بۇگىندە ەلىمىزدە اتى اڭىزعا اينالعان ءانشى روزا باعلانوۆانىڭ 100 جىلدىق مەرەيتويى جەر-جەردە جوعارى دەڭگەيدە اتالىپ وتۋدە. قازاقتىڭ ماڭدايىنا بىتكەن اياۋلى ءانشىسى كەڭەس زامانىندا دا، ودان كەيىنگى تاۋەلسىزدىك جىلدارى دا قازاق ءانىن شالقىتىپ، ۇلتتىق ونەردىڭ ءورىسىن كەڭەيتۋگە بار كۇشىن جۇمسادى. روزا ءتاجىباي قىزى ءوزىنىڭ 89 جىلعا سوزىلعان سانالى عۇمىرىنىڭ 70 جىلىن ساحنا تورىندە وتكىزدى. وسىلايشا، قازاقتىڭ بۇلبۇل ءانشىسى ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن ونەردەن قول ۇزبەدى دەسەك بولادى.
روزا ءتاجىباي قىزىنىڭ تالانتى ەلىمىزدى بىلاي قويىپ، بۇكىل الەمدى باس يدىرگەنى انىق. ونىڭ تالانتى قاي زاماندا بولسا دا باعالانىپ، حالىقتىڭ ىقىلاسىنا بولەنۋمەن بولدى. اياۋلى ءانشىمىز ۇلى وتان سوعىسى جىلدارىندا مايدان دالاسىندا ءان سالىپ، سوعىستان قاجىعان مىڭداعان ساربازدى جىگەرلەندىرىپ، فاشيستەرگە قارسى تۇرۋعا ىقپال ەتتى. وسىلايشا، روزا ءتاجىباي قىزى ونەرگە سىڭىرگەن ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا جوعارى مەملەكەتتىك ناگرادالاردىڭ بارىنە يە بولىپ، قازاق ونەرىن الەمگە تانىتۋمەن بولدى.
قازىرگى جاس بۋىن قوعامدىق فورماسيانىڭ ەكى كەزەڭىندە ءومىر سۇرگەن روزا تاجىبايەۆا جايىندا وتە تەرەڭ بىلمەۋى مۇمكىن. ەگەر دە كىمدە-كىم جەزتاڭداي ءانشىنىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى جايىندا تەرەڭىرەك بىلگىسى كەلسە، 2007 جىلى «اتامۇرا» باسپاسىنان جارىق كورگەن ادەبيەتشى ۇرقيا يمانباي جازعان «اينالايىن حالقىمنان ەركەلەتكەن!» دەپ اتالاتىن عۇمىرنامالىق-حامساسىنا پاراقتاپ شىعۋعا كەڭەس بەرەمىز.
اتالمىش كىتاپتى پاراقتاعاندا روزا ءتاجىباي قىزىنىڭ ءانشى بولىپ قالىپتاسۋىنا قاتىستى كوپتەگەن قىزىقتى جايتتارعا قانىعۋعا بولادى. ونىڭ ونەر الەمىنە ەڭ العاش قالاي اياق باسۋى، سوعىس جىلدارىنداعى ونەر ادامدارىنىڭ باستان كەشكەن قيىندىقتارى، سودان كەيىن ەلىمىز تاۋەلسىزدىككە يە بولىپ، حالقىنىڭ ىستىق ىقىلاسىنا بولەنگەن ۇمىتىلماس ساتتەرىنەن جان-جاقتى تاپسىرلەنگەن.
روزا ءتاجىباي قىزى 1922 جىلى باقۋاتتى قازاق وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن. الايدا سول كەزدەگى ساياسي دۇربەلەڭ كەزىندە باي دا، كەدەي دە بىردەي بولعانى بەلگىلى. تۇتاس قازاقستاندى قامتىعان اشارشىلىق تا روزا ءتاجىباي قىزىنىڭ وتباسىن اينالىپ وتكەن جوق. تالانتتى ءانشىنىڭ بالالىق شاعى اشتىق جىلدارىنا سايكەس كەلگەندىكتەن ول ەرتە ەسەيدى. 1933 جىلى وتباسىنىڭ اسىراۋشىسى اكەسى قايتىس بولعاننان كەيىن قارشاداي قىز كۇندەلىكتى تىرشىلىككە ەرتە ارالاسىپ، ەرەسەكتەرمەن بىردەي ەڭبەك ەتۋىنە تۋرا كەلەدى.
