ءيا، تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىقتان ايەلدەر دە، ەرلەر دە زارداپ شەگۋى مۇمكىن، ءبىراق، ادەتتەگىدەي ەڭ وسال ادامدار توبىنا ءالى دە ايەلدەر جاتادى.
تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىق ماسەلەسى ءبىزدىڭ ەلىمىزدە عانا ەمەس، ءومىر ءسۇرۋ ساپاسىنا قاراماستان بۇكىل الەم ءۇشىن دە وزەكتى بولىپ تۇر. قازاقستاندا ايەلدەر مەن قىزدارعا قاتىستى تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىق كۇن سايىن جاسالىپ جاتىر. بۇعان قۇزىرلى ورگانداردىڭ كۇن سايىن جاريالاپ جاتاتىن دەرەكتەرى دالەل بولا الادى، ءوزىمىزدىڭ دە كۋا بولعان كەزدەرىمىز از ەمەس. جۇزدەگەن وتانداستارىمىز جاقىندارىنىڭ قولىنان ءوز ۇيلەرىندە قازا تابادى. بۇرىمدىلاردىڭ شاراسىزدىقتان ادام ءولتىرىپ، تەمىر تورعا قامالعاندارى دا جەتەرلىك. سونداي-اق، ستاتيستيكا قازاقستاندا سوڭعى بەس جىلدا ايەلدەرگە قارسى جاسالعان اۋىر قىلمىستاردىڭ سانى 153 پايىزعا، وتباسى مەن تۇرمىستىق سالادا 2،3 ەسەگە وسكەنىن ايعاقتايدى.
«كەم دەگەندە 160 ەلدە تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىق تۋرالى زاڭ بار، ال 144 ەلدە جۇمىس ورنىنداعى جىنىستىق زورلىق-زومبىلىق تۋرالى زاڭ قولدانىستا. دەگەنمەن، وسىنداي قۇجاتتار بولا تۇرا، بۇل ولاردىڭ ءارقاشان حالىقارالىق ستاندارتتار مەن ۇسىنىمدارعا سايكەس كەلەتىنىن نەمەسە ولاردىڭ قاتاڭ تۇردە ورىندالاتىنىن بىلدىرمەيدى»، - دەپ كورسەتىلگەن بۇۇ-نىڭ ايەلدەرگە قاتىستى ەسەبىندە.
سونىمەن قاتار، قازاقستاندا الەۋمەتتىك-تۇرمىستىق ماسەلەلەردى كوتەرەتىن، ميتينگتەرگە، شەرۋلەرگە، ەرەۋىلدەرگە شىعاتىن ايەلدەردىڭ سانى ارتىپ كەلەدى. بۇل رەتتە ازاماتتىق قوعام ۇيىمدارىنىڭ، جەكەلەگەن مۇددەلى بەلسەندىلەردىڭ، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ ماڭىزدى ءرول اتقاراتىنى اتاپ وتكەن ءجون.
سونداي-اق، بۇۇ ايەلدەر ۇيىمى وتباسىنداعى زورلىق-زومبىلىق تۇرلەرىن دە سيپاتتايدى. ويتكەنى، بۇل تەك فيزيكالىق كۇش قولدانۋمەن عانا شەكتەلمەيدى، سەرىكتەسكە الىمجەتتىك تانىتۋ ارقىلى اۋىرتپالىق كەلتىرۋدى نەمەسە سوعان ارەكەت ەتۋدى، مەديسينالىق كومەك كورسەتۋدەن باس تارتۋدى نەمەسە الكوگولدى جانە ەسىرتكى قولدانۋعا ماجبۇرلەۋدى قامتيدى. مىسالى، ەكونوميكالىق قيانات قارجىلىق رەسۋرستاردى تولىق باقىلاۋ، اقشاعا قول جەتكىزۋدەن ايىرۋ جانە مەكتەپكە نەمەسە جۇمىسقا بارۋعا تىيىم سالۋ ارقىلى قارجىلىق تاۋەلدىلىكتى تۋدىرۋ نەمەسە قۇرۋ شارالارىن بىلدىرەدى.
