قازاقستان حالقىنىڭ ەلەۋلى بولىگى اۋىلدىق وڭىرلەردە تۇرادى. 2022 جىلعى دەرەك بويىنشا اۋىل تۇرعىندارىنىڭ سانى 7،7 ميلليوننان اسىپ، جالپى حالىقتىڭ 41 پايىزىن قۇرادى. الايدا، اۋىل جاستارىنىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعدايى كۇردەلى كۇيدە قالىپ وتىر. ولاردىڭ ءبىلىم الۋ جانە جۇمىسقا ورنالاسۋ مۇمكىندىكتەرى قالا جاستارىنا قاراعاندا شەكتەۋلى. كوپتەگەن دارىندى جاستار ءوز الەۋەتىن ىسكە اسىرۋ ءۇشىن قالاعا قونىس اۋدارۋعا ءماجبۇر. اۋىلدا بوس ۋاقىتتى پايدالى وتكىزۋگە ارنالعان ينفراقۇرىلىمنىڭ تاپشىلىعى بايقالادى، سيفرلىق تەڭسىزدىك ءالى دە جويىلماعان. جاستار اراسىندا جۇمىسسىزدىقتىڭ جاسىرىن تۇرلەرى كەڭ تاراعان.
بىلىمگە قولجەتىمدىلىك بىردەي ەمەس، سيفرلىق تەڭسىزدىك تە بار
اۋىلدىق جەرلەردەگى جاستاردىڭ ءبىلىم الۋ مۇمكىندىكتەرى قالاعا قاراعاندا الدەقايدا شەكتەۋلى. مەكتەپتەردىڭ ماتەريالدىق بازاسى ءالسىز، بىلىكتى مۇعالىمدەر جەتىسپەيدى. ەلدەگى 8 مىڭعا جۋىق مەكتەپتىڭ 67 پايىزى اۋىلدىق جەرلەردە، ولاردا وقۋشىلاردىڭ 40 پايىزى ءبىلىم الادى. دەمەك، اۋىل مەكتەپتەرى ەل بولاشاعى ءۇشىن اسا ماڭىزدى بولعانىمەن، ولاردىڭ جاعدايى قالا مەكتەپتەرىنەن كوپ كەيىن ەكەنى بايقالادى. حالىقارالىق سالىستىرمالى زەرتتەۋلەر اۋىل مەن قالا مەكتەپتەرى اراسىنداعى ءبىلىم ساپاسىندا ايتارلىقتاي الشاقتىق بارىن كورسەتەدى. PISA-2018 زەرتتەۋىندە قازاقستاندىق اۋىل مەكتەپتەرىندەگى ءبىلىم دەڭگەيى قالالىق مەكتەپتەردەن ماتەماتيكادان 22 بالل، جاراتىلىستانۋدان 31 بالل تومەن بولدى. PISA-2022 زەرتتەۋىنىڭ ۇلتتىق ەسەبى بۇل ايىرماشىلىق ءسال قىسقارعانىن ايقىندايدى: ماتەماتيكالىق ساۋاتتىلىق بويىنشا قالا مەن اۋىل مەكتەپتەرى اراسىنداعى الشاقتىق 18 باللعا، جاراتىلىستانۋ بويىنشا 26 باللعا دەيىن ازايدى. ياعني، سوڭعى جىلدارى مەملەكەت قابىلداعان شارالار ناتيجەسىندە اۋىل مەن قالا وقۋشىلارىنىڭ كورسەتكىشتەرى جاقىنداسا تۇسكەنمەن، اراداعى تەڭسىزدىك ءالى دە جوعارى دەڭگەيدە قالىپ وتىر.