– مەن قىزىلوردا وبلىسى قازالى قالاسىندا دۇنيەگە كەلدىم. اكەمنىڭ ەكى ايەلى بار بولاتىن. ءبىرى ۇلتى تاتار ماريام اپام بولسا، ەكىنشىسى مەنى ومىرگە اكەلگەن اقكۇرىش انام. بىزدەر قانداي قيىندىق بولسا دا تاتۋ تۇردىق. مەنىڭ انام بايان تارتىپ، ءان سالعاندى جانى قالايتىن... مەنىڭ اجەم بايدىڭ قىزى بولاتىن. سول اجەمنىڭ سوڭىنان كەلگەن جاساۋدىڭ ارقاسىندا بىزدەر اشتىقتان امان وتتىك. اجەمنىڭ جاساۋىمەن كەلگەن كۇمىس ىدىستاردى نانعا ايىرباستاپ، جان ساقتاعانىمىز ەسىمدە. سول ءبىر قيىن كەزەڭدە اجەم تۇنىمەن سىرماق تىگىپ، اراسىندا اۋەلەتىپ ءان سالىپ وتىراتىنى ەسىمدە، – دەپ جەزتاڭداي ءانشى بالالىق شاعىنداعى قيىن كەزەڭدى ەسكە العان بولاتىن.
ستاليندىك جۇيەنىڭ قولدان ۇيىمداستىرعان اشتىعى جۇزدەگەن مىڭ قازاق وتباسىنىڭ شاڭىراعىن ورتاسىنا ءتۇسىرىپ، ءومىرىن جالماعانىن تاريحتان بىلەمىز. وسى قيىندىقتى روزا ءتاجىباي قىزى جاستايىنان كورىپ ءوستى.
ول كەزدە بالالاردىڭ حات تانىپ، ءبىلىم الۋى دا قيىن شارۋا ەدى. قازىرگىدەي ءار اۋىلدا مەكتەپ جوق. بالالار بىرنەشە شاقىرىم جەردەگى مەكتەپتەرگە قاتىناپ وقۋىنا تۋرا كەلدى.
– ءبىزدىڭ مەكتەبىمىز بىزدەن 4-5 شاقىرىم جەردە ورنالاسقان كورشى اۋىلدا بولاتىن. سوعان جاياۋ-جالپىلاپ بارىپ وقىدىق. ساباققا قاتىناۋ قىستا قيىن بولاتىن. وڭمەنىڭنەن وتەتىن ۇسكىرىك ايازبەن ارپالىسىپ، قالىڭ قاردى ومبىلاپ مەكتەپكە ارەڭ جەتۋشى ەدىك. سول كەزدە ۇستىمىزدە جىلى كيىمدە جوق. ۇيدە قالىڭ كيىم بولماعاندىقتان، انام مەنى ودەيالعا وراپ، بەلىمدى جىپپەن بۋىپ، باسىما ءوزىنىڭ ءتۇبىت ءشالىسىن سالىپ بەرۋشى ەدى. وسىلايشا، بارىمىزدى كيىپ ءجۇرىپ، وقۋدان قالمادىق، – دەگەن ەدى ءبىر ەستەلىگىندە ءانشى.
روزا ءتاجىباي قىزى مەكتەپتى ويداعىداي بىتىرگەننەن كەيىن قىزىلورداداعى پەدينستيتۋتقا وقۋعا تۇسەدى. ءدال وسى كەزەڭدە روزا ءتاجىباي قىزىنىڭ وتباسى قايتىس بولعاننان كەيىن الىپ كەلگەن جاردەماقىسى توقتاتىلادى. بۇدان كەيىن بولاشاق ءانشى تاشكەنتتەگى توقىما ينستيتۋتىنا اۋىسىپ، سىرتتاي وقۋعا ءماجبۇر بولعان ەكەن. مۇندا جاس ستۋدەنت قىزدى وقۋ ورنى تەگىن جاتاقحانا مەن تاماقپەن قامتىعان.