پسيحولوگيالىق زورلىق-زومبىلىق قورقىتۋ ارقىلى ماجبۇرلەۋدەن بايقالادى. ەموسيونالدىق زورلىق-زومبىلىق ادامنىڭ ءوزىن-وزى باعالاۋىن ۇنەمى سىناۋ ارقىلى تومەندەتۋدى قامتيدى. مۇنىڭ سالدارىنان جابىرلەنۋشىنىڭ قابىلەتتەرى تومەندەيدى؛ اۋىزشا قورلىق سوزدەرگە كونبىستىك تانىتادى؛ سەرىكتەستىڭ بالالارمەن قارىم-قاتىناسىنا زيان كەلتىرەدى؛ دوستارىمەن جانە وتباسىمەن كەزدەسۋدە كەدەرگىلەرگە تاپ بولادى.
حالىقارالىق ۇيىمنىڭ ساراپشىلارى ايەلگە قانداي بەلگىلەر ءقاۋىپ ءتونىپ تۇرعانىن بىلدىرەتىنىن اتاپ وتكەن. اگرەسسور جابىرلەنۋشىنىڭ ءاربىر ارەكەتىن باسقارادى. قاي جەردە جانە كىممەن جۇرگەنىن ۇنەمى قاداعالاپ وتىرادى. دوستارمەن جانە تۋىستارمەن قارىم-قاتىناسىنا قارسى تۇرادى، جۇمىسقا نەمەسە مەكتەپكە بارۋىنا كەدەرگى كەلتىرەدى. سونىمەن قاتار زورلىق كورسەتۋشى ءوزىنىڭ حابارلامالارىنا، ەلەكتروندىق پوشتالارىنا جانە قوڭىراۋلارىنا دەرەۋ جاۋاپ بەرۋىن تالاپ ەتەدى.
قياناتشى قىزعانىش كورىنىستەرىن ۇيىمداستىرادى جانە سەرىگىن ۇنەمى ساتقىندىقپەن ايىپتايدى. سونىمەن قاتار وعان قاتىستى كەز كەلگەن شەشىمدى قابىلداۋعا تىرىسادى، نە جەيتىنىن، قانداي كيىم كيەتىنىن، ءتىپتى دارى-دارمەكتەردى نەمەسە كونتراسەپتيۆتەردى قالاي قابىلداعانىن باقىلايدى. مۇنىڭ بارلىعى قورلاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. سىرتقى ءتۇرىن، قىزىعۋشىلىقتارىن نەمەسە ينتەللەكت دەڭگەيىن كەلەمەجدەپ، رەنجىتەدى. سەرىگىن باسقا ادامداردىڭ الدىندا ماسقارالاۋعا، مۇلكىنە زيان كەلتىرۋگە جانە قىمبات دۇنيەلەرىن جويۋعا تىرىسۋى مۇمكىن.
وتباسىلىق تيران تەز اشۋلانىپ، اگرەسسياعا بەرىلەدى، ونىڭ اشۋىنا نە سەبەپ بولۋى مۇمكىن ەكەنىن بولجاۋ ەشقاشان مۇمكىن ەمەس. ول ءوزىنىڭ اشۋلانعانى ءۇشىن سەرىگىن كىنالاۋى مۇمكىن. ول سەكسۋالدىق زورلىق-زومبىلىققا، سونىڭ ىشىندە باسقا دا جابىرلەۋ، قورلاۋ ارەكەتتەرىنە بەيىم ولاردى قولدانۋعا ءاردايىم دايىن.
بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى جاقىن ادامداردىڭ قورقىنىشىنان زارداپ شەككەندەرگە ۇسىنىستارىن دا ازىرلەگەن. ماسەلەن، سەنىمدى دوسىڭىزبەن، جانۇياڭىزبەن نەمەسە كورشىڭىزبەن مۇڭىڭىزدى ءبولىسىڭىز. كومەك قاجەت بولعان جاعدايدا بىرگە ارەكەت ەتۋ جوسپارىن جاساڭىز. ءقاۋىپسىز بايلانىسۋعا كومەكتەسۋ ءۇشىن قۇپيا كودتى نەمەسە بىرنەشە كودتىق سوزدەردى، سويلەمدەردى نەمەسە ەمودزيلەردى ويلاپ تابۋعا بولادى. ءدارىحاناعا نەمەسە ازىق-تۇلىك دۇكەنىنە بارۋ كەرەك دەگەن سىلتاۋمەن دە قاشۋ ستراتەگياسىن ازىرلەۋگە، سول جەردە تەلەفونمەن كومەك سۇراۋعا مۇمكىندىك بار. كۇننىڭ ءارتۇرلى ۋاقىتىندا ۇيدەن شىعۋدىڭ بىرنەشە دالەلدى سەبەپتەرىن ويلاسىتىر قويعان ءجون. ءارقاشان قۋاتى تولىق تەلەفوندى قولىڭىزدا بولعانى دۇرىس.
ستاتيستيكاعا سۇيەنسەك، الەمدە تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىقتىڭ قۇربانى بولعان ايەلدەردىڭ 40 پايىزعا جۋىعى كەز كەلگەن كومەككە جۇگىنەدى. كوپ جاعدايدا وتباسى مۇشەلەرىنىڭ، دوستارىنىڭ، سيرەك جاعدايدا رەسمي مەكەمەلەردىڭ اراشالاپ الۋىن سۇرايدى. 10 پايىزدان ازى پوليسياعا ارىزدانادى. «تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىقتىڭ ناقتى ستاتيستيكاسى رەسمي دەرەكتەردەن الدەقايدا جوعارى»، - دەيدى ماماندار.
«ءبىز تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىقتى قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىككە تارتۋ تۋرالى ۇسىنىستاردى قولدايمىز. دەگەنمەن، قوعام وزگەرمەسە، ەڭ قاتال زاڭنىڭ ءوزى ورىندالمايتىنىن ءتۇسىنۋ كەرەك. كەز كەلگەن نىسانداعى زورلىق-زومبىلىققا مۇلدەم توزبەۋشىلىكتى قالىپتاستىرۋ، زارداپ شەككەندەرگە كومەك پەن قولداۋ كورسەتۋ جانە جاقىن جەردە بىرەۋدىڭ باسىنا قيىندىق تۇسسە، ءۇنسىز قالماۋ كەرەك. ءبىز سوندا عانا گەندەرلىك زورلىق-زومبىلىقتى جويا الامىز»، - دەپ جازادى بۇۇ-نىڭ ايەلدەر كەڭەسى.
قازاقستاندىق فەمينيستىك قوزعالىستىڭ بەلسەندىسى، FemAgora فەمينيستىك قورىنىڭ نەگىزىن قالاۋشىلاردىڭ ءبىرى فاريزا وسپان دا وتباسىنداعى زورلىق-زومبىلىقتى باسىنان وتكەرگەن، سوندىقتان ول بۇل پروبلەمانى جاقسى تۇسىنەدى ءارى جان-تانىمەن سەزىنەدى.
«زورلىق-زومبىلىق بارلىق جەردە بار، ول ءار ەلدە بولۋى مۇمكىن، بۇل مەنتاليتەتكە ەمەس، جۇيەگە قاتىستى. كوبىنەسە اگرەسسور پوليسيانىڭ جابىرلەنۋشىگە سەنبەۋى مۇمكىن ەكەنىن بىلەدى»، – دەيدى ف.وسپان.
