Qazaqstan halqynyń eleýli bóligi aýyldyq óńirlerde turady. 2022 jylǵy derek boıynsha aýyl turǵyndarynyń sany 7,7 mıllıonnan asyp, jalpy halyqtyń 41 paıyzyn qurady. Alaıda, aýyl jastarynyń áleýmettik-ekonomıkalyq jaǵdaıy kúrdeli kúıde qalyp otyr. Olardyń bilim alý jáne jumysqa ornalasý múmkindikteri qala jastaryna qaraǵanda shekteýli. Kóptegen daryndy jastar óz áleýetin iske asyrý úshin qalaǵa qonys aýdarýǵa májbúr. Aýylda bos ýaqytty paıdaly ótkizýge arnalǵan ınfraqurylymnyń tapshylyǵy baıqalady, sıfrlyq teńsizdik áli de joıylmaǵan. Jastar arasynda jumyssyzdyqtyń jasyryn túrleri keń taraǵan.
Bilimge qoljetimdilik birdeı emes, sıfrlyq teńsizdik te bar
Aýyldyq jerlerdegi jastardyń bilim alý múmkindikteri qalaǵa qaraǵanda áldeqaıda shekteýli. Mektepterdiń materıaldyq bazasy álsiz, bilikti muǵalimder jetispeıdi. Eldegi 8 myńǵa jýyq mekteptiń 67 paıyzy aýyldyq jerlerde, olarda oqýshylardyń 40 paıyzy bilim alady. Demek, aýyl mektepteri el bolashaǵy úshin asa mańyzdy bolǵanymen, olardyń jaǵdaıy qala mektepterinen kóp keıin ekeni baıqalady. Halyqaralyq salystyrmaly zertteýler aýyl men qala mektepteri arasyndaǵy bilim sapasynda aıtarlyqtaı alshaqtyq baryn kórsetedi. PISA-2018 zertteýinde qazaqstandyq aýyl mektepterindegi bilim deńgeıi qalalyq mektepterden matematıkadan 22 bal, jaratylystanýdan 31 bal tómen boldy. PISA-2022 zertteýiniń ulttyq esebi bul aıyrmashylyq sál qysqarǵanyn aıqyndaıdy: matematıkalyq saýattylyq boıynsha qala men aýyl mektepteri arasyndaǵy alshaqtyq 18 balǵa, jaratylystaný boıynsha 26 balǵa deıin azaıdy. Iaǵnı, sońǵy jyldary memleket qabyldaǵan sharalar nátıjesinde aýyl men qala oqýshylarynyń kórsetkishteri jaqyndasa túskenmen, aradaǵy teńsizdik áli de joǵary deńgeıde qalyp otyr.
Aýyl jastarynyń joǵary bilimge qol jetkizýinde de birqatar kedergiler bar. Mektepti aýylda támamdaǵan túlekter ulttyq testileýde tómendeý bal jınaıdy, sebebi bilim sapasy asa máz emes jáne daıyndyq deńgeıi qaladaǵy zamandastaryna qaraǵanda álsiz. Oǵan qosa, tildik barer úlken qıyndyq týǵyzady: kóptegen aýyl mektepterinde aǵylshyn tili men orys tili tereńdetilip oqytylmaıdy. Sonyń saldarynan aýyldyń alǵyr túlekteri bedeldi joǵary oqý oryndaryna túse almaı jatady. Áleýmettanýshy Aısulý Moldabek bul týraly: «Aýyl jastarynyń negizgi máselesi – tildik barer. Oryssha, aǵylshynsha bilmeý olardyń iri kompanıalarǵa kirýine, joǵary oqý oryndaryna túsýine kedergi keltirip jatyr. Osydan keıin olar avtomatty túrde jumyssyzdar qataryna qosylady» deıdi.
Shyn máninde, aýyldaǵy mektepterden qanat qaqqan túlekterdiń birazy UBT-dan jetkilikti upaı jınaı almaı, memlekettik granttan qaǵylady. Resmı málimetterge sáıkes, 2024-2025 oqý jylynda joǵary oqý oryndarynda arnaıy bólingen kvota negizinde 82,7 myń stýdent bilim alýda, sonyń shamamen 35 paıyzy (29,4 myń) – aýyl jastary. Iaǵnı, memleket aýyl mektebi túlekterine arnalǵan kvota engizip, qoldaý kórsetkenimen, joǵary bilimge teń qoljetimdiligin qamtamasyz etý áli de kúrdeli kúıinde qalyp tur.
