ىسىمەن، سوزىمەن ەلگە ءقادىرلى ابىز اقساقالمەن كەزدەسۋدىڭ ءساتى ءتۇسىپ، سالەم بەرە كەلگەن ءبىزدى جىلى شىرايمەن قارسى الدى. اماندىق-ساۋلىقتى سۇراسا كەلە، ۇزاق جىلدار بويعى ەڭبەگىنىڭ جەمىسى رەتىندە جارىققا شىققان «قۇران شارت – سۇننەت سالت» اتتى ءدىني-تانىمدىق كىتابىن تولىقتىرىپ، باسپاعا ازىرلەپ جاتقانىن جەتكىزدى.
اقساقال نە دەيدى؟
«شيرەك عاسىر ءدىن سالاسىندا قىزمەت ەتىپ، بار بىلگەنىمىزدى وسى كىتاپقا ارقاۋ ەتىپ جازدىم. باعاسىن حالىق بەرەر»، – دەدى اللابەرگەن اقساقال. سوناۋ كەڭەس كەزىندە «ءدىن – اپيىن» دەگەن قيلى زاماندا ءوسىپ، ونگەن قاريا، جاس كەزىنەن بارشا قيىندىقتارعا قاراماستان وسى تۋرا جولدى ۇستاندى.
العاشىندا وزدىگىمەن ىزدەنىپ، كەيىننەن ۇلكەن ءدىن عۇلامالارىنان ءبىلىم الدى. ءبىراق سول كەزدەگى سولاقاي ساياساتتان تەپەرىش كورسە دە، العان باعىتىنان تايمادى. سول سەنىم الدىعا جەتەلەپ، وتكەن عاسىردىڭ 80-شى جىلداردىڭ باسىندا شاھارىمىزداعى «اعاش مەشىتىنە» قىزمەتكە تۇرىپ، كۇنى بۇگىنگە دەيىن يمامدىق قىزمەتتى ابىرويمەن اتقارىپ كەلە جاتقان جان يەسى.
ءبىر جارىم عاسىرلىق تاريحى بار يماندىلىق ورداسى قىلىشىنان قان تامعان سوۆەت وكىمەتى تۇسىندا دا ەسىگى ەش قۇلىپتالمادى، جابىلمادى.
حاق پەن حالىققا قىزمەت ەتتى. كونەنىڭ كوزىندەي بولعان، سەمەي شاھارىنداعى يماندىلىق ورداسىندا قىزمەت ەتۋ «مەن ءۇشىن ۇلكەن باقىت، جاراتۋشىنىڭ بەرگەن سىيى» دەپ بىلەمىن دەيدى قاريا.
ومىرلىك ۇستانىمىنان جاڭىلماعان اللابەرگەن قاجى ەلىمىز ەگەمەندىك الىپ، ەتەك جەڭىمىزدى ەندى جيناپ جاتقان شاقتا اسىل ءدىنىمىزدى ناسيحاتتاۋ ءۇشىن شار اۋدانىنا يمامدىق قىزمەتكە تاعايىندالادى.
بۇل وڭىردە دۇعاسىن تاستاماعان جاندار بولعانىمەن، جەتپىس جىل سانانى ۋلاعان «ءدىن – اپيىن» دەگەن قيتۇرقى ساياساتتىڭ اسەرىنەن يماندىلىق ءۇيدىڭ بوي كوتەرمەگەنى قاتتى جانىنا باتىپتى. اتالعان ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرۋ ءۇشىن جەرگىلىكتى بيلىك ورگاندارىمەن اقىلداسا كەلە، سول جەرگە مەشىت سالۋ ۇيعارىلدى. «جۇمىلا كوتەرگەن جۇك جەڭىل» دەگەندەي، مەشىتتىڭ قۇرىلىسىن ويداعىداي اياقتاعاننان سوڭ، جەرگىلىكتى جاماعاتقا ەسىگىن ايقارا اشتى. بۇل وسىنداعى حالىق ءۇشىن تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن كەلگەن تارتۋ بولدى»، – دەيدى اقساقال.
