الەۋمەتتىك جەلىدە الماتىداعى اباي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىندە وتكىزىلگەن تاربيە جيىنى قىزۋ تالقىعا ءتۇستى. Qumash Telegram-ارناسىنىڭ مالىمەتىنشە، شاراعا ءبىرىنشى كۋرستىڭ ستۋدەنت قىزدارى قاتىسقان. جيىن بارىسىندا ولارعا "قىز بالا يناباتتى، يبالى بولۋى كەرەك"، "اشىق-شاشىق كيىنۋگە بولمايدى"، "ەر ادامدى كورگەندە ءيىلىپ سالەم بەرۋ – ادەپ بەلگىسى"، "ۇزىن بەلدەمشە – تاربيەنىڭ نىشانى" دەگەن مازمۇنداعى ناسيحات جۇرگىزىلگەن. سونىمەن قاتار ءارتۇرلى جاستاعى ەر ادامداردىڭ قىزداردىڭ مىنەز-قۇلقى جايلى ايتقان ۆيدەوروليكتەرى كورسەتىلگەن. بۇل وقيعا الەۋمەتتىك جەلى قولدانۋشىلارىنىڭ نارازىلىعىن تۋعىزدى. جەلىدە "نەگە تەك قىزدار؟ جىگىتتەرگە نەگە ەشتەڭە ايتىلمايدى؟"، "ايەلدەردى ەمەس، ەرلەردى دە تاربيەلەڭىزدەر" دەگەن سىني پىكىرلەر كوبەيدى.
بەلگىلى فەمينيست ايگەرىم قۇسايىن قىزى Dalanews.kz اگەنتتىگىنە بەرگەن پىكىرىندە مۇنداي تاربيەلىك شارالار گەندەرلىك تەڭدىككە قايشى ەكەنىن جانە زايىرلى وقۋ ورىندارىندا مۇنداي ناسيحاتقا جول بەرىلمەۋى كەرەگىن العا تارتتى.
"بۇل جاعداي – قازاق قوعامىنداعى گەندەرلىك تەڭسىزدىكتىڭ ايقىن كورىنىسى جانە ۇلتتىق ءداستۇردى ءۇستىرت ءارى پاتريارحالدىق تۇرعىدا ءتۇسىندىرۋدىڭ سالدارى دەپ باتىل ايتا الامىز. ەكى فاكتور دا ءبىر-بىرىن “تولىقتىرىپ”، وسىنداي وقيعالاردىڭ قايتالانۋىنا جاعداي جاساپ وتىر. قازاقستانداعى ايەلدەردىڭ 54%-ى ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا قىزمەت ەتەدى (ۇلتتىق ستاتيستيكا بيۋروسى، 2024)، بۇل – ولاردىڭ ءبىلىم الۋعا دەگەن قۇلشىنىسىنىڭ ايعاعى. دەگەنمەن 2024 جىلى “گەندەرلىك الشاقتىق يندەكسى” بويىنشا قازاقستان 146 ەلدىڭ ىشىندە الەمدىك جۇزدىككە دە ەنبەيدى. اسىرەسە، ساياسي قاتىسۋ مەن ەكونوميكالىق مۇمكىندىكتەر باعىتىندا ۇلكەن الشاقتىق بار. بۇل كورسەتكىشتەر قوعامدا ءالى دە قىزداردىڭ الەۋمەتتىك ءرولىن شەكتەۋ تاجىريبەسىنىڭ بار ەكەنىن دالەلدەيدى"، - دەيدى ول.
ساراپشىنىڭ ايتۋىنشا، ءبىلىم مەن سىني ويلاۋدى دامىتۋى ءتيىس ۋنيۆەرسيتەت سەكىلدى مەكەمەنىڭ ءدال وسىنداي سيپاتتاعى جيىن ۇيىمداستىرۋى – ينستيتۋسيونالدىق دەڭگەيدە ورنىققان گەندەرلىك ستەرەوتيپتەردى قايتا جاڭعىرتۋدىڭ ايقىن مىسالى.