اۋىل جاستارىنىڭ جوعارى بىلىمگە قول جەتكىزۋىندە دە ءبىرقاتار كەدەرگىلەر بار. مەكتەپتى اۋىلدا ءتامامداعان تۇلەكتەر ۇلتتىق تەستىلەۋدە تومەندەۋ بالل جينايدى، سەبەبى ءبىلىم ساپاسى اسا ءماز ەمەس جانە دايىندىق دەڭگەيى قالاداعى زامانداستارىنا قاراعاندا ءالسىز. وعان قوسا، تىلدىك بارەر ۇلكەن قيىندىق تۋعىزادى: كوپتەگەن اۋىل مەكتەپتەرىندە اعىلشىن ءتىلى مەن ورىس ءتىلى تەرەڭدەتىلىپ وقىتىلمايدى. سونىڭ سالدارىنان اۋىلدىڭ العىر تۇلەكتەرى بەدەلدى جوعارى وقۋ ورىندارىنا تۇسە الماي جاتادى. الەۋمەتتانۋشى ايسۇلۋ مولدابەك بۇل تۋرالى: «اۋىل جاستارىنىڭ نەگىزگى ماسەلەسى – تىلدىك بارەر. ورىسشا، اعىلشىنشا بىلمەۋ ولاردىڭ ءىرى كومپانيالارعا كىرۋىنە، جوعارى وقۋ ورىندارىنا تۇسۋىنە كەدەرگى كەلتىرىپ جاتىر. وسىدان كەيىن ولار اۆتوماتتى تۇردە جۇمىسسىزدار قاتارىنا قوسىلادى» دەيدى.
شىن مانىندە، اۋىلداعى مەكتەپتەردەن قانات قاققان تۇلەكتەردىڭ ءبىرازى ۇبت-دان جەتكىلىكتى ۇپاي جيناي الماي، مەملەكەتتىك گرانتتان قاعىلادى. رەسمي مالىمەتتەرگە سايكەس، 2024-2025 وقۋ جىلىندا جوعارى وقۋ ورىندارىندا ارنايى بولىنگەن كۆوتا نەگىزىندە 82،7 مىڭ ستۋدەنت ءبىلىم الۋدا، سونىڭ شامامەن 35 پايىزى (29،4 مىڭ) – اۋىل جاستارى. ياعني، مەملەكەت اۋىل مەكتەبى تۇلەكتەرىنە ارنالعان كۆوتا ەنگىزىپ، قولداۋ كورسەتكەنىمەن، جوعارى بىلىمگە تەڭ قولجەتىمدىلىگىن قامتاماسىز ەتۋ ءالى دە كۇردەلى كۇيىندە قالىپ تۇر.
اۋىل مەن قالا اراسىنداعى سيفرلىق تەڭسىزدىك تە ءبىلىم بەرۋ مۇمكىندىكتەرىن شەكتەپ وتىر. ينتەرنەتكە كەڭ جولاقتى قوسىلۋ كوپتەگەن اۋىلداردا ناشار نەمەسە مۇلدەم جوقتىڭ قاسى. ەل بويىنشا ءۇش مىڭعا جۋىق مەكتەپتىڭ ينتەرنەت جىلدامدىعى سەكۋندىنا نەبارى 4 مبيت بولىپ وتىر، بۇل بەلگىلەنگەن ستاندارت (20 مبيت/س) بويىنشا ءىس جۇزىندە ينتەرنەت جوقپەن تەڭ.
دەمەك، شامامەن 3000 اۋىل مەكتەبى زاماناۋي ونلاين ءبىلىم رەسۋرستارىنا قوسىلا الماي كەلەدى. بۇل – اۋىلداعى ءبىر ميلليونعا جۋىق وقۋشى سيفرلىق ءبىلىم الا الماۋدا دەگەن ءسوز. ينتەرنەتتىڭ جوقتىعى نەمەسە باياۋلىعى سالدارىنان اۋىلدىڭ جاستارى قالالىق قۇرداستارىنا قاراعاندا اقپارات پەن زاماناۋي ءبىلىم كوزدەرىنەن قۇرالاقان قالۋدا. ونلاين كۋرستارعا قاتىسۋ، قوسىمشا ءبىلىم رەسۋرستارىن پايدالانۋ اۋىل وقۋشىلارى ءۇشىن قول جەتپەس ارمانداي. مۇنىڭ بارلىعى ولاردىڭ جوعارى وقۋ ورنىنا دايىندىعىنا، الەمدىك ءبىلىم جاڭالىقتارىن يگەرۋىنە ۇلكەن توسقاۋىل بولىپ وتىرعانى انىق.
