىن قىزمەتكەرىنىڭ بەدەلى مەن ىقپالىن ارتتىرۋ. «ءححى عاسىر يمامى» دەگەن جوبا اياسىندا جەر-جەرلەردە ءدىن قىزمەتكەرلەرى اراسىندا ينتەللەكتۋالدى سايىستار ۇيىمداستىرىلدى. «قازىرگى زاماننىڭ ۇزدىك 500 اعارتۋشى يمامى» اتتى جوبانى دا قولعا الدىق. ماقساتىمىز – يمامداردىڭ قازىرگى قابىلەتى مەن ءبىلىمىن ودان ءارى دامىتۋ، ۇزدىك اعارتۋشى ءدىن قىزمەتكەرلەرىن يگى جۇمىستارعا جۇمىلدىرۋ.
يمامدار حالىقتى سوزىمەن دە ۇيىتا ءبىلۋى ءۇشىن يمامداردى دايىندايتىن ينستيتۋتتا ءدىني پاندەرمەن قوسا، «شەشەندىك ونەر» ءپانىن ەنگىزىپ، قازاق اقىن-جىراۋلارىنىڭ ولەڭدەرىن جاتتاپ ءجۇرسىن دەگەن تاپسىرما بەرىپ جاتىرمىز. وعان قوسا، كەيىنگى ۋاقىتتا قايىرىمدىلىق شارالارىن كوبىرەك ۇيىمداستىرىپ، قۇربان ايت، ورازا ايتتاردا مەشىتتىڭ اينالاسىندا قازاق ءۇيىن تىگىپ، قازاقتىڭ ۇلتتىق ويىندارىن ويناتامىز. جالپى، وسىنداي اعارتۋ-ساۋىقتىق شارالاردىڭ بارلىعى دا يمامداردىڭ حالىقپەن ەتەنە ارالاسۋىنا ءمۇمكىندىك جاسايدى دەگەن ويدامىز. حالىقپەن ارالاسا العان يمام ۇلتتىڭ قوعامدىق ومىرىنەن دە سىرت قالماق ەمەس.
– قازاق ۇعىمىندا قازاق قالامگەرلەرى قالامىنداعى مولدا بەينەسى ءارقيلى. ءسىز ايتقانداي، ولاردىڭ بەينەسى، بالكىم، سولاي بولۋىنا كەڭەس وكىمەتى كەزىندەگى يدەولوگيا اسەر ەتكەن شىعار. دەسەك تە، ءقازىر قوعام ءوزگەرءدى ەمەس پە؟ ال قازاقتىڭ وتكەنىندەگى مولدا بەينەسىنىڭ قانداي بولعانىن ەلەپ-ەكشەي الامىز با؟
– قاي قوعامدا بولسىن، قازاق مولدالارى، ءدىن بىلگىرلەرى ەل ىشىندە ۇلكەن بەدەلگە يە بولدى. كەشەگى قازاق دالاسىندا وتكەن يشاندار، احۋندار، ءدىن عۇلامالارى حالىقتى ىزگىلىككە باستاۋدا ۇلكەن رول اتقاردى. قازاق حاندارىنىڭ كەڭەسشىسى بولعان كەشەگى بۇقار، ۇمبەتەي جىراۋلار شاريعات نەگىزىندە اقىل-كەڭەستەرىن ايتىپ، جۇرتتى يماندىلىققا، بىرلىككە ۇيىتتى. يمام-مولدالار قوعامدىق ءىس-شارالار مەن جۇمىستاردا، ەل باسقارۋدا وتە بەلسەندى بولدى. وكىمەت ءدىن ادامىنىڭ وسىنداي ىقپالىنان قورىقتى.
ەسىڭىزدە بولسا، كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا سەنزۋرا بار ەدى. باسقانى بىلاي قويعاننىڭ وزىندە، «اباي جولى» ەپوپەياسى قانشاما ءسۇزگى، ەلەكتەن ءوتىپ بارىپ، وقىرمان نازارىنا ۇسىنىلعان. بۇل سەنزۋرا، اسىرەسە، قازاقتىڭ ءدىني دۇنيەتانىمى تۋرالى اڭگىمەلەرگە جانى قاس بولعانىن ايتىپ جاتۋ ارتىق شىعار. سول تۇستاعى قازاقتىڭ بارلىق قالامگەرى دە «زامانىنا قاراي تازى بوپ شالدى». سوندىقتان ءدىن ادامىن قايراتكەر رەتىندە كورسەتە المادى. سول كەزدەگى جازۋشىلارىمىز يمامداردى، ءدىنىمىزدى «باسقاشا» قىرىنان كورسەتۋلەرىنىڭ ءبىر سىرى وسى دەپ ويلايمىن.