"يۋنەسكو-نىڭ 2022 جىلعى بايانداماسىنا سايكەس، پوستكەڭەستىك ەلدەردىڭ 73%-ىندا ءبىلىم بەرۋ مەكەمەلەرىندە گەندەرلىك بەيتاراپتىلىق پرينسيپتەرى تولىق ەنگىزىلمەگەن. بۇل قازاقستاندا بايقالىپ وتىرعان احۋالدىڭ كەڭىرەك جۇيەلى سيپاتى بار ەكەنىن كورسەتەدى. قىز بالالاردىڭ سىرتقى كەلبەتى مەن مىنەز-قۇلقىنا باعىتتالعان تالاپتار – بۇل قوعامدىق كەڭىستىكتەگى ايەلدەردىڭ ەركىندىگىن شەكتەۋدىڭ تىكەلەي ءتاسىلى. مۇندا "ادەپ" پەن «يناباتتىلىق» ۇعىمدارى گەندەرلىك كودتاۋ ارقىلى تەك ايەلدەن تالاپ ەتىلەدى، ال ەر ادامداردىڭ مىنەز-قۇلقى مەن مورالدىق جاۋاپكەرشىلىگى نازاردان تىس قالاتىنى – پاتريارحالدى نورمانىڭ كلاسسيكالىق بەلگىسى. مىسالى: يۋنيسەف زەرتتەۋى (2021) كورسەتكەندەي، قازاقستاندىق ءجاسوسپىرىم قىزداردىڭ 38%-ى «قوعامدا ايەلدەردىڭ ءجۇرىس-تۇرىسىنا قاتىستى تالاپتار ادىلەتسىز" دەپ سانايدى. بۇل ولاردىڭ ىشكى قارسىلىعىنىڭ ارتىپ كەلە جاتقانىن بايقاتادى"، - دەيدى ول.
فەمبيكە ۇلتتىق ءداستۇردىڭ دۇرىس تۇسىندىرىلمەۋىن دە سىنعا الدى. ونىڭ ايتۋىنشا، قازاق تاريحىندا ايەلدەرگە ۇلكەن قۇرمەت كورسەتىلگەن. مىسالى، بوپاي حانىم مەن ايعانىم حانىم سياقتى تاريحي تۇلعالار قوعامنىڭ ساياسي جانە ەكونوميكالىق ىستەرىنە بەلسەنە ارالاسقان.
"ءبىراق بۇگىنگى قوعامدا ۇلتتىق مادەنيەت دەگەنىمىزدى ءجيى ءبىرجاقتى – ايەلدى تەك باعىنىشتى، ءۇنسىز، “ۇزىن ەتەكتى” بەينەدە كورۋمەن شەكتەپ وتىرمىز. بۇل – ءداستۇردى قازىرگى پاتريارحالدى كوزقاراسپەن بۇرمالاۋدىڭ ءبىر ۇلگىسى. ايتالىق، 2020 جىلعى ق ر وتباسىلىق قاتىناستارعا ارنالعان الەۋمەتتىك زەرتتەۋىندە رەسپوندەنتتەردىڭ 59%-ى "ايەلدىڭ مىندەتى – كۇيەۋىنە باعىنۋ" دەپ جاۋاپ بەرگەن. بۇل مادەني تۇسىنىكتىڭ ارحايكالىق سيپاتىن ايقىن كورسەتەدى. بۇل ارەكەت ارتىندا تۇرعان دۇنيەتانىم – پوستسوۆەتتىك كەڭىستىكتە كەڭ تارالعان نەوكونسەرۆاتيۆتىك جانە نەوپاتريارحالدى يدەولوگيا. ونىڭ ءمانى: ايەل – قوعامنىڭ “مورالدىق تىرەگى”، سوندىقتان ونىڭ ءجۇرىس-تۇرىسى ۇنەمى قاداعالانۋى ءتيىس؛ ال ەر ادامنىڭ ارەكەتى ەكىنشى كەزەكتەگى ماسەلە بولىپ قالا بەرەدى. بۇل كوزقاراس ايەلدىڭ قوعامداعى ورنىن نەگىزىنەن وتباسىلىق-رەپرودۋكتيۆتىك رولگە باعىتتاعىسى كەلەدى"، - دەپ قوستى ول.