مەملەكەت سوڭعى جىلدارى وسى الشاقتىقتى جويۋ ماقساتىندا ينفراقۇرىلىمدى جاقسارتۋ قادامدارىن كۇشەيتتى. ماسەلەن، 2025 جىلعى ماۋسىمدا سيفرلىق دامۋ مينيسترلىگى مەن «قازاقتەلەكوم» اق 2027 جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن 3 مىڭنان استام اۋىلعا جوعارى جىلدامدىقتى ينتەرنەت جەتكىزۋ جوباسىن باستاعانىن حابارلادى. جوبا اياسىندا اۋىلدارعا تالشىقتى-وپتيكالىق جەلى تارتىلىپ، شالعاي ەلدى مەكەندەر سپۋتنيكتىك ينتەرنەتپەن قامتىلماق. بۇل شارالار اۋىل تۇرعىندارىنا، سونىڭ ىشىندە جاستارعا، ءبىلىم بەرۋ، مەديسينا جانە مەملەكەتتىك قىزمەتتەرگە تەڭ دارەجەدە قول جەتكىزۋگە نەگىز بولارى ءسوزسىز.
سونىمەن قاتار اۋىل مەكتەپتەرىنە زاماناۋي كومپيۋتەرلىك سىنىپتار مەن ينتەراكتيۆتى تاقتالار ورناتۋ جۇمىستارى ءجۇرىپ جاتىر. مۇنىڭ بارلىعى اۋىل مەن قالا وقۋشىلارىنىڭ مۇمكىندىكتەرىن تەڭەستىرۋگە، اۋىل جاستارىن سيفرلىق ساۋاتتىلىققا باۋلىپ، بولاشاقتا باسەكەگە قابىلەتتى مامان بولۋىنا جاعداي جاساۋعا باعىتتالعان ماڭىزدى قادامدار.
اۋىل جاستارىنىڭ جۇمىسسىزدىعى الاڭداتادى
اۋىل جاستارى ءۇشىن جۇمىسپەن قامتىلۋ – ەڭ وزەكتى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى. اۋىلدىق ايماقتارداعى ەكونوميكا نەگىزىنەن اۋىل شارۋاشىلىعىنا ارقا سۇيەيدى، سوندىقتان تۇراقتى جانە ءارتۇرلى جۇمىستىڭ مۇمكىندىگى شەكتەۋلى.
رەسمي ستاتيستيكا بويىنشا 16-34 جاس ارالىعىنداعى جاستاردىڭ جۇمىسسىزدىق دەڭگەيى 2025 جىلدىڭ ءبىرىنشى توقسانىندا 3،1 پايىز بولدى. ءبىر قاراعاندا جۇمىسسىزدىق دەڭگەيى تومەن سياقتى، الايدا بۇل تەك رەسمي تىركەلگەندەر سانى. شىن مانىندە، اۋىلدى جەرلەردە جۇمىسسىزدىقتىڭ جاسىرىن ءتۇرى كەڭ تاراعان – ءوزىن-وزى جۇمىسپەن قامتىپ جۇرگەن جاستار كوپ. ماسەلەن، 2019 جىلى ءماجىلىس دەپۋتاتى ومارحان وكسىكبايەۆ 1،6 ميلليوننان استام اۋىل جاستارىنىڭ باسىم بولىگى ءوزىن-وزى جۇمىسپەن قامتىعانىن، ياعني تۇراقتى رەسمي جۇمىسى جوقتىعىن ايتقان ەدى. ولار ستاتيستيكادا «جۇمىسسىز» دەپ سانالماعانمەن، تۇراقتى تابىسى مەن الەۋمەتتىك قورعالۋى جوق ەكەنىن ەسكەرسەك، بۇل وتە ۇلكەن الاڭداتۋشىلىق تۋعىزادى.