– بۇگىنگى زامان باسقا عوي. مولدالاردىڭ قازىرگى بەينەسىن ادەبيەتتە قالىپتاستىرۋ ءۇشىن اقىن-جازۋشىلارمەن ىنتىماقتاسۋ ءماسەلەسىن ويلاستىرا الدىڭىزدار ما؟
– يمامنىڭ تۇلعاسى تۋرالى ايتقاندا، ءدىن ادامىنىڭ كەزىندە قازاق ادەبيەتىنىڭ دامۋىنا ايرىقشا ۇلەس قوسقانىن، ءالى دە قوسىپ جاتقانىن ءسوز ەتۋىمىز كەرەك دەپ ويلايمىن. الاش ارداقتىسى احاڭ، احمەت بايتۇرسىن ۇلى ءبىر سوزىندە بىلاي دەگەن ەكەن: «قازاقتىڭ ولەڭدى ءسوزدى سۇيەتىن ءمىنەءزىن ءبىلىپ، ءدىندى حالىققا مولدالار ولەڭمەن ۇيرەتكەن. ءدىن شارتتارىن، شاريعات بۇيرىقتارىن ولەڭدى حيكايا، ولەڭدى اڭگىمە تۇرىندە ايتىپ، حالىقتىڭ قۇلاعىنا ءسىڭىءرىپ، كوڭىلدەرىنە قوندىرعان».
مولدالار ءدىندى كوركەم سوزبەن ۇگىتتەگەن. سەبەبى، ولەڭ ءسوز ارقىلى كىرگەن يمان كوكەيدە جاتتالىپ، جۇرەكتە ۇزاق ساقتالاتىن ەدى.
ارينە، ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ يمامىنىڭ، مولداسىنىڭ بەينەسىن بۇگىنگى ادەبيەتتەن كورگىمىز كەلەدى. اقىن بولسىن، جازۋشى بولسىن، ولاردىڭ ءارقايسىسىنىڭ ءوز الەمى بار. ولار قالامدارىنا قۋات بەرگەن تىلسىم كۇشتى – حاقتى مويىندايدى. ءبۇگىنگىنىڭ اقىنى، نە جازۋشىسى ءدىن تاقىرىبىنا قالام تەربەگىسى كەلسە، ءدىندى قارالامايتىنىن بىلەمىز. سەبەبى، جانى نازىك، سەءزىمتال قاۋىم قۇداي بارىن وزدەرى دە سەزەدى.
ءدىني باسقارما قالامگەر قاۋىممەن ەتەنە ارالاسىپ، يگى جوبالاردى جۇزەگە اسىرىپ كەلەدى. ءوزىم اقىن-جازۋشى اعالارىممەن ءجيى جۇزدەسىپ، دوڭگەلەك ۇستەل باسىندا اقىل-كەڭەستەرىن الىپ وتىرامىز. ءبىز دىنگە ۇلەس قوسىپ، يماندىلىق جولىندا ەرەكشە ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن قالامگەرلەرگە، ونەر ادامدارىنا قاجىلىققا تەگىن جولداما بەرىپ وتىرامىز. ماقساتىمىز – قوعامدا ىقپالى بار تۇلعالار ارقىلى اسىل ءدىنىءمىزدى كەڭىنەن ناسيحاتتاۋ. اقىندار اراسىندا ءمۇشايرا ۇيىمداستىرۋ – ءبىزدىڭ جىل سايىنعى ءداستۇرلى شارامىزعا اينالعان.
– سۇراقتى ناقتىراق قويسام دەيمىن.
حح عاسىر باسىنداعى ادەبيەتتىڭ كوپشىءلىگىندە «ءالىپبيدى» وقىتقان بىرىندە قاتال، كەلەءسىسىندە ءبىلىمدى، كەيبىرىندە دۇمشە مولدا بەينەلەرى كوز الدىمىزعا ەلەستەيدى. ءبۇگىنگى ادەبي كوركەم شىعارمالاردا، كينودا ءوز زامانىمىزدىڭ مولداسىنىڭ بەينەسى اشىلعان دەپ ايتا الاسىز با؟
– ءدال بۇگىنگى ادەبي شىعارمالاردا مولدا بەينەسى تولىق اشىلدى دەپ ايتا المايمىن. ءبىزدى قۋانتاتىنى – باياعىداي ءدىنءدى جامانداۋ، مولدانى قارالاۋ سيپاتى جوق. جاس اقىن-جازۋشىلاردان ءۇمىت كۇتەءمىز. ويتكەنى، ولار جاڭا تولقىن. مەنىڭ جازعانىم بىرەۋگە ۇناماي قالادى-اۋ دەپ جوعارىعا جالتاڭدامايتىن، قورىقسا قۇدايدان عانا قورقاتىن، سوزگە بەرگەن سەرتىنەن اينىمايتىن جاستارعا سەنەمىز. جازۋشىلارىمىز، اقىندارىمىز ەل اراسىنا ءدىن تاراتىپ جۇرگەن يمامنىڭ بەينەسىن حالىققا شىنايى جەتكىزسە دەگىمىز كەلەدى. ويتكەنى، يمامنىڭ بەينەسى حالىققا ادەبيەت ارقىلى جەتسە، يمام مەن حالىقتىڭ اراسى بۇرىنعىدان دا جاقىنداي تۇسەرىنە سەنىمىمىز مول.