قۇسايىن قىزى ەلىمىزدە ءاربىر ءۇشىنشى ايەل ومىرىندە كەم دەگەندە ءبىر رەت زورلىق-زومبىلىققا ۇشىرايتىنىن دا اتاپ ءوتتى.
"بۇل قوعامدا ايەلدەردىڭ ءرولىن تومەندەتەتىن جانە باقىلاۋعا تىرىساتىن ديسكۋرس قالاي ارەكەت ەتەتىنىن كورسەتەدى. ۋنيۆەرسيتەتتىڭ بۇل باستاماسى گەندەرلىك تەڭدىككە قارسى رەگرەسسيۆتى قادام ءارى ۇلتتىق مادەنيەتتى كونسەرۆاتيۆتى كوديفيكاسيالاۋدىڭ ناتيجەسى. ەگەر راسىمەن دە ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى ۇلىقتاعىمىز كەلسە، وندا ايەلدىڭ دە، ەر ادامنىڭ دا جاۋاپكەرشىلىگىن، قۇقىقتارى مەن مىندەتتەرىن تەڭ دارەجەدە تالقىلاۋىمىز كەرەك. ايتپەسە بۇل “تاربيە ساعاتتارى” زاماناۋي قوعامعا كەرەعار اسەر ەتەدى دە، قىزداردىڭ ءبىلىم الۋداعى، قوعامدىق ومىردەگى بەلسەندىلىگىنە كەرى ىقپالىن تيگىزەدى"، - دەپ قوستى ول.
قۇسايىن قىزى بۇل قۇبىلىستىڭ الەۋمەتتىك-پسيحولوگيالىق تامىرى تەرەڭدە جاتقانىن العا تارتتى. ونىڭ پىكرىنشە، قازاق قوعامى مەن جالپى پوستكەڭەستىك كەڭىستىك پاتريارحالدى جۇيە بولىپ قالىپتاسقان.
"مۇنداي جۇيەدە ايەل ادامنىڭ سىرتقى كەلبەتى مەن ءجۇرىس-تۇرىسى – قوعامنىڭ “مورالدىق كاپيتالى” رەتىندە قاراستىرىلادى. ياعني، ايەلدىڭ “تارتىپتىلىگى” بۇكىل قوعامنىڭ ابىرويىمەن بايلانىستىرىلىپ، “نامىس” ۇعىمى كوبىنە ايەلگە عانا تەلىنەدى. يۋنيسەف-تىڭ 2023 جىلعى دەرەگى بويىنشا، قازاقستاندا اتا-انالاردىڭ 70%-ى قىز بالا تاربيەسىندە يناباتتىلىق پەن ۇيات ماسەلەسىن باستى ورىنعا قويادى، ال ۇل بالالار ءۇشىن بۇل كورسەتكىش تەك 32% عانا. بۇل قوعامنىڭ تاربيە سالاسىندا قانداي "ەكىۇداي ستاندارت" ۇستانىپ وتىرعانىن كورسەتەدى. نەگە تەك قىزدارعا باعىتتالادى؟ ويتكەنى پاتريارحالدى سانادا ايەل – “ءالسىز”، ونى "باعىتتاپ، تۇزەپ وتىرۋ كەرەك" دەگەن تۇسىنىك بار. بۇل ستەرەوتيپ تەك ءبىزدىڭ ەلدە ەمەس، بۇكىل الەمدە بايقالادى: ايەل سەكسۋاليزاسيانىڭ وبەكتىسىنە اينالىپ، ونىڭ ءجۇرىس-تۇرىسى – قوعامدىق باقىلاۋدىڭ باستى نىسانىنا اينالادى.
فرانسۋز الەۋمەتتانۋشىسى پەر بۋردەنىڭ ايتۋىنشا، مۇنداي جۇيە “سيمۆوليكالىق زورلىقتىڭ” كورىنىسى، ياعني ايەلدەر وزدەرىن شەكتەۋدى ادەتكە اينالدىرىپ، ونى قالىپتى نارسە رەتىندە قابىلداۋعا ءماجبۇر بولادى. جىگىتتەرگە قاتىستى تاربيە نەگە ەسكەرۋسىز؟ بۇل – ەكىۇداي ستاندارتتىڭ كلاسسيكالىق مىسالى. جىگىتتەرگە ارنالعان تاربيەلىك اڭگىمەلەر سيرەك ايتىلادى، ويتكەنى قوعامدا “جىگىتكە ءبارى جاراسادى”، “ەركەك – ءتۇزدىڭ ادامى” دەگەن كوزقاراس بار. مۇنداي ۇستانىمدار ەر ازاماتتاردىڭ الەۋمەتتىك جانە مورالدىق جاۋاپكەرشىلىگىن ەكىنشى ورىنعا ىسىرىپ قويادى"، - دەيدى ول.