جوعارى نەمەسە ارناۋلى وقۋ ورنىن بىتىرگەن مىڭداعان اۋىل جاستارى ماماندىعى بويىنشا جۇمىس تابا الماي ءجۇر. ديپلومى بار كوپ جاس ءوز اۋىلىندا دا، قالادا دا سۇرانىسقا يە بولا الماي، «ەكى قولعا ءبىر كۇرەك» ىزدەپ سەندەلۋدە. بۇنىڭ بىرنەشە سەبەبى بار: ءبىرىنىڭ ماماندىعى سۇرانىسسىز بولسا، ەندى بىرىندە تاجىريبە جوق، كەيبىرىنىڭ العان ءبىلىمى زامان تالابىنا ساي كەلمەيدى. كەيبىر زەرتتەۋلەر تۇلەكتەردىڭ شامامەن 40 پايىزى ماماندىعى بويىنشا جۇمىس ىستەمەيتىنىن كورسەتتى. ياعني، ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندە كاسىبي باعدار بەرۋ جانە پراكتيكاعا باعىتتاۋ ءالسىز ەكەنىن ايعاقتايدى.
«وقۋ باعدارلامالارى پراكتيكالىق ماشىققا نەگىزدەلمەيىنشە، جۇمىسسىزدىق ازايمايدى. تەوريامەن قاتار جاساندى ينتەللەكت سياقتى جاڭا تەحنولوگيالارعا يكەمدەلگەن داعدى قالىپتاستىرۋ ماڭىزدى» دەپ سانايدى ايسۇلۋ مولدابەك.
بۇل پىكىردەن اۋىل تۇلەكتەرىنىڭ ءبىلىمى كوبىنە تەوريالىق بولىپ، تاجىريبەلىك داعدىلاردىڭ جەتىسپەيتىنى، سول سەبەپتى ەڭبەك نارىعىندا دارمەنسىز قالاتىنى اڭعارىلادى.
جاستاردىڭ جۇمىس تاپپاي، بوس ءجۇرۋى – جەكە ادامنىڭ عانا ەمەس، تۇتاس قوعامنىڭ ماسەلەسى. قازىرگى تاڭدا ەش جەردە جۇمىس ىستەمەيتىن، وقىمايتىن جانە كاسىبي بىلىكتىلىگىن ارتتىرمايتىن جاستاردى NEET ساناتىنا جاتقىزادى. قازاقستان بويىنشا NEET ساناتىنداعى 15-28 جاس ارالىعىنداعى جاستاردىڭ ۇلەسى 6،5 پايىز شاماسىندا. ساراپشىلار بۇل توپتىڭ كوبەيۋىن بولاشاققا ءقاۋىپ دەپ باعالايدى، ويتكەنى NEET ساناتىنداعى جاستار ەكونوميكالىق تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزبەگەن، قوعامنان تىس قالعان، بولاشاعىنا سەنىمى از بۋىن رەتىندە سيپاتتالادى. مۇنداي جاستار رەسمي ستاتيستيكادا جۇمىسسىز رەتىندە كورىنبەۋى مۇمكىن، ءبىراق شىن مانىندە ولاردىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق الەۋەتى ىسكە قوسىلماي بوس جاتىر. بۇل مەملەكەت ءۇشىن دە شىعىن: جۇمىس كۇشىنىڭ تولىق پايدالانىلماۋى، الەۋمەتتىك كەرنەۋدىڭ ارتۋى ءقاۋپى بار.
