– داكە، ديدار دوسىڭىزدىڭ جازباسىن وقىدىڭىز با؟
– وقىعىن جوقپىن. وقىماعام سەبەبىم: دوسىمدى ۇساق-تۇيەك سوزگە قيعىم كەلمەدى. بۇل – باسقا - باسقا، سونوۋ توقسانىنشى جىلداردان بەرى جان باۋىر، اينىماس دوس بولىپ كەلە جاتقان ديداردىڭ ايتاتىن ءسوزى ەمەس دەپ ويلادىم. ديدار الەۋمەتتىك جەلىدەگى جازباسىن الىپ تاستاعانعا ۇقسايدى، ەندى ونى قازبالاپ قايتەسىڭدەر، وسىمەن اڭگىمەنى دوعارايىق.
– ارينە، اڭگىمەنى دوعارۋعا بولادى. بىزگە سىزدەردىڭ الشاڭ باسىپ، بىرگە جۇرگەندەرىڭىز كەرەك، ايتسە دە، دوسىڭىزدىڭ جازباسىن وقىعان جۇرتتى ەكى ويلى ەتپەي، قۇرىلتايشىلىققا قاتىستى ءسوزدى اشىپ ايتىپ بەرسەڭىز ءجون بولار ەدى.
– ايتايىن. ديدار Abai.kz پورتالىنىڭ قۇرىلتايشىسى بولعان ەمەس. پورتالدىڭ زاڭدى يەسى –«اباي اقپارات» قازاق ينتەرنەتى كەڭىستىگىن دامىتۋ قورى» قوعامدىق قورى.
قوعامدىق قور كوممەرسيالىق ۇيىم ەمەس، ول تابىس تابۋدى كوزدەمەيدى، تەك جارعىلىق ماقساتىنا جەتۋ ءۇشىن جەتكىلىكتى پۇل تابۋعا قاقىلى.
سوندىقتان ونىڭ تابىسى قۇرىلتايشىلار اراسىندا ديۆيدەند رەتىندە بولىنبەيدى.
قۇرىلتايشىلار وزدەرى سالعان جارناسىن قايتارىپ، نەمەسە قور قۇرىلتايشىلىعىنان شىقسا ەنشىسىن الىپ كەتە المايدى. ديداردىڭ قۇرىلتايشىلىققا ەش قاتىسى بولماسا دا، مەن بۇنى جالپى كوپكە تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن ايتىپ وتىرمىن.
وسى جوبانى ءاۋ باستا بىرلەسە قولعا العان ايدوس سارىم دا قۇرىلتايشىلىققا كىرگەن جوق. ال، نەگىزى قۇرىلتايشى بولۋعا ايدوستىڭ تولىق قاقىسى بار ەدى.
ايەكەڭ ماعان: «دۋكا، مەن قوعامدىق جۇمىستارمەن جۇرەمىن، ءارتۇرلى جوبالارعا قاتىسامىن، سوندىقتان قورعا ءوزىڭ يەلىك ەتە بەر»، - دەپ اقىل-كەڭەسىن ايتتى. بۇل – بار-جوعى شاعىن عانا قور. قازاقستاندا بۇنداي قوردىڭ جەتى اتاسى بار. ارينە، ونىڭ ءبارى ءبىز سياقتى ەففەكتنىي (ءتيىمدى) جۇمىس جاساپ جاتقان جوق شىعار، ءبىراق، قور از ەمەس. ەندى ديداردىڭ جايىنا كەلسەك، الدىمەن مىنا قۇجاتتى ساعان كورسەتىپ العانىم ءجون شىعار. مىنە، كورىپ وتىرسىڭ، بۇندا د.ا. ياعني ديدار امانتاي دەگەن ەسىم-سوي جازىلماعان.
ءبىر – دەڭىز. ەكىنشىدەن، قۇرىلتايشى تۇرماق، قامقورشىلار كەڭەسىنىڭ ءبىر مۇشەسى اۋىساتىن بولسا، ءتارتىپ بويىنشا، شاعىن جيىن وتەدى، ەسكەرتۋ جاسالادى، پروتوكول تولتىرىلىپ، ادىلەت مينيسترلىگىنە بارىپ قايتا تىركەۋدەن وتەدى. وعان جانە قوعامدىق قور مۇشەلەرىنىڭ قولى قويىلىپ، كەلىسىمى حاتتالادى. قول باسىنداي عانا قور بولعانىمەن، كوردىڭ بە، بۇنىڭ دا وزىنشە وسىنداي زاڭدىلىعى، وزىندىك ءتارتىبى، ارى-بەرى جۇگىرىستى تالاپ ەتەتىن جۇمىسى بار.