ساراپشى رەسمي ستاتيستيكانى نەگىزگە الا وتىرىپ بىلاي دەپ مىسال كەلتىردى:
"ق ر باس پروكۋراتۋراسىنىڭ قۇقىقتىق ستاتيستيكا كوميتەتىنىڭ مالىمەتىنە سايكەس، 2024 جىلى 16،1 ملرد تەڭگەدەن استام اليمەنت قارىزى جينالماعان. بۇل – قوعامدا ەر ازاماتتاردىڭ وتباسىلىق جانە الەۋمەتتىك جاۋاپكەرشىلىگىنىڭ السىزدىگىن ايعاقتايتىن دەرەك. ءبىراق ءدال وسى ماسەلە جيىنداردا نەمەسە باق-تا قىزۋ تالقىلانىپ جاتقانى سيرەك. سوڭى نە بولادى؟ وسىنىڭ سالدارىنان بىزدە ەكى ءتۇرلى ءقاۋىپتى قۇبىلىس پايدا بولادى. قىزدارعا قاتىستى شەكسىز تالاپ قويىلادى، بۇل ولاردىڭ تۇلعالىق دامۋىنا، ءوزىن-وزى باعالاۋىنا كەرى اسەر ەتەدى. HRW 2022 جىلعى بايانداماسىندا قازاقستانداعى ءجاسوسپىرىم قىزداردىڭ 41%-ى "قوعامنىڭ ارتىق تالاپتارى ءوز ەركىندىگىمدى شەكتەيدى" دەپ ايتقان. مۇنداي تاربيەنىڭ سالدارى – قىسىڭقى سانا، ءوزىن-وزى شەكتەۋ، گەندەرلىك كەمسىتۋشىلىكتى قالىپتى نارسە رەتىندە قابىلداۋ. جىگىتتەرگە از تالاپ قويىلادى، بۇل ولاردىڭ قوعام الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىك سەزىمىن تومەندەتەدى. زورلىق-زومبىلىق، تۇرمىستىق اگرەسسيا، گەندەرلىك تەڭسىزدىكتىڭ كۇشەيۋى – وسى تاربيە جۇيەسىنىڭ تىكەلەي سالدارى.
قازاقستاندا 2023 جىلى تىركەلگەن تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىق فاكتىلەرىنىڭ 82%-ى ەر ادامدار تاراپىنان جاسالعان. بۇل – تاربيەنىڭ ءبىرجاقتى بولۋىنان تۋىندايتىن ماسەلە. قانداي دۇنيەتانىم جاتىر؟ بۇل مودەل قوعامداعى “ەر ادام – باسقارۋشى، ايەل – باعىنۋشى” دەگەن ارحەتيپتىڭ جاڭعىرۋىنان تۋىندايدى. وسىلايشا، قىزدارعا عانا باعىتتالعان تاربيەلىك جيىندار گەندەرلىك ستەرەوتيپتەردى نىعايتىپ، ەر ادامداردىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن “كوزگە كورىنبەيتىن” ەتەدى. جوعارىدا ايتىلعان 16 ملرد تەڭگە اليمەنت قارىز – وسى تاربيە جۇيەسىنىڭ ناقتى ناتيجەسى، ءبىراق مۇنداي فاكتىلەردى اشىق اشكەرەلەۋ جۇيەلى تۇردە جۇزەگە اسپايدى"، - دەپ قوستى ول.
ونىڭ ايتۋىنشا، ءبىلىم بەرۋ مەكەمەلەرىندە وتكىزىلەتىن تاربيە ساعاتتارى مەن تاربيەلىك ءىس-شارالار ادام قۇقىعىنىڭ ۋنيۆەرسالدى قاعيداتتارىنا سايكەس قۇرىلۋى قاجەت. وسى تۇستا ول، بىرنەشە ۇسىنىس ايتتى.