Aýyl men qala arasyndaǵy sıfrlyq teńsizdik te bilim berý múmkindikterin shektep otyr. Internetke keń jolaqty qosylý kóptegen aýyldarda nashar nemese múldem joqtyń qasy. El boıynsha úsh myńǵa jýyq mekteptiń ınternet jyldamdyǵy sekýndyna nebári 4 Mbıt bolyp otyr, bul belgilengen standart (20 Mbıt/s) boıynsha is júzinde ınternet joqpen teń.
Demek, shamamen 3000 aýyl mektebi zamanaýı onlaın bilim resýrstaryna qosyla almaı keledi. Bul – aýyldaǵy bir mıllıonǵa jýyq oqýshy sıfrlyq bilim ala almaýda degen sóz. Internettiń joqtyǵy nemese baıaýlyǵy saldarynan aýyldyń jastary qalalyq qurdastaryna qaraǵanda aqparat pen zamanaýı bilim kózderinen quralaqan qalýda. Onlaın kýrstarǵa qatysý, qosymsha bilim resýrstaryn paıdalaný aýyl oqýshylary úshin qol jetpes armandaı. Munyń barlyǵy olardyń joǵary oqý ornyna daıyndyǵyna, álemdik bilim jańalyqtaryn ıgerýine úlken tosqaýyl bolyp otyrǵany anyq.
Memleket sońǵy jyldary osy alshaqtyqty joıý maqsatynda ınfraqurylymdy jaqsartý qadamdaryn kúsheıtti. Máselen, 2025 jylǵy maýsymda Sıfrlyq damý mınıstrligi men «Qazaqtelekom» AQ 2027 jyldyń sońyna deıin 3 myńnan astam aýylǵa joǵary jyldamdyqty ınternet jetkizý jobasyn bastaǵanyn habarlady. Joba aıasynda aýyldarǵa talshyqty-optıkalyq jeli tartylyp, shalǵaı eldi mekender spýtnıktik ınternetpen qamtylmaq. Bul sharalar aýyl turǵyndaryna, sonyń ishinde jastarǵa, bilim berý, medısına jáne memlekettik qyzmetterge teń dárejede qol jetkizýge negiz bolary sózsiz.
Sonymen qatar aýyl mektepterine zamanaýı kompúterlik synyptar men ınteraktıvti taqtalar ornatý jumystary júrip jatyr. Munyń barlyǵy aýyl men qala oqýshylarynyń múmkindikterin teńestirýge, aýyl jastaryn sıfrlyq saýattylyqqa baýlyp, bolashaqta básekege qabiletti maman bolýyna jaǵdaı jasaýǵa baǵyttalǵan mańyzdy qadamdar.
Aýyl jastarynyń jumyssyzdyǵy alańdatady
Aýyl jastary úshin jumyspen qamtylý – eń ózekti máselelerdiń biri. Aýyldyq aımaqtardaǵy ekonomıka negizinen aýyl sharýashylyǵyna arqa súıeıdi, sondyqtan turaqty jáne ártúrli jumystyń múmkindigi shekteýli.
Resmı statısıka boıynsha 16-34 jas aralyǵyndaǵy jastardyń jumyssyzdyq deńgeıi 2025 jyldyń birinshi toqsanynda 3,1 paıyz boldy. Bir qaraǵanda jumyssyzdyq deńgeıi tómen sıaqty, alaıda bul tek resmı tirkelgender sany. Shyn máninde, aýyldy jerlerde jumyssyzdyqtyń jasyryn túri keń taraǵan – ózin-ózi jumyspen qamtyp júrgen jastar kóp. Máselen, 2019 jyly Májilis depýtaty Omarhan Óksikbaev 1,6 mıllıonnan astam aýyl jastarynyń basym bóligi ózin-ózi jumyspen qamtyǵanyn, ıaǵnı turaqty resmı jumysy joqtyǵyn aıtqan edi. Olar statısıkada «jumyssyz» dep sanalmaǵanmen, turaqty tabysy men áleýmettik qorǵalýy joq ekenin eskersek, bul óte úlken alańdatýshylyq týǵyzady.