– تۇسىنىكتى. ديدار بالكىم «قۇرىلتايشىلىقتان مەنى شىعارىپ تاستادى» دەپ اۋەل باستاعى وي مەن يدەيا بىرلىگىن ايتىپ وتىرعان شىعار؟
– ەندەشە ەلدىڭ باسىن قاتىرماي سولاي دەپ انىقتاپ جازباي ما؟ وي، يدەيا، ماقسات بىرلىگى، ەسىڭدە بولسىن، ەنشى سۇرامايدى. ەنشى تالاپ ەتەتىن ادام قانداي دا ءبىر كوممەرسيالىق قۇرىلىمدا ۇلەسى بار زاڭدى تۇلعا بولىپ تابىلادى. ولاي ەمەس ەكەن، وندا قايداعى ەنشى؟ مەن كىمگە، نە ءۇشىن ەنشى بەرۋىم كەرەك ەكەن؟
«اباي اقپارات» قوعامدىق قورى، بۇل – حولدينگ ەمەس، كونسەرن ەمەس، كومپانيا ەمەس، ءتىپتى، ج ش س دا ەمەس. وسىعان نەگە جۇرتتىڭ قۇسى ءتۇسىپ، قۇسىعىن ارجەرگە تاستاپ جۇرگەنىن تۇسىنبەيمىن. شاماسى، Abai.kzء-تىڭ ابىرويى، قوعامدىق پىكىرلەرگە ىقپالى، تانىمالدىعى، باق-تاعى ورنى، ءبىر اۋىز سوزبەن ايتقاندا، جاپ-جاقسى دۇنيە بولىپ شىققانى ءىشى تار پەندەلەردىڭ ءىشىن ۋداي اشىتىپ ءجۇر عوي دەيمىن.
الايدا، مەن ديداردى قىزعانشاقتىققا قيمايمىن، ادام ادامعا دەگەن ساعىنىشىن، رەنىشىن، وكپەسىن ءارتۇرلى جولمەن ءبىلدىرىپ جاتادى عوي. جازۋى بولەكتەۋ داكەڭ ماعان دەگەن وكپەسىن دە سول ءوزىنىڭ جازۋداعى ماشىعىنا سالىپ بىلدىرگەن بولار (ەزۋ تارتتى).
ال، وي مەن ماقسات بىرلىگىنە كەلسەك، ديداردى بۇدان كىم شەتتەتىپ، كىم شىعارىپ جىبەرىپتى؟
الدە مەن قازاق مۇددەسىنە، ۇلت مۇددەسىنە ساتقىندىق جاساپ، جولدان تايىپپىن با؟ شاما-شارقىمىزدىڭ جەتكەنىنشە ەلدىڭ ءسوزىن سويلەپ، ۇلت مۇراتىنا قىزمەت ەتىپ كەلەمىز. 2009 جىلدان باستاپ سايتىمىزعا قالام تارتقان ۇلت زيالىلارىنىڭ قاتارى تولىعا تۇسپەسە، كەمىگەن جوق. ديدار دا جازسىن، قالامىن قولىنا السىن. ءقازىر قىزمەت كۇتىپ ۇيىندە جاتقان كورىنەدى، كەلسىن مەنىڭ قاسىما، ورتامىزدا ءجۇرسىن. وعان، ءسىرا، كىم قارسى عوي دەيسىڭ؟ وكپە-رەنىشى بولسا، وزىمە كەلسىن دە ايتسىن. مارحاببات.
– وكپە دەمەكشى، وسى دوسىڭىز ادەبي ورتاعا، جالپى قوعامعا وكپەلى سياقتى.