– ۋاعىزدارىندا قازاقتىڭ ۇلتتىق ءمۇددەسىن، تاۋەلسىزدىگىن ەسكەرە بەرمەيتىن، ەسەسىنە شاريعاتتى عانا ۇستانۋ كەرەگىن اركەز ايتىپ قالاتىن ءدىن وكىلدەرى تۋرالى نە ايتاسىز؟
– ءدىن جولىنا شىنىمەن بەت بۇرعان ادام ەگەمەندىگىمىز بەن تاۋەلسىزدىگىمىزدى قۇرمەتتەۋى كەرەك. نەگە دەسەڭىز، ءدىني ەركىندىككە تاۋەلسىزدىگىمىز ارقىلى جەتتىك. كەڭەس ۋاعىندا ەلىمىزدە الپىس سەگىز-اق مەشىت بولدى. دەربەس ءدىني باسقارمامىز دا جوق ەدى، ءوزبەكستانداعى مۇسىلماندار وداعىنا قارايتىنبىز. بۇگىنگى تاڭدا ەلىمىزدە 2500-دەن اسا مەشىتىمىز، دەربەس ءدىني باسقارمامىز بار. سوندىقتان تاۋەلسىزدىكپەن بىرگە كەلگەن ءدىني ەركىندىگىمىزدى باعالايتىن ءاربىر مۇسىلمان ءبىرىنشى كەزەكتە ەگەمەندىگىمىزگە دە ۇلكەن قۇرمەتپەن قاراۋى ءتيىس.
حالىق ناقىلىندا: «وتان قادىرىنە جەتپەگەن ءوز قادىرىنە جەتپەيدى»، – دەگەن دانالىق وي قالعان.
اللاعا سانسىز شۇكىر، وتانىمىز بار. جاراتۋشى يەمىزدىڭ بەرگەن سىيىن، تاۋەلسىزدىكتىڭ ءقادىرىن تۇسىنە ءبىلۋىمىز قاجەت. اسىل ءدىءنىمىز يسلامدا بەس نارسەنى: وتانىڭدى، ءدىنىڭدى، ۇياتىڭدى، جانىڭدى، دۇنيەڭءدى قىزعىشتاي قورعاۋ – ساليقالى ءھام ساۋاپتى امال، ىزگى ءىس ەكەنىن ايتادى.
– وسى كۇنى ءدىن ۇستانۋ مەن ءداستۇر ۇستانۋدىڭ اراجىگى اجىراپ كەتكەندەي. قازاقى ءدۇنيەتانىم – يسلام قۇندىلىقتارىنا اۋەلدەن قايشى ەمەس ەدى. ەندەشە، دىندە ءجۇرگەن كەيبىر جاستاردىڭ ءداستۇردى مويىنداماۋىنىڭ سەبەبى نەدە؟
– 2013 جىلى «ءدىن مەن ءداستۇر» دەگەن كىتاپ شىعاردىق. قازاقتىڭ ءسالت-داسءتۇرلەءرىنىڭ بارلىعىنىڭ شاريعات بويىنشا قۇپتارلىق ءىس ەكەنىن حاديستەرمەن دالەلدەپ كورسەتتىك. اتا-بابامىزدىڭ ءسالت-داستۇرى شاريعاتتا دا بار ەكەن عوي دەپ قاتتى قۋانعاندار كوپ بولدى. ءبىزدىڭ ءدىن مەن ءداستۇر بىتە قايناسىپ، بىرىگىپ كەتكەن. كەڭەس وكىمەتى دىنگە تىيىم سالعانىمەن، كوپشىلىك ءدىنءنىڭ امالدارىن ۇلتتىق ءداستۇرىمىز رەتىندە ۇستانىپ قالعان. بۇل ءداستۇرىمىز دەپ ءدىندى ولتىرمەي بۇگىنگى كۇنگە جەتكىزگەن. سوندىقتان شاريعاتىمىز بەن ءداستۇرىمىزدى بولە-جارا قاراۋعا بولمايدى. «ءدىن مەن ءداسءتۇر» كىتابىنا ادامنىڭ دۇنيەگە كەلۋىنەن ومىردەن وتكەنىنە دەيىنگى سالتتارىمىزدىڭ ءبارىن ەنگىزدىك. ماسەلەن، تۇساۋكەسەر – شاريعاتتا ماقۇلداناتىن امال. ول دۇعانىڭ ءبىر ءتۇرى. ادەتتە تۇساۋدى كىمگە كەسءتىرەمىز – بەدەلدى، كەمەڭگەر ادامدى تاڭدايمىز. بۇل – بالا بولاشاقتا سول ادامعا ۇقساسا ەكەن دەيتىن امالي دۇعا، ول شاريعاتقا قايشى ەمەس. ءبىز شىن مۇسىلماندى مىناۋ – ءدىندار، مىناۋ – ءداستۇرشىل دەپ بولمەيءمىز. ءدىنىمىزدى ءداستۇرلى ءدىن دەپ ايتاتىنىمىز دا سوندىقتان.
