ال شەكارالاس اۋماققا جاتاتىن پانفيلوۆ اۋىلدىق وكرۋگى اكىمى ازاماتتىق بەلسەندىگە وق اتقانى ءۇشىن ۇستالىپ، بۇل مالىمەت تە ەلدى ەلەڭ ەتكىزدى. سول سەكىلدى ءوڭىر باسشىسى ۋادە ەتكەنمەن، «التىن وردا» ماڭىنداعى جول ورامى بيىل سول كۇيى اياقتالمادى. شامالعانداعى پويىز بەن اۆتوبۋستىڭ سوقتىعىسۋى دا بۇكىل ەل حالقىنىڭ جۇرەگىن ۇشىرعان. وسى جايتتاردى نازارعا العان ەكسپرەسس-ك باسىلىمى الماتى وبلىسىنىڭ اكىمى اماندىق باتالوۆپەن سۇحباتتاسقان ەكەن.
– سۇحباتىمىزدى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ماسەلەدەن باستاساق. ەلىمىزدە وندىرىلەتىن اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرىنىڭ 17 پروسەنتى الماتى وبلىسىنا تيەسىلى ەكەن. بۇل – قوماقتى كولەم. وسىعان كەڭىرەك توقتالا كەتسەڭىز...
– ەلباسى مەنى وبلىس اكىمى قىزمەتىنە تاعايىنداعاندا اۋىل شارۋاشىلىعىن دامىتىپ، اۋىلدى كوتەرۋدى تاپسىرعانىن ءبارى بىلەدى. ارينە، جاسالۋى ءتيىس جۇمىس كوپ بولدى. اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ ءوزى ءارتۇرلى باعىتقا بولىنەدى. بىزدە سونىڭ قاي باعىتىن قولعا العان ءتيىمدى؟
سونى انىقتاۋ ءۇشىن حالىقپەن كەزدەسۋلەر وتكىزدىك. الماتىنىڭ اتاقتى اپورتىن قايتا ءوسىرۋ قاجەت بولدى. ونىڭ جوعالىپ كەتە جازداعان كەزى بولعان. ال ءقازىر ءبىز اپورتتى «تىرىلتتىك» دەپ سەنىمدى تۇردە ايتا الامىز.
ءيا، ينۆەستورلاردى تارتا وتىرىپ، ەۋروپادان ەشقانداي كەم جەرى جوق 20 مىڭ گەكتاردان اسا اۋماقتا اپورت باقتارىن جايقالتىپ قويدىق.
المانىڭ بۇل سورتى تەك جەتى جىلدان كەيىن عانا جەمىس بەرەدى جانە كۇردەلى اۋىلشارۋاشىلىق تەحنولوگياسىن قاجەت ەتەدى. ءبىز ونى قايتا جانداندىردىق.
جاقىندا ءبىز بۇل باقتاردى ۇكىمەت باسشىعا كورسەتتىك، ول ونى ودان ارمەن كەڭەيتۋدى تاپسىردى. وتكەندە ءبىر كاسىپكەردى كەزدەستىردىم، ول رەسەي مەن بىرىككەن اراب امىرلىكتەرىنەن كەلگەن ساۋداگەرلەر بىر-بىرىمەن تالاسىپ، باعانى كوتەرىپ، قويماداعى بۇكىل المانى سىپىرىپ اكەتكەنىن ايتتى. ياعني ءبىزدىڭ المالارعا دەگەن سۇرانىس، مىنە، وسىنشالىقتى جوعارى!
سونىمەن قاتار ءبىزدىڭ جەر قوعالى جانە كەگەن كارتوپتارىمەن جانە باسقا دا كوكونىس ونىمدەرىمەن بارشاعا تانىمال. وتكەن جىلى ءبىز ەليتالى گوللانديالىق كارتوپ تۇقىمىن ساتىپ اكەلىپ، ەككەنبىز. ودان ءوزىمىزدىڭ ساپالى تۇقىمدى الدىق، ەندى ونى شارۋالارعا ليزينگكە بەرىپ جاتىرمىز. بارىنە جەتەدى، ونى 5 مىڭ گەكتار القاپقا ەگۋگە بولادى.