– نەگە وكپەلەيدى؟ ديداردىڭ وكپەلەيتىن ءجونى جوق، ويىمشا. ول تىرناقالدى دۇنيەلەرىن جازعان بوزبالا كەزىنەن باستاپ، اعالاردىڭ الاقانىندا كەلە جاتقان قۇدايدىڭ ەركەسى (ديداردىڭ «قۇدايدىڭ ەركەسى پروزا» دەگەن ەسسەسى ەسىمە ءتۇسىپ كەتتى، - دەپ داكەڭ كۇلىپ الدى). قولجازباسىن جاراس سارسەكتەن العان زەينولللا اعا، زەينوللا سەرىكقالييەۆتى ايتامىن، ديداردىڭ رومانى تۋرالى قانداي جىلى پىكىر ءبىلدىردى؟! زەكەڭ مارقۇمنىڭ اق باتا، اق جولتاي لەبىزىنەن كەيىن ديداردىڭ جولى سايراپ قويا بەردى.
وعان ادەبي ينتەللەكتۋالدى ورتا جالت قارادى. ولجاس سۇلەيمەنوۆ، گەرولد بەلگەر، اۋەزحان قودار، ءاليا بوپەجانوۆا، زيرا ناۋرىزبايەۆا،.. ديداردى القالاعان الەۋمەت وسىلايشا كەتە بەرەدى. تالاسبەك مارقۇم ادەبيەت پەن ونەردەگى مول ءبىلىمىن، سارقىلماس قازىناسىن ديدار شىعارمالارىن تالداۋعا جۇمسادى. اسپانعا كوتەردى.
وسى اعالارىمىز ديداردىڭ قاسىندا جۇرگەن بىزگە ءمان بەرىپ قاراعان ەمەس. بۇ بالالاردىڭ دا جازۋعا تالابى بار شىعار، وقۋ-توقۋى بار شىعار دەپ، ەسكەرە قويمادى. ءبىراق، مەن ءوز باسىم ديدار ءۇشىن قۋاناتىنمىن. ديدارعا كورسەتىلگەن قۇرمەتكە شەكسىز ريزا بولاتىنمىن. ءالى دە سولاي... ءقازىر ديداردىڭ شىعارماشىلىعىنا بايلانىستى پىكىر ايتا الاتىن جاس ادەبيەتشىلەر ءوسىپ كەلە جاتىر.
دوسىمنىڭ ەندى جاس بۋىن ءۇشىن ءقادىرلى بولا باستاعانىنا قۋانىپ ءجۇرمىن. امسە جولى بولسىن، قالام قۋاتى كەمىمەسىن دەپ تىلەيمىن.
سۇبەلى شىعارمالار جازسىن. اتاعى الىسقا كەتسىن. جالپى ديدار قىزمەتتە دە جولى بولىپ كەلە جاتقان ازامات. ءناپاقاسىن رەسپۋبليكالىق تەلەارنالاردان تاۋىپ ءجۇردى، گازەتتەردى باسقاردى، «قازاقفيلم» اق-دا باس رەداكتور بولدى، ۇكىمەتتە، جاڭىلىسپاسام، پرەزيدەنت اپپاراتىندا قىزمەتتەر اتقاردى، سەمەيدەگى تەلەاراناعا باسشى بولىپ باردى. ءۇيى-جايى، قۇدايعا شۇكىر، جاقسى جارى، بالالارى بار.
كىمگە، نەگە وكپەلەيدى ول؟
قۇدايعا شۇكىر، تۇرمىس-تىرشىلىككە دە ەرتە بەيىمدەلىپ بالەندەي تارشىلىق كورگەن جوق. مىسالى، بارىمىزدەن بۇرىن باسپانالى بولعان – ديدار. كىتاپتارى ەرتە باسىلىپ شىققان جازۋشىمىز دا – ديدار. مەملەكتتىك، قوعامدىق سىيلىقتار مەن ماراپاتتارعا الدىمەن يە بولعان دا – ديدار. شىعارمالارى شەت تىلدەرىنە ەڭ كوپ اۋدارىلىپ ۇلگەرگەن قازىرگى قازاق ادەبيەتىندەگى قالامگەر دە – ديدار.