«ءبىزدىڭ اتا-بابامىز ءدىندى بىلمەگەن. ءدىن ءبىزگە 1990 جىلدارى كەلگەن» دەگەندى ايتاتىندار دا بار. ولار ءداستۇرلى ءدىنىمىزدى مويىندامايتىن، باسقا اعىمدا جۇرگەندەر. بۇلار قازاقتىڭ بەتاشارىن حارام دەيدى. كەلىننىڭ اتا-ەنەسىنە سالەم سالۋىن قۇپتامايدى. شىنتۋايتىنا كەلسەك، ءسالت-داستۇر دەگەن تاربيە عوي. ال يسلام قوعامدى ءتاربيەلەۋ ءۇشىن كەلگەن ءدىن. كەلىن تۇسكەن ءساتتەن كىمدى سىيلاۋ كەرەك – بەتاشاردا ءتالىم رەتىندە ايتادى. سالەم سالۋ – ۇلگەنگە قۇرمەت، كىشىگە – ىزەتتىڭ ءبىر ءتۇرى. قازاقتىڭ وتباسى ينستيتۋتى وسىنداي ءسالت-داستۇر، ءجون-جورالعىلاردى ساقتاعاندىعىنان عانا امان ساقتالعان. ءبىزدىڭ ونى «دىنگە قايشى، ۇستانىمعا جات» دەپ ايتۋعا قاقىمىز جوق. قايتالاپ ايتايىن، ءداستۇر – شاريعاتقا قايشى ەمەس. قايشى دەيتىندەر ءداستۇرلى ءدىنءدى تۇسىنبەيتىندەر. ارينە، ءداستۇردىڭ وزىعى بار، توزىعى بار. ول – باسقا اڭگىمە.
– بۇگىنگى مولدالار، ءدىن ادامدارى قازاقتىڭ قۇنارلى ءتىلىن بىلەدى، يگەرگەن دەپ ايتا الاسىز با؟ ولاي دەيتىنىمىز، اراب، پارسى، ت.ب. شىعىس تىلدەرىنەن اۋدارىلعان ءدىني كىتاپتاردىڭ ءتىلى، مازمۇنى كەيدە كوڭىلىمىزدەن شىقپاي جاتادى. ءمۇفتيات كىتاپتاردى ءدىني ساراپتامادان وتكىزەتىنىن ەستيمىز، ول كىتاپتارداعى قازاق ءتىلى نورمالارى ساقتالا ما؟
– كەيبىر قازاقشا جازىلعان كىتاپتاردا ولقىلىقتار ورىن العان شىعار. كوش جۇرە ءتۇزەلەدى. بىزدە ارنايى ساراپتاما ورتالىعى بار. وندا ءوزىمىزدىڭ ۋنيۆەرسيتەتتەرىمىزدە قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى فاكۋلتەتىن ءبىتىرگەن تەولوگ ماماندارىمىز جۇمىس ىستەيدى. ءمۇفتياتتان شىعاتىن كىتاپتاردىڭ ءماتىءنىن سول ەكى مامان ارنايى تەكسەرىپ وتىرادى.
– وسىدان ەكى جىل بۇرىن «قازاق ادەبيەتىندە» «تۋىلدى» دەگەن سوزگە قاتىستى بەكبولات ادەتوۆتىڭ سىني پىكىرى جاريالاندى. كۇءنى كەشە عانا «جاس الاش» گازەتى دە مۇحتار ءماعاۋيننىڭ كولەمدى ماقالاسىندا «تۋىلدى» دەگەن سوزگە قاتىستى ارنايى پىكىرى بەءرىلدى. ياعني قازاقتا «تۋىلدى» دەگەن ءسوز جوق. قۇراندا اللاعا قاتىستى «ول تۋىلمادى دا تۋمادى» دەگەن ءسوز بار. ءدال وسى ءسوزدى ىبىراي التىنسارين «ول ەشكىمنەن تۋعان جوق، ونى ەشكىم تۋمادى» دەپ اۋدارعان ەكەن. بۇل ءبىز كورسەتكەن ءبىر عانا سوزگە بايلانىستى پىكىر. قۇراننىڭ ءوزىن تازا قازاقشا نورمادا قايتادان اۋدارۋ ماسەلەسى قولعا الىنىپ جاتىر ما؟
– قۇراندى جاقىندا عانا قايتا اۋدارىپ شىقتىق. ونىڭ ءبىرى – قمدب-نىڭ ۋاعىز-ناسيحات ءبولىمىنىڭ باسشىسى، عىلىم دوكتورى ەرشات وڭعاروۆ دەگەن ازامات. ەكىنءشىسى – ءال-ازھار ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ اراب فاكۋلتەتىن جانە قىزىلوردا پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى فاكۋلتەتىن بىتىرگەن ءسابيت يبادۋللايەۆ.
ءسىز ايتقان ماسەلەنى ءالى دە جەتىلدىرەمىز. ءبىز قۇراندى اۋدارعاندا ونداعى سوزدەردىڭ شاريعاتتاعى ماعىناسى وزگەرمەۋىنە كوپ كوڭىل بولەمىز.