ەگەر بۇرىن ءار گەكتاردان 170 سەنتنەر كارتوپ الاتىن بولساق، بيىل 300 سەنتنەر، ياعني ەكى ەسەگە جۋىق ءونىم الىندى، ءبىز بۇل باعىتتاعى جۇمىستى جانداندىرا بەرەتىن بولامىز.
اۋىلشارۋاشىلىق ونىمدەرى القابى مەن الاتىن ءونىم كولەمىن ۇلعايتۋدى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار قايتا وڭدەۋ ءوندىرىسىن دە جانداندىرۋدى قاراستىرىپ جاتىرمىز.
بۇل باعىتتا ءبىز Farm Frites كومپانياسىمەن، وسىمەن ءۇشىنشى جىل كەلىسسوزدەر جۇرگىزىپ جاتىرمىز. بۇل زاۋىت ورتالىق جانە وڭتۇستىك-شىعىس ازيانى كارتوپپەن قامتاماسىز ەتەتىن بولادى. جوبا ىسكە اسىرىلۋ ساتىسىندا.
– جاقىندا وتكەن ينۆەستيسيالىق فورۋمنىڭ ناتيجەلەرى قانداي جانە قاتتى قالدىقتاردى وڭدەۋ ماسەلەسى قالاي شەشىلىپ جاتىر؟
– ينۆەستيسيالىق فورۋمنىڭ ناتيجەسىنە كوڭىلىمىز نىق تولادى. ويتكەنى فورمالدىلىقتان گورى دايىندىق جۇمىستارىنا مۇندا كوپ باسىمدىق بەرىلدى.
ونى ۇيىمداستىرۋعا كاسىبي ماماندار تارتىلعاندىقتان دا شىعار، ول ءساتتى ءوتتى. وعان كوپتەگەن ءىرى بيزنەس جانە ديپلوماتيالىق وكىلدىكتەردىڭ وكىلدەرى قاتىستى. ءبىز وندا ماڭىزدى مەموراندۋمدارعا قول قويدىق.
فورۋمنان كەيىن ناقتى كەزدەسۋلەر دە بولدى. ماسەلەن، KUSTO كومپانيالار توبى الماتى وبلىسىن ەت ءوندىرىسىنىڭ ورتالىعىنا اينالدىرعىسى كەلەتىنىن ايتتى. ول ءۇشىن مۇندا 100 مىڭ باسقا ارنالعان 10 بورداقىلاۋ الاڭىن سالۋدى ۇسىندى.
بۇل بيزنەس مۋلتيپليكاتيۆتى اسەرگە يە بولادى: جەم كەرەك، جەر قاجەت. ول ءۇشىن يرريگاسيالىق جەلىلەردى رەتكە كەلتىرۋ كەرەك.
يرريگاسيالىق جەلىنىڭ ەڭ ۇلكەنى شامامەن 17 مىڭ شاقىرىم، 144 سۋ قويماسى. مۇنىڭ ءبارى وسى باعدارلاماعا كىرىپ كەتەدى.
فورۋمدا پانفيلوۆ اۋدانىندا ءىرى قۇس فابريكاسىن سالعىسى كەلەتىن كومپانيا وكىلى دە ءسوز سويلەدى. قاسىندا قىتايدىڭ ۇلكەن نارىعى تۇر. سوعان قىزىعىپ وتىر. بارلىق ونىمدەر سوندا وتكىزىلەدى.
بۇل – تەك، تىلگە تيەك ەتىلگەن بىرنەشە مىسال عانا.
ەندى وسى جوبالار ىسكە قوسىلسا، قانشاما جۇمىس ورىندارى پايدا بولادى جانە ادامدار جاقسى جالاقى الا باستايدى.