Joǵary nemese arnaýly oqý ornyn bitirgen myńdaǵan aýyl jastary mamandyǵy boıynsha jumys taba almaı júr. Dıplomy bar kóp jas óz aýylynda da, qalada da suranysqa ıe bola almaı, «eki qolǵa bir kúrek» izdep sendelýde. Bunyń birneshe sebebi bar: biriniń mamandyǵy suranyssyz bolsa, endi birinde tájirıbe joq, keıbiriniń alǵan bilimi zaman talabyna saı kelmeıdi. Keıbir zertteýler túlekterdiń shamamen 40 paıyzy mamandyǵy boıynsha jumys istemeıtinin kórsetti. Iaǵnı, bilim berý júıesinde kásibı baǵdar berý jáne praktıkaǵa baǵyttaý álsiz ekenin aıǵaqtaıdy.
«Oqý baǵdarlamalary praktıkalyq mashyqqa negizdelmeıinshe, jumyssyzdyq azaımaıdy. Teorıamen qatar jasandy ıntellekt sıaqty jańa tehnologıalarǵa ıkemdelgen daǵdy qalyptastyrý mańyzdy» dep sanaıdy Aısulý Moldabek.
Bul pikirden aýyl túlekteriniń bilimi kóbine teorıalyq bolyp, tájirıbelik daǵdylardyń jetispeıtini, sol sebepti eńbek naryǵynda dármensiz qalatyny ańǵarylady.
Jastardyń jumys tappaı, bos júrýi – jeke adamnyń ǵana emes, tutas qoǵamnyń máselesi. Qazirgi tańda esh jerde jumys istemeıtin, oqymaıtyn jáne kásibı biliktiligin arttyrmaıtyn jastardy NEET sanatyna jatqyzady. Qazaqstan boıynsha NEET sanatyndaǵy 15-28 jas aralyǵyndaǵy jastardyń úlesi 6,5 paıyz shamasynda. Sarapshylar bul toptyń kóbeıýin bolashaqqa qaýip dep baǵalaıdy, óıtkeni NEET sanatyndaǵy jastar ekonomıkalyq táýelsizdikke qol jetkizbegen, qoǵamnan tys qalǵan, bolashaǵyna senimi az býyn retinde sıpattalady. Mundaı jastar resmı statısıkada jumyssyz retinde kórinbeýi múmkin, biraq shyn máninde olardyń áleýmettik-ekonomıkalyq áleýeti iske qosylmaı bos jatyr. Bul memleket úshin de shyǵyn: jumys kúshiniń tolyq paıdalanylmaýy, áleýmettik kerneýdiń artýy qaýpi bar.
Aýyl men qala jastarynyń eńbek naryǵyndaǵy múmkindikteri jer men kókteı ekenin ómirdiń ózi kórsetip otyr.
«Aýyl men qala jastarynyń múmkindigi eki túrli álemge uqsaıdy. Aýyl jastary ınternetke, tilge, sapaly bilimge, kásibı baǵdarǵa qol jetkize almaı, eńbek naryǵynda básekege qabiletsiz bolyp qalady», - deıdi áleýmettanýshy A.Moldabek.
Rasynda da, aýyl mektebin bitirgen kóp jastar tek qarapaıym jumysqa ne maýsymdyq sharýalarǵa iligedi, keıbireýi múldem jumys taba almaıdy. Mysaly, týǵan aýylynda qalǵan jastardyń birazy mal baǵý, egin salý sıaqty ata kásibimen aınalyssa, basqalary kúnkóris qamymen qalaǵa ketýge májbúr. Biraq qalaǵa barǵanymen, bárine birdeı jaıly jumys tabyla qoımaıdy. Sóıtip aýyldan shyqqan keıbir jastar iri qalalarda qurylysta, saýdada kúndik jumys istep nemese kýrerlik, taksı sıaqty beıresmı salalarda eńbek etedi. Mundaı beıresmı jumysta júrgenderdiń tabysy turaqsyz, áleýmettik kepildikteri joq, ómir súrý sapasy tómen. Bul qubylys qaladaǵy kedeılik qataryn tolyqtyryp, áleýmettik teńsizdikti tereńdete túsýde.