بىردە جاس قىز بار داۋسىمەن قازاقتىڭ حالىق ءانىن ورىنداپ وتىرعاندا كوشەدە كەتىپ بارا جاتقان ءبىر ماشينا كىلت توقتاپ، كولىكتىڭ ىشىنەن تۇسكەن كىسى جاس قىزدىڭ ءانىن ءۇنسىز تىڭدايدى. بۇل كىسى وزبەكستاننىڭ رەسپۋبليكالىق فيلارمونياسىنىڭ ديرەكتورى كارى ياكۋبوۆ ەدى. ول ءاندى اياعىنا دەيىن تىڭداپ بولعاننان كەيىن فيلارمونيادا ءان سالىپ، جۇمىس ىستەۋگە شاقىرادى. وسىلايشا، ويلاماعان جەردەن روزا ءتاجىبايقىنىڭ ونەردەگى ۇلكەن جولى باستالىپ كەتەدى.
ارادا ءبىراز ۋاقىت وتكەننەن كەيىن فيلارمونيادا اۋەلەتىپ ءان سالعان جاس قىزدىڭ تالانتىنا ءتانتى بولعان سول كەزدەگى وزبەكستان ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى وسمان يۋسۋپوۆ قازاقتىڭ قارشاداي قىزىنىڭ تالانتىنا ءتانتى بولادى. ول روزا تاجىبايقىزىمەن جاقىن جاقسى قارىم-قاتىناستا بولىپ بارىنشا قولداۋ كورسەتتى. يۋسۋپوۆ جاس ءانشىنىڭ بيىك بەلەستەردى باعىندىرۋى كەرەك ەكەنىن ءتۇسىنىپ، قولىنا قارجى بەرىپ، ماسكەۋ كونسەرۆاتورياسىنا ءبىلىمىن شىڭداۋعا جولداما بەرەدى. سول ءبىر كەزەڭ جايىندا روزا ءتاجىباي قىزى ءوزىنىڭ ەستەلىگىندە: «وسمان يۋسۋپوۆ مەنىڭ تالانتىمدى باعالاپ، بارلىق جاعدايىمدى جاسادى. تاشكەنتتىڭ ورتاسىنان بەس بولمەلى باسپانا بەرىپ، ءىشىن جيھازعا تولتىرىپ بەردى. كۇيساندىق پەن كونسەرتكە كيىپ شىعاتىن كويلەكتەرىمدى دە الىپ بەرگەن ەدى» دەپ ەسكە الادى.
وسىلايشا، تۋما تالانت كەڭەستەر وداعىنا ءوزىن دالەلدەپ، قازاق ونەرىنىڭ ءورىسىن كەڭەيتتى. روزا ءتاجىباي قىزى 1986 جىلى ورىن العان جەلتوقسان وقيعاسى كەزىندە دە جاستاردى قولداپ، ازاماتتىق پوزيسياسىن اشىق ايتقان ساناۋلى ونەر يەلەرىنىڭ ءبىرى.
ورىمدەي جاس قىزداردى اسكەر مەن قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ وكىلدەرى شاشتان سۇيرەپ، اياقپەن تەۋىپ جاتقاندا ولارعا ارا ءتۇسىپ، سول كەزدەگى شەندىلەرگە كوزقاراسىن اشىق ايتتى. بۇكىل وداق تانيتىن انشىگە كولبيننىڭ جاندايشاپتارىنىڭ قىلار امالدارى بولماعان سوڭ، ىشتەرىنەن تىنۋعا ءماجبۇر بولدى.
روزا باعلانوۆا اپامىز قانشا بيىككە كوتەرىلسە دە حالىقتان ىرگەسىن اجىراتپاعانىمەن ەرەكشەلەندى. سول كەزدەگى ونەر يەلەرى سياقتى ماسكەۋگە كوشكەن جوق. ەلدىڭ ىشىندە بولدى. جەزتاڭداي ءانشىنىڭ ورىنداۋىنداعى اندەر قازاق جەرىن ءالى تالاي عاسىر الديلەپ، كۇش-قۋات سىيلايتىنى انىق.
بيىل روزا ءتاجىباي قىزىنىڭ 100 جىلدىق مەرەيتويى اياسىندا كوپتەگەن ءىس-شارالار ۇيىمداستىرىلىپ، ءوزى ۇزاق جىل قىزمەت ەتكەن الماتى قالاسىنداعى جامبىل جابايەۆ اتىنداعى فيلارمونيانىڭ الدىندا ەسكەرتكىشى ورناتىلۋدا. تالانتتى ءانشىنىڭ ءانى مەن اتىن جاس ۇرپاققا تانىتۋ ءۇشىن الداعى ۋاقىتتا كوپتەگەن جۇمىستار اتقارىلاتىنى انىق.
نۇرلان بۇركىتباي ۇلى