اۋدارىلا بەرسىن، ماراپاتتار مەن سىيلىقتارعا كەنەلە بەرسىن. تىلەكتەسپىن. مەنىڭشە بولعاندا دوسىمىز وسىنىڭ بارىنە قاناعات، شۇكىر دەۋى كەرەك. ءسويتۋى كەرەك تە، جاڭا دەڭگەيگە كوتەرىلۋى كەرەك، پاراسات بيگىنە، ساليحالى اعالىق جولعا جەتۋى كەرەك دەپ ويلايمىن. اعالاردىڭ القاۋىن كورگەن ديدار امانتاي ءقازىر ءوزى دە ەل اعاسى بولىپ قالدى. ەندى ول تالاسبەكتەردەن كورگەن قامقورلىعىن جاس بۋىنعا كورسەتۋى كەرەك دەپ ويلايمىن. مەن سولاي ويلايمىن. مۇمكىن، ول باسقاشا ويلايتىن بولار.
دوسىما، بالكىم، قۇرمەت، ماراپات از بولىپ تۇرعان شىعار؟.. شىعارمالارىن جاڭا قىرىنان تالدايتىن ادەبي سىندار جەتپەي جۇرگەن شىعار؟.. قايدان بىلەيىن.
مەنىڭ بىلەتىنىم: ديداردىڭ وسى كورگەندەرىنىڭ ءبىرىن دە ءامىرحان مارقۇم كورمەي كەتتى. ەنسيكلوپەديالىق ءبىلىمى، قاس تالانتى بولا تۇرا ءامىرحان بالقىبەك قاراپايىم عۇمىر كەشتى. قوڭتورعاي عانا تۇرمىسى بولدى. كەيبىر ورتادا كەمدىك كورىپ جۇرگەن كەزدەرى دە بولدى. سىي-سياپاتتى بىلاي قويىڭىز، ەسىل ەر ءوزىنىڭ ازاماتتىق بولمىسى مەن شىعارمالارى تۋرالى ءبىر دۇرىس پىكىر ەستي الماي كەتتى عوي. مەن، مىنە، سول ءامىرحاندى ساعىنامىن. قاتتى ساعىنامىن. دوستارىمىنىڭ ءبارى التىن، ءارقايسىسىنىڭ وزىندىك كەلبەتى، وزىندىك ورىنى بار جۇرەگىمدە. سونىڭ ءبىرى، ەرەكشە ءبىرى – ءامىرحان ەدى.
«شاحماراننىڭ كىتابى» دەگەن حيكاياتىمدى يىقتاسىپ قاتار جۇرگەن كۇندەرىمىزدە ءامىرحانعا ارناپ جازدىم. «قىزىر اۋليە مەن مۇساعالاياسسالام» دەگەن حيكاياتىمداعى قىزىر ىلياسپەن پاراللەل كەيىپكەر – ءامىرحان بەينەسى بولدى. ەندى ويىمدا ءبىر روماننىڭ سۇلباسى ءجۇر. ول روماندا كەيىپكەر ءامىرحان ءوزىنىڭ جازا الماي كەتكەن رومانىنا نۇكتە قويۋى كەرەك. رومانعا دايىندىعىمدى ەسەلەپ، ءقازىر ىزدەنىس ۇستىندەمىن.
– داكە، از-كەم سوزبەن دوس، دوستىق تۋرالى ءتۇيىندى ويىڭىزدى ايتىپ بەرىڭىزشى؟
– دوستىق، جولداستىق دەگەن – ازاماتقا ول دا ءبىر سىن. دوستىقتى كوتەرىپ جۇرە الاتىندار بولادى دا، جۇرە المايتىندار بولادى. دوستىقتى مەن ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك، ادام تاعدىرىنا تىكەلەي ىقپال ەتەتىن جاۋاپكەرشىلىك دەپ بىلەمىن. كەشىرە ءبىلۋ، دوسىڭنىڭ ارتىق-كەم ءىسىن ءۇنسىز ىشكە الۋ، سوسىن سونى وزىنە جۇمساقتاپ ۇقتىرۋ – دوس ادامنان تالاپ ەتىلەتىن مىنەز.
سەنىڭ سونداي ادالدىعىڭدى، جانىڭنىڭ تازالىعىن تۇسىنگەن دوس – دوس تا، تۇسىنبەگەن ادام – جاي انشەيىن بىرەۋ. ۇنەمى سەن عانا ەمەس، دوسىڭ دا سەنى كەشىرىپ، سەنى ايالاي ءبىلۋى قاجەت. قۇرمەت ەكى جاقتان تەڭ بولماسا، ول دوستىق ەمەس.