اۋىل مەن قالا جاستارىنىڭ ەڭبەك نارىعىنداعى مۇمكىندىكتەرى جەر مەن كوكتەي ەكەنىن ءومىردىڭ ءوزى كورسەتىپ وتىر.
«اۋىل مەن قالا جاستارىنىڭ مۇمكىندىگى ەكى ءتۇرلى الەمگە ۇقسايدى. اۋىل جاستارى ينتەرنەتكە، تىلگە، ساپالى بىلىمگە، كاسىبي باعدارعا قول جەتكىزە الماي، ەڭبەك نارىعىندا باسەكەگە قابىلەتسىز بولىپ قالادى»، - دەيدى الەۋمەتتانۋشى ا.مولدابەك.
راسىندا دا، اۋىل مەكتەبىن بىتىرگەن كوپ جاستار تەك قاراپايىم جۇمىسقا نە ماۋسىمدىق شارۋالارعا ىلىگەدى، كەيبىرەۋى مۇلدەم جۇمىس تابا المايدى. مىسالى، تۋعان اۋىلىندا قالعان جاستاردىڭ ءبىرازى مال باعۋ، ەگىن سالۋ سياقتى اتا كاسىبىمەن اينالىسسا، باسقالارى كۇنكورىس قامىمەن قالاعا كەتۋگە ءماجبۇر. ءبىراق قالاعا بارعانىمەن، بارىنە بىردەي جايلى جۇمىس تابىلا قويمايدى. ءسويتىپ اۋىلدان شىققان كەيبىر جاستار ءىرى قالالاردا قۇرىلىستا، ساۋدادا كۇندىك جۇمىس ىستەپ نەمەسە كۋرەرلىك، تاكسي سياقتى بەيرەسمي سالالاردا ەڭبەك ەتەدى. مۇنداي بەيرەسمي جۇمىستا جۇرگەندەردىڭ تابىسى تۇراقسىز، الەۋمەتتىك كەپىلدىكتەرى جوق، ءومىر ءسۇرۋ ساپاسى تومەن. بۇل قۇبىلىس قالاداعى كەدەيلىك قاتارىن تولىقتىرىپ، الەۋمەتتىك تەڭسىزدىكتى تەرەڭدەتە تۇسۋدە.
جاستاردىڭ بوس ۋاقىت ينفراقۇرىلىمى قالىپتاسپاعان
اۋىلدىق جەرلەردە جاستاردىڭ بوس ۋاقىتىن مازمۇندى وتكىزۋىنە جاعداي جاساۋ دا وزەكتى ماسەلە. قالامەن سالىستىرعاندا، كوپتەگەن اۋىلداردا جاستارعا ارنالعان مادەني-سپورتتىق نىساندار تاپشى نەمەسە مۇلدە جوق. مىسالى، سپورت زالدارى، جاستار ورتالىقتارى، كىتاپحانالار مەن كلۋبتار سانى اۋىلدىق جەرلەردە وتە از. 2019 جىلى اۋىل جاستارى اراسىندا جۇرگىزىلگەن ساۋالنامادا رەسپوندەنتتەردىڭ 11 پايىزى بوس ۋاقىت وتكىزەتىن ورىنداردىڭ جوقتىعىن باستى پروبلەما رەتىندە اتاعان. شىنىندا دا، ينفراقۇرىلىم بولماعان سوڭ، اۋىل جاستارىنىڭ ۋاقىتى بوس وتەدى نەمەسە بەيالەۋمەتتىك ارەكەتتەرگە ۇرىنۋ ءقاۋپى تۋادى. جەكە قابىلەتتەرىن دامىتىپ، شىعارماشىلىقپەن نە سپورتپەن اينالىسۋ مۇمكىندىگى شەكتەۋلى. مۇنىڭ سالدارى رەتىندە كەي جاستار زياندى ادەتتەرگە اۋەستەنۋى، قوعامنان وقشاۋلانۋى ىقتيمال.