"گەندەرلىك بەيتاراپتىلىق: قىزدار مەن ۇلدارعا ورتاق قۇقىقتار مەن مىندەتتەر ۇسىنىلۋى ءتيىس. تاربيەلىك ءىس-شارالاردا جىنىسىنا قاراي ءبولۋ نەمەسە باسىمدىق بەرۋ تاجىريبەسى جويىلۋى كەرەك.
كريتيكالىق ويلاۋدى دامىتۋ: ستۋدەنتتەرگە گەندەرلىك ستەرەوتيپتەردى سىناي ءبىلۋ، ولاردى تانۋ جانە تالداۋ قابىلەتى ۇيرەتىلۋى قاجەت.
كەمسىتپەۋ ءپرينسيپى: بارلىق وقۋ باعدارلامالارىندا گەندەرلىك ديسكريميناسيانىڭ بارلىق ءتۇرىن ايىپتايتىن ناقتى ۇستانىم بولۋى شارت. ءوزىن-وزى تانۋ مەن تۇلعالىق دامۋ: قىزدار دا، ۇلدار دا ءوز قابىلەتتەرىن، پىكىرىن ەركىن بىلدىرە الاتىن، پسيحولوگيالىق جانە فيزيكالىق ءقاۋىپسىز ورتا قالىپتاسۋى ءتيىس. قانداي كونتەنت بولۋى كەرەك؟ گەندەرلىك تەڭدىك، زورلىق-زومبىلىقسىز ءومىر ءسۇرۋ، ادامنىڭ قادىر-قاسيەتى سياقتى تاقىرىپتار وقۋ باعدارلاماسىنىڭ قۇرامىنا جۇيەلى تۇردە ەنۋى كەرەك.
قۇقىقتىق ساۋات: ستۋدەنتتەر قازاقستاننىڭ جانە حالىقارالىق قۇقىقتىڭ نەگىزگى نورمالارىن ءبىلىپ ءوسۋى قاجەت (مىسالى، ق ر كونستيتۋسياسى، بۇۇ-نىڭ Cedaw كونۆەنسياسى، يكاو-نىڭ 190 كونۆەنسياسى ت.ب.).
قىزدار مەن ۇلدارعا قويىلاتىن تالاپتارداعى تەپە-تەڭدىك: بۇل جەردە تەپە-تەڭدىك فورمالدى دا، مازمۇندىق جاعىنان دا ساقتالۋى ءتيىس. مىسالى: ەتيكالىق جانە مىنەز-قۇلىق نورمالارى: ۇلدارعا دا، قىزدارعا دا قوعامدىق ورىندا ءوزىن ۇستاۋ، باسقا ادامداردى قۇرمەتتەۋ، قۇقىق بۇزباۋ تالاپتارى بىردەي قويىلۋى كەرەك. “قىزدار يناباتتى بولسىن” دەپ ءبىر جاقتى تالاپ قويۋ ادىلەتسىز جانە گەندەرلىك تەڭدىككە قايشى.
جاۋاپكەرشىلىك: تاربيەلىك مودەلدەردە ۇلدارعا دا زورلىق-زومبىلىققا جول بەرمەۋ، تەڭ قارىم-قاتىناس جاساۋ، تۇرمىستىق جاۋاپكەرشىلىكتى ءبولىسۋ سياقتى تالاپتار قويىلۋى قاجەت. بۇل پاتريارحالدى مودەلدى قايتا قاراۋدىڭ ەڭ ماڭىزدى بولىگى. كيىم تالابى: ەگەر مەكتەپ نەمەسە ۋنيۆەرسيتەت كيىم ۇلگىسىن تالاپ ەتسە، ول گەندەرلىك ديسكريميناسيا جاسامايتىن، ورتاق ەستەتيكالىق جانە ەتيكالىق نورمالارعا سايكەس بولۋعا ءتيىس. مىسالى، قىزدارعا عانا ەمەس، ۇلدارعا دا ۇقىپتىلىق، تازالىق سياقتى تالاپتار قويىلۋى كەرەك"، - دەپ تۇيىندەدى ول.