دوستىقتا تەڭدىك قانا بولادى، ليدەرلىك نەمەسە مەنمەندىك بولمايدى. بولسا، ول دوستىق ەمەس، قوجايىن مەن قىزمەتشى. مەن دوستىق دەگەندى وسىلاي تۇسىنەمىن، وسىلاي قابىلدايمىن.
دوستارىمنىڭ ىشىندە كوپ سىرلاساتىن، كوپ مۇڭداساتىن دوسىم – ساكەن سىبانباي. ال وسى ساكەن ەكەۋمىز رەنجىسپەدىك پە؟ ويباي، اتاما، تالاي رەنجىستىك.
اعاي (ءبىز ءبىر ءبىرىمىزدى «اعاي» دەيمىز) كەيدە ەر-توقىمىن باۋىرىنا الىپ تۋلاعاندا، ماڭىنان جۇرە الماي قالامىن. سوسىن ءبىر كۇنى «اعاي، قايداسىز؟» دەپ ءوزى قوڭىراۋ شالىپ تۇرادى. ارامىزدا ەشتەڭە بولماعانداي جاراسىپ كەتە بەرەمىز. ءبىز سياقتى دوستار قازاق جىگىتتەرىنىڭ اراسىندا از ەمەس، ءتاۋبا!
– ديدار اعامىز جازعان اسىلبەك ىقسان، امانگەلدى كەڭشىلىكتەر تۋرالى نە دەيسىز؟
– ديدار نە دەپتى؟
– ءسىز ولارعا ۇنەمى جاۋلىق جاساپ جۇرەتىن كورىنەسىز...ديدار امانتاي ءوزىنىڭ جازباسىنا بىلاي دەپ پىكىرى قوسىپتى. قاراڭىز: «اسىلبەك ىقسانعا دا، امانگەلدى كەڭشىلىكۇلىنا دا ءسويتتى. ەرلان تولەۋتايعا دا توپىراق شاشتى. كۇيە جاقتى».
– مەن شاشقان توپىراققا كومىلىپ، مەن جاققان كۇيەدەن قارايىپ قالسا، ونى ديدار امانتاي ەمەس، وسى جىگىتتەردىڭ وزدەرى ايتسىن.
مەن بىلەتىن اسەكەڭ تاماشا پروزايك، كەمەل ازامات، اعا-دوس. ەكەۋمىز ءبىر بىرىمىزگە شىن تىلەكشى جاندارمىز. اپتا ىشىندە كۇندە بولماسا دا، كۇن ارالاتىپ حابارلاسىپ تۇرامىز.
اڭقىلداعان ەرلان باۋىرىما كۇيە جاعۋ بىلاي تۇرسىن، «ءاي، ەرلان-اي» دەپ كەيىگەن كەزىم بولعان ەمەس. قاق-سوقتا جۇمىسى جوق، ونەرگە عانا بەرىلگەن سونداي اسىل ازاماتتىڭ الدىنان توسۋدىڭ ءوزى كۇنا عوي! ال امانگەلدى بولسا – كاسىبي سىنشى، ادەبيەتتىڭ بىلگىرى. امانگەلدى ماعان، مەن وعان جاۋ بولسام جەتىسكەن ەكەنبىز. ءيا، ادەبيەت الەمىندەگى كوزقاراس، پىكىرىمىز ءارتۇرلى بولۋى مۇمكىن، ءبىراق، ول جاۋلىق ەمەس قوي. مەن بىلەمىن، ابەكەڭ مەنىڭ شىعارمالارىما ۇلكەن ءمان بەرىپ قارايدى. اقىل-كەڭەسىن ايتىپ تۇرادى. مەن بۇل ازاماتتارمەن اراداعى جولداستىققا قۇرمەتپەن قارايمىن.
– «كوممەنتارييلەرىندە ءبىر اسىل وي جوق، سەبەبى انونيم، جاۋاپكەرشىلىك بولماعان سوڭ، داراقى، دورەكى، كورگەنسىز ءسوز جازىلادى...» دەيدى دوسىڭىز.