ال ەكىنشى ساۋالعا كەلەر بولساق، وبلىستا جىلىنا ميلليون تونناعا دەيىن تۇرمىستىق قاتتى قالدىقتار جينالادى، وعان قوسا 600 مىڭ تونناسى الماتىدان اكەلىنەدى. وڭدەۋدى قاجەت ەتەتىن بىزدە قوقىس كوپ جينالادى.
وسى ماسەلەنى شەشۋگە فرانسۋزدىق ينۆەستورلار اتسالىسۋعا بىزگە ۋادە بەردى. ولارمەن بىرگە وڭىردە قوقىس پوليگونىن سالۋ ماسەلەسىن پىسىقتاعان بولاتىنبىز.
بۇگىندەرى بىزدە 14 قوقىس پوليگونى بار، ءبىراق ولار قازىرگى زامانعى تالاپتارعا ساي ەمەس. ولاردى فرانسۋز كومپانياسى رەتكە كەلتىرۋى كەرەك. ويتكەنى ولاردىڭ وسى سالادا مول تاجىريبەسى بار. ءبىز ولارعا ەكى نۇسقانى ۇسىندىق: بىرەۋى تالعار ماڭىنان پوليگون جاساپ، كەيىن تۋرا سول ارادان قوقىستى وڭدەۋ ءوندىرىسىن دامىتۋعا بولادى. ءدال وسىنى تالدىقورعان ماڭىندا دا جاساۋعا بولادى دەدىك.
بۇل دا ءبىزدىڭ ينۆەستيسيالىق فورۋمنىڭ ناتيجەسى.
– مەملەكەت باسشىسى نان باعاسىن كوتەرۋگە تىيىم سالدى. ءبىراق ءسىزدىڭ كەيبىر اۋدانداردا باعا ءوسىمى تەندەنسياسى بايقالادى. الماتى وبلىسىندا نان باعاسى قانداي جانە باعانى ۇستاپ تۇرۋ ءۇشىن قانداي شارالار قابىلدانۋدا؟
– بىزدە باعا ءوسىم جوق. تاپسىرما بەرىلدى، ءبىز بىردەن ءتيىستى شارالاردى قابىلدادىق. «جەتىسۋ» اكك ۇنەمى شىعىنعا جۇمىس ىستەيتىن، ايتقانداي ەندى ول دا اقشا تابۋعا كوشتى. ولار ارقىلى وبلىستىڭ ناۋبايحانالارىنا 238 ميلليون تەڭگەنىڭ ۇنىن ساتىپ الدىق. سونىڭ ارقاسىندا بىزدەگى الەۋمەتتىك نان باعاسى 85 تەڭگە تۇرادى. وسىلاي ماسەلەنى ءبىر اپتا ىشىندە شەشتىك.
باسقا الەۋمەتتىك ماڭىزى بار ونىمدەرگە كەلەتىن بولساق، ياعني ازداپ ماۋسىمدىق جاعدايعا بايلانىستى ءوسىم بار، ءبىراق جالپى باعالار تۇراقتى. جالپى، بۇل جاعداي باقىلاۋدا، قاجەت بولعان جاعدايدا «جەتىسۋ» اكك تۇراقتاندىرۋ قورىن پايدالانامىز.
– پانفيلوۆ اۋىلدىق وكرۋگى اكىمىنىڭ ازاماتتىق بەلسەندىگە وق اتقانى ءۇشىن ۇستالعانى تۋرالى مالىمەت بار، سوعان تۇسىنىكتەمە بەرە كەتسەڭىز. سونداي-اق جاسىل ايماقتا جەردى زاڭسىز ساتۋ ماسەلەسى بولعان دەي ما؟..
– ارينە، بۇل وقيعامەن ماقتانا المايمىز. ول كەزدە مەن ىشكى ىستەر دەپارتامەنتىنىڭ باستىعىنا بۇل جاعدايدى زەرتتەپ، ونى دەرەۋ شەشۋدى تاپسىرعان بولاتىنمىن. قۇقىق قورعاۋ ورگانى كىنالىلەردى تاپتى، ولار ءوز جازاسىن الاتىن بولادى.