مەملەكەت بۇل تۇيتكىلدى شەشۋ ءۇشىن «اۋىل – ەل بەسىگى» ارنايى جوباسى اياسىندا اۋىلدىق ينفراقۇرىلىمدى جاڭعىرتۋ ىسىنە كىرىستى. سوڭعى جىلدارى مىڭداعان اۋىلداردا مادەنيەت ۇيلەرى مەن سپورت كەشەندەرى جوندەۋدەن وتكىزىلىپ، جاڭا نىساندار سالىنۋدا. كەيبىر اۋىلداردا جاستارعا ارنالعان سپورت الاڭدارى، فۋتبول-قوسىمشا ويىن الاڭدارى پايدا بولدى. دەگەنمەن، بۇل جۇمىستار وڭىرلەردە بىركەلكى اتقارىلماي وتىر. ءبىر وبلىستا ناتيجەسىن بەرسە، ەكىنشىسىندە ءالى دە جاستارعا ارنالعان ۇيىرمەلەر مەن سەكسيالار جەتىسپەيدى. اۋىل تۇرعىندارى اراسىندا جۇرگىزىلگەن ساۋالنامالاردا ەلدى مەكەندەردە جاستاردىڭ رۋحاني، مادەني-اعارتۋشىلىق، كاسىبي جانە فيزيكالىق دامۋىنا جاعداي جاساۋ قاجەتتىگى ءجيى ايتىلادى. دەمەك، اۋىلداردا سپورت الاڭدارىن، مادەنيەت ۇيلەرىن، كىتاپحانالاردى كوبەيتۋ، ءتۇرلى ونەر، مۋزىكا، قولونەر، تەحنيكا ۇيىرمەلەرىن اشۋ – جاستاردىڭ شىعارماشىلىعىن دامىتۋعا جانە ولاردى اۋىلدا تۇراقتاندىرۋعا ىقپال ەتەتىن ماڭىزدى شارا.
جەرگىلىكتى جەرلەردە ەرىكتىلەر مەن ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدار باستاماسىمەن اشىلىپ جاتقان جاستار رەسۋرستىق ورتالىقتارى دا جاقسى ۇلگى. ونداي ورتالىقتاردا اۋىل جاستارى كىتاپ وقىپ، ينتەرنەتكە شىعىپ، دەبات نەمەسە پىكىرتالاس كلۋبتارىنا قاتىسىپ ۋاقىتىن پايدالى وتكىزە الادى. سونىمەن بىرگە سپورتتىق جارىستار، مادەني فەستيۆالدەر ۇيىمداستىرۋ ارقىلى دا اۋىل جاستارىن قوعامعا بەيىمدەۋ تالپىنىستارى بار. مۇنداي شاعىن باستامالار كەي جەردە جەمىسىن بەرگەنىمەن، جالپىۇلتتىق دەڭگەيدە اۋىل جاستارىنىڭ بوس ۋاقىت ينفراقۇرىلىمىن جۇيەلى تۇردە جاقسارتۋ قاجەتتىگى كۇن تارتىبىنەن تۇسپەيدى.
اۋىل جاستارى – ەل ەرتەڭىنىڭ قازىناسى، سوندىقتان ولاردىڭ ءبىلىم الىپ، جۇمىس ىستەپ قانا قويماي، جان-جاقتى دامۋى ءۇشىن دە مەملەكەت پەن قوعام ەرەكشە نازار اۋدارۋى ءتيىس. اتالعان ماسەلەلەر دەر كەزىندە شەشىلمەسە، اۋىل جاستارىنىڭ قالاعا كەتۋى جالعاسا بەرەدى. بۇل ءۇردىستىڭ سالدارى مەن وعان قارسى اتقارىلىپ جاتقان شارالار جونىندە كەلەسى ماقالادا قاراستىرامىز.