– قازاقتىڭ ارعى-بەرگى تاريحىنا كوز ءجىبەرسەڭىز، سوزگە سەرت بەرگەن جانداردىڭ كوبى قۇداي جولىن، يماندىلىقتى ناسيحاتتاعانى بەلگىلى. الايدا، بۇگىنگى كۇنى اتا-بابا جولىنان جەرىپ، ءوز نانىمدارىندا جاڭا مەملەكەت – يسلام حاليفاتىن قۇرامىز دەگەن ساعىمعا ەرىپ، سىرتقا كەتىپ جاتقان جاستارىمىزدىڭ ساناسىن ۋلاعان كىمدەر؟ ءبىز ولاردى ءتاربيەلەۋدە، اسىرەسە، ءدىني ساۋاتىن اشۋدا قاي تۇستان قاتەلەستىك؟
– ەگەمەندىك العان كەزدە ەلىمىزدە مەءشىتتەر سالىنا باستادى. ادامدار مەءشىتتەرگە بارىپ، نامازى مەن قۇرانىن وقىپ ءجۇرە بەرەدى دەپ ويلادىق. جاستار مەشىتتەرگە بارىپ، تەك ناماز، قۇران وقۋدى عانا ءمىسە تۇتپايتىن دارەجەگە جەتتى. ولار ءوزدەرىن مازالاعان كوپتەگەن ءدىني ساۋالداردىڭ جاۋابىن بىلگىسى كەلدى. ءسويتتى دە، ءدىني وقۋ ورىندارىن ىزدەپ، اراب ەلدەرىنە كەتتى. ول جاقتان ۇيرەنگەندەرىن قازاقستانعا الىپ كەلءدى. ءسويتتى دە، قازاقستانعا ورالىپ، بالالاردى ءوز بىلگەنىنشە وقىتا باستادى. جاستاردىڭ، جاسوسپىرىمدەردىڭ ءدىني باعىت-باعدارىن باسقا ارناعا بۇرىپ جاتىرسىڭدار، مۇنىڭا تىيىم سالامىز دەمەدىك. سەبەبى، ارنايى زاڭ جوق ەدى. ال شەت ەلدىڭ ءدىني ادەبيەتىمەن مۇزداي قارۋلانعاندار ءۇي-ۇيدەن شاعىن مەدرەسەلەر اشىپ الىپ، جاستاردى راديكالدى يدەياعا ەلىتتى. ناعىز زاڭ – قۇراندا. مەملەكەتتىڭ زاڭىنا باعىن-
ساڭ – شيرك دەدى. بۇلار، ءدىن تۋرالى زاڭ قابىلدانعان 2011 جىلعا دەيىن وسىلاي ەمىن-ەركىن كوسىلدى.
ال ءقازىر جاستارىمىزدىڭ راديكالدى ءدىنءنىڭ جەتەگىندە كەتكەنىنىڭ سەبەبىن ءىزدەگەن تۇستا وعان يمامدار كىنالى دەي سالادى. بۇل يمامنىڭ عانا جۇمىسى ەمەس. ءبىز راديكالدى توپتارعا زاڭ جۇزىندە تىيىم سالىپ، يمامداردىڭ جۇمىس جاساۋىنا جاعداي جاساۋىمىز كەرەك.
– جاستار يمامنىڭ ايتقانىنان گورى راديكالدى توپتاردىڭ كوسەمىنە باس شۇلعيتىنداي ول توپتاردىڭ ۋاعىزىنىڭ قانداي ارتىقشىلىعى بار؟
– جاستاردى ءوزىڭىز بىلەسىز، نە نارسەدەن دە ەرەكشەلەنىپ تۇرعىسى كەلەدى. نە نارسەنى دە جاڭاشا، وزدىگىنشە جاساعىسى كەلىپ تۇرادى. مىنە، سونداي جاستارعا، مىناۋ سەنىڭ ءوز جولىڭ دەگەندى كورسەتىپ بەرە قويادى. نامازدى كوپشىلىك بىلاي وقىسا، سەن وقيتىن دۇرىس ناماز – مىناۋ دەپ، ءداستۇرلى ءدىننەن الشاقتاتا باستايدى. بىرتىندەپ كەلە، قۇراننان ارتىق قانداي زاڭ بار دەيسىڭ دەگەندى تاعى ايتىپ، مەملەكەتتەن وقشاۋلايدى. ادامدار اراسىنداعى مەيىرىم، ءىزگىلىك دەگەن نە – باستىسى اللانىڭ مەيىءرىءمىنە بولەنسەڭ بولدى دەپ قوعامنان دا ءبولەكتەي تۇسەدى. اقىلدان بۇرىن سەزىمى العا شىعىپ تۇراتىن جاستار ءتۇپتىڭ تۇبىندە ارباۋعا قالاي ءتۇسكەنىن بىلمەي دە قالادى.
– جاستاردىڭ بەتىن بەرى قاراتۋعا قمدب تاراپىنان قانداي ۇمتىلىس بار، ونىڭ دالەلى مىناۋ دەپ ايتا الاسىز با؟
– ونداي توپتاردىڭ جەتەگىندە كەتكەن جاستارمەن جەكە-جەكە كەزدەسەمىز. بىلتىر 500-دەن استام ادام رايىنان قايتتى. اتى-جوندەرى، تەلەفوندارىنا دەيىن كورسەتىپ، «ءبىزدىڭ باعىت دۇرىس ەمەس ەكەن» دەدى.