بەس پارىزىن ورىنداپ، جاراتۋشىنىڭ قالاۋىمەن قاسيەتتى مەككە، مادينە شاھارىنا بارىپ قاجىلىق پارىزىن وتەگەن جان يەسى، يسلامداعى ءۇشىنشى قاسيەتتى ورىن سانالاتىن يەرۋساليمدەگى ءال-اقسا مەشىتىنە دە بارىپ زيارات ەتتى. «مەن ءۇشىن مۇسىلمانداردىڭ العاشقى قۇبىلاسى بولعان ءال-اقسا مەشىتىندە جانە ءازيز پايعامبارىمىز مۇحاممەد (س.ع.س) دۇنيەگە كەلگەن، حاق ءدىننىڭ باستاۋ العان وسىناۋ كيەلى ولكەسىندە بولعانىمدى ۇلكەن باقىت سانايمىن»، – دەيدى قاريا.
اداسقانداردى قالاي اجىراتامىز؟
ەلدى يماندىلىققا شاقىرىپ، ۇزاق جىلدار بويى دىنگە ابىرويمەن قىزمەت ەتىپ كەلە جاتقان اللابەرگەن سماعۇلتەگى «قۇران شارت – سۇننەت سالت» اتتى كىتابى قاجىرلى ەڭبەگىنىڭ جەمىسى ىسپەتتەس. كىتاپتى پاراقتاپ وتىرعان بىزگە «بۇل! ءبىر اللاھتىڭ قالاۋىمەن، كالام-شاريفتىڭ قولداۋىمەن، قۇران جانە حاديستەر اياسىندا دالەلدەرمەن جازىلعان كىتاپ ۇزاق جىلدار بويىنداعى ءدىن جولىنداعى ىزدەنىس پەن جيناقتاعان تاجىريبەنىڭ ناتيجەسى دەپ بىلگەيسىز. كىتاپتىڭ نەگىزگى يدەياسى ومىرىمىزگە دەندەپ كىرىگىپ كەتكەن ەجەلگى سالت-داستۇرىمىزبەن، شىنايى-شىن مۇسىلمان ءدىنىنىڭ اراسىنداعى قاراما-قايشىلىقتاردىڭ ارا جىگىن قۇراننان كەلتىرىلگەن اياتتارمەن اجىراتىپ بەرۋ ماقسات ەتىلگەن.
مىسالى، ەل ىشىندە ەجەلدەن ءسىڭىستى بوپ قالعان جاڭساق ۇعىمنىڭ سالدارىنان كوپتەگەن جاعدايدا نەگىزگى ءدىني راسىمدەر مەن كەيبىر ىرىم-جىرىمداردىڭ اراجىگىن ايىرا الماي شاتاسىپ جاتاتىندار بارشىلىق. اقيقاتىن ايتا باستاساڭ: «شاريات تا ساياسات سياقتى كۇنىنە قىرىق قۇبىلىپ تۇرا ما؟ سوندا سىزدەر ءبىلىپ، بۇرىنعىلاردىڭ بىلمەگەنى مە؟ اتا-بابامىز وسىلاي جاساعان، ءبىز دە سولاي ىستەيمىز» دەپ، سوزگە جەڭسىك بەرمەي، سىڭارەزۋلەي جونەلەدى. اسىلىندا، شاريات زاڭى – وزگەرمەيتىن زاڭ. ونى بۇرىنعى وقىعاندار بىلمەگەن ەمەس، بىلگەن. ولاردى دا سول كەزدە كوپتىڭ ىشىنەن شىققان قىڭىرلار تىڭداماي ءوز دەگەندەرىن جاساعان. سايتاني ادەت قاشاندا جۇعىستى كەلمەي مە؟! بار بولعانى وسى.
شاريات زاڭى قاشاندا ادامزات بالاسىنا ار تازالىعى، جان تازالىعى، ءتان تازالىعى مەن قوسا تۇرمىستا جەڭىلدىكتى قالايدى. وندا ىسىراپقورشىلىققا جول جوق. ەگەر دە ءبىز دىندە جوق امالداردى ادام بالاسىنىڭ ويىنان قوسقانىمەن قيىنداتىپ الىپ جۇرسەك، ول ءوز كىنامىز.