– انونيم بولعان جەردە اسىل وي بولمايدى. ءبىراق، ءبىز وقىرمان ويىنا قوزعاۋ سالۋ ءۇشىن، وقىرمان قاۋىمدى ازاماتتىق بەلسەندىلىككە شاقىرۋ ءۇشىن كوممەنتارييلەرگە ەركىندىك بەردىك. ول كوممەنتارييلەر بەتىمەن كەتكەن بيلىكتەگىلەردى تەزگە سالۋ ءۇشىن كەرەك بولدى. وقىرمانمەن كەرى بايلانىستىڭ اشىق فورماتى وسىلاي. ونى ويلاپ تاپقان مەن ەمەسپىن. سوندىقتان پىكىرەلەردىڭ ءورلى-قىرلى بولۋىنا جاۋاپ بەرە المايمىن. ەگەر ديدارعا نەمەسە جوعارىداعى اتتارى اتالعان ازاماتتارعا قاتىستى اۆتورى بار سىن ماقالالاردى جاريالاپ جاتسام، وندا ءسوز باسقا. ەسكە تۇسەدى.
بىردە امانحان ءالىم اعامىز Abai.kz پورتالىنىڭ ەلەكتروندى پوچتاسىنا اقبەرەن ەلگەزەكتىڭ ولەڭدەرىن سىناعان ماقالا جىبەرىپتى. سىناعاندا بار عوي، قاتتى كەتكەن. مەن اقىن ءىنىمنىڭ جانىنا اۋىر تيمەسىنشى دەپ، اعانىڭ ماقالاسىن جاريالاعىم كەلمەدى سايتتا.
سوندا ءومىرجان: «داكە، سوزبەن جۇمىس ىستەيتىن ادام سوزگە شىداي دا ءبىلۋى كەرەك قوي. اقبەرەننىڭ شىعارماشىلىعىنا امانحان اعا سىن ايتىپ جاتسا، ول دا ءبىر دەڭگەيدە اقىننىڭ اقىندى مويىنداۋى. جاريالايىق، تاپ وسىدان اقبەرەن جاماندىق كورمەيدى»، - دەدى. مەن كەلىستىم. امانحان اعانىڭ سىن ماقالاسى جارىق كوردى.
ماقالاعا بايلانىستى وقىرمان نەشە ءتۇرلى پىكىر جازىپ جاتتى. پىكىرلەردىڭ باسىم كوپشىلىگى ءبىر جاقتى بولدى. اقبەرەننىڭ اقىندىعىنا سىن ايتىلدى. ءبىراق، سوعان قىڭعان اقبەرەن بولعان جوق. وزىنە قاجەتىن الدى، قاجەت ەمەسىن قالدىردى. ماعان، ءومىرجانعا جاۋ بولىپ كەتكەن جوق. ءومىرجان ەكەۋى قۇشاقتاسىپ، ازىلدەرى جاراسىپ وسى كۇنى بىرگە ءجۇر. ءومىشتى مەن جاقسى بىلەم عوي، نەشە جىل Aۆai.kz-دە بىرگە ىستەدىك، وسى سايتتىڭ «وتىمەن كىرىپ، كۇلىمەن شىقتى»، ىستىق-سۋىعىنا بىردەي ءتوزدى، اينالايىن! سايتتىڭ سايت بولۋىنا ولشەۋسىز ەڭبەگىن سىڭىرگەن سول ءومىرجان اقوش دوسىن سىرتىنان جاۋعا بەرگەن ەمەس.
ءومىرجان ءقازىر «جاس الاش» گازەتىندە ءجۇر. ءبىراق، كەتەرىندە مەنەن ەنشى سۇراعان جوق (كۇلدى). «ايرىلىسار دوس ەردىڭ ارتقى قاسىن سۇرايدى» دەگەن بابالارىمىز. ەردىڭ ارتقى قاسىن سۇراۋ، ىرىمعا جامان، قۇرىسىن. ول دەگەن ءسوز – قانجىعاسىز بول، ات كوتىنەن سىپىرىلىپ ءتۇسىپ قال دەگەن ءسوز. بۇنداي جاماندىققا مەنى ديدار دوسىم قيمايتىن شىعار دەپ ويلايمىن.
– سۇحباتىمىزعا قوسىپ تاعى نە ايتاسىز؟
– بولدى-ەي، توقاش! ىندەتىپ وتىرىپ ءبىراز سويلەتتىڭ مەنى.
سۇحباتتاسقان، ءتوقتارالى تاڭجارىق