Jastardyń bos ýaqyt ınfraqurylymy qalyptaspaǵan
Aýyldyq jerlerde jastardyń bos ýaqytyn mazmundy ótkizýine jaǵdaı jasaý da ózekti másele. Qalamen salystyrǵanda, kóptegen aýyldarda jastarǵa arnalǵan mádenı-sporttyq nysandar tapshy nemese múlde joq. Mysaly, sport zaldary, jastar ortalyqtary, kitaphanalar men klýbtar sany aýyldyq jerlerde óte az. 2019 jyly aýyl jastary arasynda júrgizilgen saýalnamada respondentterdiń 11 paıyzy bos ýaqyt ótkizetin oryndardyń joqtyǵyn basty problema retinde ataǵan. Shynynda da, ınfraqurylym bolmaǵan soń, aýyl jastarynyń ýaqyty bos ótedi nemese beıáleýmettik áreketterge uryný qaýpi týady. Jeke qabiletterin damytyp, shyǵarmashylyqpen ne sportpen aınalysý múmkindigi shekteýli. Munyń saldary retinde keı jastar zıandy ádetterge áýestenýi, qoǵamnan oqshaýlanýy yqtımal.
Memleket bul túıtkildi sheshý úshin «Aýyl – el besigi» arnaıy jobasy aıasynda aýyldyq ınfraqurylymdy jańǵyrtý isine kiristi. Sońǵy jyldary myńdaǵan aýyldarda mádenıet úıleri men sport keshenderi jóndeýden ótkizilip, jańa nysandar salynýda. Keıbir aýyldarda jastarǵa arnalǵan sport alańdary, fýtbol-qosymsha oıyn alańdary paıda boldy. Degenmen, bul jumystar óńirlerde birkelki atqarylmaı otyr. Bir oblysta nátıjesin berse, ekinshisinde áli de jastarǵa arnalǵan úıirmeler men seksıalar jetispeıdi. Aýyl turǵyndary arasynda júrgizilgen saýalnamalarda eldi mekenderde jastardyń rýhanı, mádenı-aǵartýshylyq, kásibı jáne fızıkalyq damýyna jaǵdaı jasaý qajettigi jıi aıtylady. Demek, aýyldarda sport alańdaryn, mádenıet úılerin, kitaphanalardy kóbeıtý, túrli óner, mýzyka, qolóner, tehnıka úıirmelerin ashý – jastardyń shyǵarmashylyǵyn damytýǵa jáne olardy aýylda turaqtandyrýǵa yqpal etetin mańyzdy shara.
Jergilikti jerlerde eriktiler men úkimettik emes uıymdar bastamasymen ashylyp jatqan jastar resýrstyq ortalyqtary da jaqsy úlgi. Ondaı ortalyqtarda aýyl jastary kitap oqyp, ınternetke shyǵyp, debat nemese pikirtalas klýbtaryna qatysyp ýaqytyn paıdaly ótkize alady. Sonymen birge sporttyq jarystar, mádenı festıválder uıymdastyrý arqyly da aýyl jastaryn qoǵamǵa beıimdeý talpynystary bar. Mundaı shaǵyn bastamalar keı jerde jemisin bergenimen, jalpyulttyq deńgeıde aýyl jastarynyń bos ýaqyt ınfraqurylymyn júıeli túrde jaqsartý qajettigi kún tártibinen túspeıdi.
Aýyl jastary – el erteńiniń qazynasy, sondyqtan olardyń bilim alyp, jumys istep qana qoımaı, jan-jaqty damýy úshin de memleket pen qoǵam erekshe nazar aýdarýy tıis. Atalǵan máseleler der kezinde sheshilmese, aýyl jastarynyń qalaǵa ketýi jalǵasa beredi. Bul úrdistiń saldary men oǵan qarsy atqarylyp jatqan sharalar jóninde kelesi maqalada qarastyramyz.