ءقازىر تۇرمەدە وتىرعاندارعا دا ۇگىت-ناسيحات جۇرگىزەتىن ارنايى يمامدار توبىن جاساقتادىق.
جالپى، جاستاردى تەرىس اعىمعا ەلىكتىرەتىندەردى دە جاۋاپكەرشىلىككە تارتاتىن ارنايى باپ ەنگىزەتىن زاڭ كەرەك، ەشكىم جاۋاپقا تارتىلمايتىن بولسا، ولاردىڭ جۇمىسىنا دا ەشكىم تىيىم سالا المايدى عوي. كەيبىر وڭىرلەردە يمامدار ءوزىنىڭ اۋداندارىندا قاي جەردە، قاي ادام تەرىس ۇگىت جۇرگىزىپ جاتقانىن بىلەدى. ءتيىستى جەرگە حابارلايدى. ولاردىڭ قولىندا زاڭ جوق بولعاننان كەيىن ەشكىمدى جازاعا تارتا المايدى.
– ءقازىر قوعامدا زاڭ جۇزىندە سالافيزمگە تىيىم سالۋ كەرەك دەگەن پىكىر ايتىلۋدا...
– قازاقستاندا ءداستۇرلى ءدىن – يسلام، ءابۋ حانيفا ءمازھابى، ماتۋريدي اقيداسى. ءمىنە، ءبىز وسىنى ۇستانۋىمىز كەرەك. وسىنى ۇستانباسا – راديكالدى نەمەسە جات اعىم بولىپ ەسەپتەلۋى ءتيىس.
بۇل زاڭ ءدىندى تىيمايدى. ءدىندى قۇبىجىق ەتىپ كورسەتىپ جاتقان ادامداردى تيادى.
مىنە، وسىنداي شارالاردى بىرتىندەپ قولعا الساق، ول اعىمدار دا توقتار ەدى. مىسالى، وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن «تابليع جاماعات»-قا قارسى زاڭ شىقتى. ولار ءبىردەن تىيىلدى. ايتپەگەندە، مەشىتتەردە ەرتەدەن كەشكە دەيىن دوڭگەلەنىپ الىپ، يمامنىڭ ايتقانىن تىڭداماي، قۇلاقتارىنا قۇلاققاپتارىن كيىپ الىپ، ءوز ۇستازدارىنىڭ ايتقانىن تىڭداپ وتىراتىن. مەءشىتتەن شىعارىپ جىبەرسەڭ – ءبىراز ۋاقىتتان سوڭ قايتا جينالىپ الادى. سولار تۋرالى زاڭ قالاي شىقتى، وزدەرى جوق بولدى. يمامنىڭ مىندەتى – حالىقپەن ەتەنە جۇمىس ىستەۋ. ءبىزدىڭ مىندەتىمىز – مەشىتكە كەلگەن ادامدى يماندىلىققا، سابىرعا، مەيىرىمگە، ىزگىلىككە، باۋىرمالدىققا شاقىرۋ. جاستار نەكەسىز قالماۋى كەرەك، جانازا شىعارىلماي قالماۋى كەرەك.
– اقتوبەدەگى ءدىني راديكالداردىڭ باس كوتەرۋى ءبىرىنشى رەت ەمەس. ول جاقتاعى ءدىني كوڭىل-كۇيدىڭ ءار الۋاندىلىعىنا كىم جاۋاپتى؟ كۇنى كەشە لاڭكەستىك دەپ ات بەرگەن جاعدايعا «جاۋاپتى» دەلىنگەن ءدىني راديكالداردىڭ جاس شاماسىنا قاراساڭىز، بارلىعىنىڭ دەرلىك ورىمدەي جاس ەكەنىن باعامدايسىز. جاستىق قىزىق قۋىپ، جار ءسۇيىپ، ءومىردىڭ ەڭ شۋاقتى ساتتەرىن باستان وتكەرۋى ءتيىس جاسىندا بارىنەن باز كەشىپ، بەيبىت كۇندە قولدارىنا قارۋ العىزعان نە كۇش، نەندەي ناسيحات؟ ءبىز جاستارىمىزدى ءدىني باعىتتا تاربيەلەۋدە قاي تۇستان كەم تۇستىك؟
– راديكالدى توپتار ادەبيەتتەرىنىڭ بارلىعى – اللا جولىندا ءوزىن شەيىت قىلۋ جايىندا. اللا جولىندا شەيىت بولعانداردى و دۇنيەدە حور قىزدارى كۇتەدى. ال بۇل دۇنيە شايتاني دۇنيە، شايتاننىڭ زاڭى ۇستەمدىك ەتەتىن مەملەكەتتە ءومىر ءسۇرۋدىڭ قاجەتتىلىگى جوق. راديكالدى توپتاردىڭ ادەبيەتىندە وتاندى، اتا-انانى، بالانى، ايەلءدى ءسۇيۋ، قۇرمەتتەۋ تۋرالى ءلام-ميم دەمەيدى. بالاڭا دۇرىس تاربيە بەرسەڭ، اللا تاعالا و دۇنيەدە باسىڭا ءتاج كيگىزەتىنى تۋرالى ايتىلمايدى. ولار مىنا دۇنيەنى لاس دۇنيە دەيدى. وسىنداي جايتتار قايتالانىپ ايتىلا بەرگەننەن سوڭ، جاستار بۇل يدەياعا تەز سەنەدى. جاس ادام مىنا ءومىر مەن ۆيرتۋالدى ءومىردى اجىراتا الماي قالادى. ولار وزدەرى جاساپ العان و دۇنيەگە ويشا كەءتىپ قالادى. وسىنداي باعىتتا تەرىس ءتاربيە بەرىپ، جاستاردى ەكى-ۇش ايدا لاڭكەسكە اينالدىرا سالۋعا بولادى.