ونىڭ پايىمىنشا، كوپ نارسە پوليسيا قىزمەتكەرلەرىنە دە بايلانىستى. مىسالى، ولار قازىرگى ۋاقىتتا ايەلدەرگە كومەكتەسۋگە، ءوز جۇمىسىن ورىنداۋعا نەمەسە اۋىسىمىندا حالىققا قىزمەت ەتۋگە مۇددەلى مە؟ الدە، مۇمكىندىگىنشە از قوزعالۋدى ماقسات تۇتا ما؟ مۇمكىن، ايەلگە جاناشىرلىق تانىتپايتىن شىعان، مۇنى وتباسىلىق ماسەلە دەپ قارايتىن بولار. ويتكەنى، ايەل سۇراقتارعا جاۋاپ بەرۋ كەزىندە، كۇيەۋىنىڭ الدىندا امالسىز، قورىققانىنان وتىرىك ايتۋى دا عاجاپ ەمەس. نەمەسە پوليسيانىڭ كومەكتەسەتىنىنە سەنبەۋى نەمەسە اگرەسسوردىڭ سول قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىندا بايلانىسى بولۋى مۇمكىنمۇنداي جاعدايدا دا جابىرلەنۋشى شىندىقتى جايىپ سالۋى ەكىتالاي. بۇل ورايدا، وسى تاقىرىپ توڭىرەگىندە پوليسيانى دا ارنايى وقىتۋدىڭ ماڭىزى زور.
فاريزا وسپان داعدارىس ورتالىقتارىمەن جان-جاقتى جۇمىس ىستەۋ، ولارعا قارجىلىق جانە اقپاراتتىق قولداۋ كورسەتۋ، پوليسيا قىزمەتكەرلەرىن وقىتۋ، تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىقتى قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىككە تارتاتىن زاڭ ازىرلەۋ، ماسەلەنى ءتۇرلى دەرەككوزدەردە كورسەتۋ ۋاقىت كۇتتىرمەيتىن شارۋالار ەكەنىنە سەنىمدى.
بەلسەندى تۇرمىستىق قۇقىق بۇزۋشىلىقتاردى تىركەۋدى دەكلاراتيۆتىلىكتەن اشكەرەلەۋ سيپاتىنا كوشىرۋ جوسپارى تۋرالى دا پىكىر ءبىلدىردى. ونىڭ ايتۋىنشا، اگرەسسوردى پسيحولوگپەن جۇمىس ىستەۋگە ماجبۇرلەۋ وتە ماڭىزدى. اگرەسسيامەن بايلانىستى پروبلەمالار تۋىنداعان جاعدايدا، زورلىق-زومبىلىق جاسايتىن ادامعا پسيحولوگيالىق تەراپيانىڭ مىندەتتى ءوتۋىن تاعايىنداۋ قاجەت. ءبىراق سوندا دا اگرەسسيا ماسەلەسى تەز جويىلمايدى. تەراپيادان ءوتۋدى قاجەت ەتەدى، سوندا عانا ول قاتەلىكتەرىن تۇسىنەتىن بولادى. سونىڭ وزىندە جاۋاپتى وكىلدەر تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىق كورگەن وتباسىنداعى جاعدايدى قاداعالاپ، ايەلىەن، بالالارىمەن، كورشىلەرىمەن بايلانىستا بولعانى ابزال.
پسيحولوگ سالتانات ماۋسەيىتوۆا دا ەلدەگى ءار وتباسىنداعى زورلىقشىل جاندار مامانداردىڭ كومەگىنە مۇقتاج دەپ ەسەپتەيدى. ونىڭ سوزىنە قاراعاندا، اگرەسسورلار كوبىنەسە ءوز ەموسيالارىن باسقارۋدى بىلمەيدى، قاقتىعىستى دۇرىس دەپ سانايدى. ال پسيحولوگ ونىمەن جۇمىس ىستەگەندە، سەزىمدەرىنە توتەپ بەرە الۋى ءتيىس. پسيحولوگتار ونداي ازاماتتارمەن جۇمىس ىستەگەندە بالا كەزىندەگى سيتۋاسيالارعا نازار اۋدارۋى كەرەك، جاس كەزىندە ومىرىندە زورلىق-زومبىلىق بولعان-بولماعانىن، ونىڭ قانداي بولعانىن انىقتاعانى ءجون. وسىنىڭ ءوزى ناقتى دياگنوز قويۋعا سەپتەسەدى. كەيدە اگرەسسيانىڭ سەبەبى الەۋمەتتىك پروبلەمالار، تاڭىلعان جانە دۇرىس تۇسىندىرىلمەگەن ءدىني سەنىمدەر بولۋى مۇمكىن. كوبىنەسە بۇزاقىلاردىڭ وزدەرى بالالىق شاعىندا قورلىق كورگەن بولىپ شىعادى.