«ءداستۇردىڭ وزىعى دا بار، توزىعى دا بار» دەمەكشى، كوزى قاراقتى وقىرمان ەندىگى ارادا ءسالت-داستۇردىڭ دىنمەن قابىساتىن- قابىسپايتىن تۇستارىن بىلگەنى ءجون دەپ سانايمىن. بۇنىڭ ءبارى كەلەشەك ۇرپاقتىڭ قامى ءۇشىن جاسالىپ جاتقان دۇنيە، قاراعىم»، – دەدى بىزگە اعىنان جارىلعان اللابەرگەن اقساقال.
قازىرگى جاستار قانداي؟
اقساقالدىڭ ايتۋىنشا، وسكەلەڭ ۇرپاق جاستارىمىزدىڭ جاپپاي يماندىلىققا بەت بۇرۋى كوڭىل قۋانتادى.
«قاراڭىز، قۇلشىلىق ۇيىنە كەلگەندەردىڭ دەڭى ءوزىڭنىڭ قۇرداستارىڭ. الدىعا قويعان باعىتتارى دۇرىس. تەك وڭ مەن سولىن ەندى تانىپ كەلە جاتقان ولاردى دىنگە ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىن، جات پيعىلدى اعىمداردان ادا بولسا، ءوز ءتىلىن، ءدىلىن، ءداستۇرىن ۇمىتپاسا دەيمىن».
ءيا نە نارسەنىڭ الدىن العان ءجون. «كوش جۇرە تۇزەلەدى» دەۋگە كەلمەيدى مۇندايدا. شىنايى ءدىننىڭ العىشارتتارىنا كەرەعار كوزقاراسپەن ۋلانعان سانانىڭ ۋىتىن قايتارۋ ەرتەڭ كەش بولادى. جۇرە تۇزەلەتىن دە، تۇزەلمەيتىن دە كوش بار.
«قۇلدىراعان ەكونوميكانى قايتا قالپىنا كەلتىرۋگە، ساياساتتا كەتكەن اعاتتىقتاردى تۇزەتۋگە بولادى. ال جاستايىنان سانادا سىنالانعان كوزقاراستى بىردەن سىلىپ تاستاي المايسىڭ. ول ادامنىڭ وزىمەن بىرگە جاساپ، بىرگە كەتەدى. مىنە، سوندىقتان دا جاستارىمىزعا يسلام ءدىنىنىڭ اسىل قۇندىلىقتارىن كەڭىنەن ءتۇسىندىرىپ، قوعام بولىپ كۇرەسسەك، ءار ادامنىڭ جۇرەگىنە يمان ۇيالاسا، سوندا عانا جات اعىمداردىڭ ءىسى قۇردىمعا كەتىپ، ەلىمىزدەن عايىپ بولادى. جاي ءسوز ءۇشىن ەمەس، ومىرلىك تاجىريبەمە سۇيەنىپ ايتىپ وتىرمىن، بالام»، – دەپ ويىن ءبىلدىردى. قازاق مۇندايدا «وتكەن مەنەن كەتكەندى، كوپ جاساعان قارت بىلەر» دەپ تەگىن ايتپاسا كەرەكتى.
«اۋىلىڭدا قارتىڭ بولسا، جازىپ قويعان حاتپەن تەڭ» دەيدى. راسىندا دا ايتارى بار، كورگەنى بار اقساقالدىڭ تاعىلىمدى اڭگىمەسى رۋحاني ازىق بولارى انىق. حالىقتى تۋرالىققا شاقىرىپ، ۇلاعاتتى ۇرپاق تاربيەلەپ، نەمەرەمەن، شوبەرەلەرىنىڭ قىزىعىنا بولەنىپ جۇرگەن ابىز اقساقالدىڭ اق باتاسىن الىپ، ساليقالى سۇحباتىنا ريزاشىلىعىمدى ءبىلدىردىم.
ءتۇس اۋا بوساعا اتتاعان مەن، كەش باتا ءبىر-اق شىقتىم. ۋاقىتتىڭ قالاي سىرعىپ ءوتىپ كەتكەنىن دە بىلمەي قالدىم. جاقسى اداممەن وتكىزگەن ءبىر كۇنىم، مىڭ كۇنگە تاتىعانداي. ءيا، «ءاربىر ءسوزى سالماقتى قاريا – ارداقتى» دەگەن وسى بولار.
ازىرلەگەن، ەسەت كوشەبە