– ناقتى ءوزىمىز «لاڭكەس» دەپ ات بەرگەن جاستار تۋرالى ايتىپ وتسەك. ءسىز بىلەسىز بە، الەۋمەتتىك جەلىلەردە كەيبىرەۋلەر اقتوبەدەگى جىگىتتەردىڭ تەرروريست ەكەنىنە سەنبەيدى. باسقا ەلدىڭ لاڭكەستەرى ادامداردى اتادى، كەءپىلگە الادى، ءوزىنىڭ تالاپ-تىلەگىن قويادى. ءبىزءدىڭ لاڭكەس دەگەندەر جالعىز قارۋمەن ءولىمگە ەش ماقساتسىز ۇمتىلادى. دەمەك، ولار تەرروريست بولماۋى دا مۇمكىن دەگەن دە پىكىر بار. بۇل وي قانشالىقتى ءقاۋىپتى؟
– جالپى، قولىنا بەيبىت كۇندە قارۋ الىپ، بەيبىت ادامدى ماقساتسىز بولسىن، ماقساتپەن بولسىن، قانداي دا ءبىر ءتالاپ-تىلەكءسىز بولسىن، تالاپ-تىلەكپەن بولسىن ءولءتىرۋ – مۇسىلمانعا ءتان قىلىق ەمەس. ولاردى ەشتەڭەمەن اقتاي المايسىز. ونى ءبوءلىپ-جارۋدىڭ قاجەتى جوق، ولار – لاڭكەستەر. مۇمكىن جاس بولعاندىقتان، كوبىنىڭ ماقساتى جوق شىعار. بەيبىت ادامدى ءولتىرۋ – حارام ەكەنى قۇراندا ايتىلعان. ولار ادامدار اراسىنداعى مەيىرىمگە سەنبەيدى، ىزگىلىككە ۇمتىلمايدى. سويتە تۇرا شەيىت بولىپ، ءجانناتتىق بولۋدى اڭسايدى. بۇل اۋىتقۋ ەمەس دەپ كىم ايتا الادى؟
– ءسىز ايتىپ جاتقان جاستار وزدەرىن راديكالدى ءدىني اعىمنىڭ جەتەگىندە ءجۇرمىز دەپ ويلاماۋى دا مۇمكىن عوي؟
– ولاردىڭ ولاي ويلامايتىنى انىق. ۇستانىپ جۇرگەن باعىتى راديكالدى ەكەنى ساناسىنا جەتسە ول جولدى تاستاپ كەتپەي مە؟ جاڭا راديكالدى اعىمدارعا تىيىم سالاتىن زاڭ كەرەك دەگەندى ايتقاندا، ول اعىمعا جاستاردى تارتاتىن يدەولوگتاردى قاتاڭ جازاعا تارتۋ تۋرالى دا قوسىپ كەتكىم كەلەدى. بۇل زاڭ جاستارىمىزدىڭ ساناسىن كىم كورىنگەن ۋلاماۋى ءۇشىن دە كەرەك.