فاريزا وسپاننىڭ ايتۋىنشا، قازاقستانداعى قوعام الدەقايدا پاتريارحالدىق ساناتقا جاتادى. سونىمەن قاتار، بۇل سالادا شەشىم قابىلداي الاتىن ايەلدەر ءجيى كەزدەسپەيدى، ال بيلىكتەگى ەر ادامدار تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىقتىڭ نە ەكەنىن جابىرلەنۋشى تۇرعىسىنان ءتۇسىنۋى ەكىتالاي.
سالتانات ماۋسەيىتوۆا زورلىق-زومبىلىقتىڭ ەڭ قيىن ءتۇرى پسيحولوگيالىق ەكەنىن، ويتكەنى ول وتە جاسىرىن تۇردە: سىن، ءپاسسيۆتى اگرەسسيا، ەلەمەۋ، ورىنسىز ءازىل-قالجىڭ، سودان كەيىن ونىڭ ءبارى قورلاۋعا، ودان كەيىن فيزيكالىق كۇش كورسەتۋگە ۇلاساتىنىن اتاپ ءوتتى. كوبىنەسە زورلىق-زومبىلىقتىڭ پسيحولوگيالىق ءتۇرى باسقا تۇرلەرىمەن بىرگە جۇرەدى.
نەلىكتەن ايەلدەر ءوزىن زورلاۋشىلاردىڭ قاسىندا قالا بەرۋدى قالايدى؟ ەگەر وتباسىنداعى ايەل قانداي دا ءبىر زورلىق-زومبىلىق كورگەن بولسا، وندا ول بۇعان شىدامدىلىق تانىتادى جانە كومەك سۇراۋ ءساتىن ءجيى كەيىنگە قالدىرادى. ءيا، قوعام دا، تۋىستارى دا مۇنى قالىپتى جاعداي دەپ بەلگى بەرەدى. ەگەر بۇل كلاسسيكالىق اگرەسسور بولسا، وندا ول ايەلدى الدىمەن وتباسىنان، سودان كەيىن دوستارىنان، جۇمىستان الشاقتاتادى. بۇل ايەلدىڭ جالعىز بايلانىسى – كۇيەۋى بولىپ قالادى، ول ونى ۇنەمى ەشكىممەن ارالاسپاۋعا يتەرمەلەيدى. ۋاقىت وتە كەلە ايەل بۇل ءوزىنىڭ بويىنداعى پروبلەما ەمەس ەكەنىنە سەنە باستايدى، سوندىقتان ول كەتپەيدى. اگرەسسور دا ونىڭ قاسىندا قالۋى ءۇشىن ءبارىن جاسايدى.
كەيدە تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىق ورىن الادى، ايەل رەنجيدى، ۇيدەن داعدارىس ورتالىقتارىنا، تۋىستارىنا كەتىپ تىنادى. ءبىراق كوپ ۇزاماي بىتىمگەرشىلىك كەزەڭى باستالادى.
بۇل ورايداعى تاعى ءبىر ماسەلە – قاجەتتى زاڭداردىڭ جوقتىعى: تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىق قىلمىستىق ەمەس، اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىق ساناتىندا عانا، سوندىقتان ايەل بۇل ءۇشىن تيران ەرىنىڭ جازالانبايتىنىن تۇسىنەدى.