– رەسەي پاتريارحى كيريللدىڭ ايتقاندارىنا قۇلاق تۇرسەڭىز، ۋاعىزىن ورىس جازۋشىلارىنىڭ شىعارمالارىمەن «تۇزدىقتاپ» وتىرادى. ءبىر سوزىندە: «بالالار كىتاپتى از وقي تۇسۋدە» دەگەن الاڭ كوڭىلىن دە ايتتى. ءبىزءدىڭ يمام-مولدالار بالالاردىڭ كىتاپ وقۋىنا ىقپال ەتە الا ما؟ ولار ءوز سوزدەرىندە قازاق اقىن-جازۋشىلارىنىڭ عيبراتتى سوزدەرىنەن مىسال كەلتىرە مە؟
– ءقازىر ءبىز يمامدارىمىزعا تالاپ قويدىق. ولار ايتار ۋاعىزدىڭ ىشىندە مىندەتتى تۇردە قازاق اقىن-جازۋشىلارىنىڭ شىعارمالارىنان، عيبراتتى سوزدەرىنەن مىسال كەلتىرىلسىن دەدىك. جىل سايىن ۋاعىز كىتاپتارى جارىق كورەدى. سول كىتاپتاردا جىراۋلار پوەزياسىنىڭ وكىلدەرى، التىن وردا ءداۋىرى ادەبيەتى، قازاق حاندىعى ءداۋىرىنىڭ قايراتكەرلەرى، ابايدان بەرى، الاش قايراتكەرلەرىمەن جالعاسىپ، بۇگىنگى قالامگەرلەرىمىزگە دەيىنگى شىعارمالاردىڭ ءىشىندەگى اتا-انا، وتان، وتباسىنداعى بەرەكە، تاتۋلىق، دوستىق، باۋىرمالدىق، مەيىءرىم، ت.ب. ىزگى قاسيەتتەردى تۋ ەتكەن شىعارمالاردان مىسالدار كەلتىرىپ ءجۇرمىز. اتالارىمىز ءدىنءدى بىزدەن جاقسى بىلگەن. وسىنى جاستارعا ءسىڭىرۋ كەرەك. يمامنىڭ ۋاعىزىندا قازاق قالامگەرىنىڭ قانداي دا ءبىر شىعارماسىنان مىسال كەلتىرىلسە، ونى تىڭداعان بالا دا، سول شىعارمانى تولىق وقىپ شىعۋعا ۇمتىلماي ما؟
ءبىز كەشە عانا مۇسىلمان بولعان ەل ەمەسءپىز. ءبىز ءدىن مەن ءداستۇرىن ارداقتاعان، سالتىن ساقتاي بىلگەن جورالى جۇرتپىز. قازاق حاندىعى التىن وردادان ءبولىنىپ شىققان كەزدە ءدىنى مەن داستۇرىنە بەرىك مەملەكەت رەتىندە ءوز ىرگەسىن قالادى. وسى كەزەڭدە ءدىن مەن ءداستۇر ءوزارا ۇيلەسىم تاپتى. حالقىمىزدىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگى شاريعات اياسىندا ورىندالىپ، ءداستۇرلى يسلام جولى قالىپتاستى. ەل باسقارۋ، قازىلىق جاساۋ قىزمەتتەرىنەن باستاپ، كۇندەلىكتى ءىستەردە دە شاريعات ۇكىمدەرى باستى نازارعا الىنىپ وتىردى. ءابۋ حانيفا جولىن ۇستانعان بابالارىمىزدىڭ ءومىرى بىزگە قاشان دا ونەگەلى.
قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسى ءوز قىزمەتى اياسىندا 2016 جىلدى «ءدىن جانە تاريح تاعىلىمى» دەپ جاريالادى. وسىناۋ يگى باستاما اياسىندا اتا-بابامىزدان قالعان اسىل جاۋھارلاردى قايتا جارىققا شىعارۋدىڭ ورايلى ءساتى، مول ءمۇمكىندىگى تۋدى. الەم كىتاپحانالارىنىڭ سيرەك قورلارىندا شاڭ باسىپ جاتقان ەسكى كىتاپتاردى جارىققا شىعارىپ، حالىقتىڭ يگىلىگىنە ۇسىنۋ – بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ ابىرويلى مىندەتى دەپ سانايمىن. وسىنداي ىزگى نيەتتىڭ ناتيجەسىندە ءدىني باسقارمانىڭ عالىمدارى «ءداستۇرلى يسلام جاۋھارلارى» اتتى كىتاپ دايىندادى. الماتىدا عالىمداردىڭ، اقىن-جازۋشىلاردىڭ قاتىسۋىمەن تۇساۋىن كەستىك.
اتا-بابالارىمىزدىڭ شىعارمالارىنداعى ءدىني كوزقاراستاردى وسى كىتاپقا جاريالادىق. ولاردىڭ ايتقاندارىنىڭ كوبى قازاقستاندا ساقتالماعان، وزبەكستان مەن تاتارستاننان ارنايى الدىرتتىق. ءبىز مۇنداي ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارىن كوپتەپ شىعارۋ ءۇشىن ءوز باسپامىز بولۋى كەرەك.
ءبىز كىتاپتارىمىزدى ساتپايمىز. تەگىن تاراتامىز. ءدىن – ۇلكەن يدەولوگيا بولعاندىقتان قولدان كەلگەننىڭ ءبارىن ىستەگىمىز كەلەدى. ءبىز ءدىن جايىندا ىزدەنىپ، كىتاپتار شىعارىپ بەرەيىك، ونىمىزعا ءبىر تيىن اقى دا دامەتپەيمىز، ءبارى دە اللا ريزالىعى ءۇشىن. سىزگە ءبىر نارسەنى انىق ايتا الامىن، ەلىمىزدەگى ءدىني احۋالدىڭ تامىرىنا قان ءجۇگىرۋى ءۇشىن ءدىني باسقارما بار كۇشىن سارقىپ جۇمىس ىستەپ جاتىر.
– اڭگىمەڭىزگە راحمەت!
دەرەككوز: "قازاق ادەبيەتى" گازەتى
سۇحباتتاسقان
قاراگوز ءسىمادىل.
ءتۇپنۇسقاداعى تاقىرىپ: "كەڭەستى جەردە كەمدىك جوق"