«داعدارىس ورتالىقتارى وتە كوپ. وندا الەۋمەتتىك قىزمەتتىڭ سەگىز ءتۇرى بار: زاڭگەرلەر، پسيحولوگتار، الەۋمەتتىك قىزمەتكەرلەر، پەداگوگتار، ياعني بارلىق وتىنىشتەرگە كومەكتەسەتىن ماماندار. سونداي-اق ولار بالالاردى مەكتەپكە ورنالاستىرۋعا كومەكتەسەدى، بالاباقشالارمەن مەموراندۋمدار بار، زارداپ شەگۋشى ايەلدى جۇمىسقا ورنالاستىرادى، ەگەر ول جۇمىسقا ورنالاسپاسا، قىسقا مەرزىمدى كۋرستاردا وقۋعا مۇمكىندىك بەرىلەدى. ول جەردە التى ايعا دەيىن تۇرۋعا، جۇمىس تاۋىپ، قوسىمشا تابىس تابۋعا قۇقىعى بار، وسى ۋاقىت ارالىعىندا ايەلدەر كوبىنە كەتىپ قالادى، ءبىراق كەيبىرەۋلەرى قايتىپ كەلەدى»، – دەيدى سالتانات ماۋسەيىتوۆا.
ەگەر زورلىق-زومبىلىق قۇربانى تۋىستارىنان، قوعامنان، پوليسيادان، سوتتان كومەك الا الماسا، وندا ءتىپتى قورقىنىشتى بولۋى مۇمكىن. ويتكەنى، ول دا قىلمىس جاساۋعا قابىلەتتى ادامعا اينالادى.
«ايەلدەر ءتوزىمنىڭ شەگىنە جەتكەندە ءزابىر كورسەتۋشىنى ءولتىرىپ تىنادى. سەبەبى، ول وسى وتباسىنان شىعا المايتىنىنا كوزى جەتكەن، اگرەسسور ونى قايدان بولسا دا تاۋىپ الادى، ءتىپتى، ومىرىنە، بالالارىنا زيان كەلتىرۋى مۇمكىن. ال مۇنداي جاعدايدا بۇرىمدىلار نازىك بولسا دا، ەشتەڭەدەن تايىنبايدى»، - دەپ ءتۇسىندىردى سالتانات ماۋسەيىتوۆا.
بۇل ءوزىن-وزى قورعاۋ ءۇشىن جاسالعان كىسى ءولتىرۋ بولۋى مۇمكىن نەمەسە بۇل جوسپارلانعان كىسى ءولتىرۋ بولۋى مۇمكىن ەكەنىن ءتۇسىندىردى. ءبىراق ەكى جاعدايدا دا قوعامدا تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىقتان قورعاۋدىڭ جۇمىس ىستەيتىن جۇيەسى قۇرىلسا، قايعىلى جاعدايدىڭ الدىن الۋعا بولار ەدى.
جامبىل وبلىسىندا «تىرشىلىك» جەدەل-پروفيلاكتيكالىق ءىس-شاراسى اياسىندا پوليسيا قىزمەتكەرلەرى ىشكى ىستەر ورگاندارىندا «كۇزەت ءتارتىبى»، «ەرەكشە تالاپتار» ساناتتارى بويىنشا ەسەپتە تۇرعان تۇرعىندارمەن اڭگىمەلەسۋگە ەرەكشە كوڭىل بولەتىنىن اتاپ وتكەن ءجون. بۇل ساناتتاردا ماسكۇنەم، ناشاقور، دۇرىس ەمەس وتباسىلار دا بار. سونداي-اق، پوليسيا قىزمەتكەرلەرى ازاماتتارعا قۇقىق بۇزۋشىلىق ءۇشىن قانداي جازالار ءقاۋىپ توندىرەتىنىن جان-جاقتى اڭگىمەلەپ بەرەدى. وزدەرىنە قاتىستى قورعاۋ نۇسقاماسى نەمەسە ارنايى تالاپ شىعارىلعان ازاماتتاردىڭ بەلگىلەنگەن شەكتەۋلەردى ساقتاۋى تەكسەرىلەدى.
مىنە، وسىنداي جۇيە، ەڭ بولماعاندا ەلىمىزدىڭ بارلىق ايماعىندا ءوز دەڭگەيىندە جۇرگىزىلۋى ءتيىس. بۇل كوپتەگەن قايعىلى وقيعالاردىڭ الدىن الادى.
انار سابىروۆا