جەر تەلىمىنە كەلەتىن بولساق، وكرۋگكە جاڭا اكىم تاعايىندالدى. بۇگىنگى تاڭدا ول قوعامدىق بەلسەندىلەرمەن تىعىز جۇمىس ىستەپ، ولار كوتەرگەن بارلىق ماسەلە وزەكتى ءارى شىنايى دەپ سانايدى.
جاسىل ايماقتا ماسەلە ءارقاشان بولعان. ويتكەنى الماتى قالاسىنىڭ ماڭىنداعى ەلدى مەكەندەردىڭ جەر تەلىمدەرى ۇلكەن سۇرانىسقا يە. كەزىندە كەيبىر ادامدار جەر اكتىسىن العان. ءقازىر ءبىز پروكۋراتۋرامەن بىرگە بۇل ماسەلەنى قاتاڭ باقىلاۋعا الدىق. اعاشتاردى كەسىپ، قۇرىلىس سالۋعا جول بەرمەۋدەمىز.
كوپ ادام: «ءبىزدىڭ قولىمىزدا جەر تەلىمىنىڭ اكتىسى بار، نەگە اعاشتى كەسكىزبەيسىڭدەر، نەگە ءۇي سالعىزبايسىڭدار» دەپ شاعىمدانادى.
شىندىعىندا، بۇل جەر تەلىمى اكتىلەرى «قىزىل سىزىق» پەن «قۇرىلىس سىزباسى» دەگەن زاڭدىلىقتاردى بۇزا وتىرىپ، زاڭسىز بەرىلگەن. ءبىز بۇل ماسەلەلەردىڭ بارلىعىن باقىلاۋدا ۇستاۋدامىز.
– رايىمبەك پەن كەگەن وبلىستارىنىڭ شەكارالىق ايماعىندا جول سالۋ ماسەلەسىنە كەلسەك. اتاپ ايتقاندا، كەگەن مەن نارىنقول اراسىنا دۇرىس جول قاشان تۇسەدى؟
– ءبىز شەكارالاس اۋماقتارعا ەرەكشە نازار اۋدارامىز. الماتىدان قورعاسقا دەيىن 304 شاقىرىم جول سالىندى، ەندى كەگەن مەن نارىنقول اراسىنداعى جولعا كەزەك كەلىپ تۇر.
بۇل جول رەسپۋبليكالىق ماڭىزعا يە بولعاندىقتان، ونى كۇردەلى جوندەۋگە ۇسىنىستار ەنگىزدىك، جوباسى جاسالىپ جاتىر.
بۇگىندەرى وبلىسقا قايتا جان بىتۋدە. 2000-نان استام جاس ەلدى مەكەندەرىنە ورالدى. سوندىقتان جولدار ايماقتىڭ دامۋى ءۇشىن وتە ماڭىزدى.
بۇگىندەرى تاعى ءبىر جولدىڭ قۇرىلىسى اياقتالۋعا جاقىن، جىل سوڭىنا دەيىن ول دا اياقتالادى.
كولساي كولىنە دەيىن جول سالىندى، بۇل تۋريستەر سانىن ەداۋىر ارتتىرۋى ءتيىس. كەلەسى جىلى قايىڭدىعا دەيىن 14 شاقىرىم جول سالۋدى جوسپارلاپ وتىرمىز.
– جول دەمەكشى، وتكەن جىلى ءسىز «التىن وردا» جول وراماسىن تەز اياقتاۋدى بۇيرعانسىز. الايدا جانار-جاعارماي بەكەتى مەن جەكە جەر يەلەرىنە قاتىستى ول ارادا پروبلەما بار كورىنەدى. سونىمەن بۇل جول وراماسىن سالىپ ءبىتۋ قاشان مۇمكىن بولادى؟
– بولاشاق ەشقايدا قاشىپ كەتپەيدى. كەپتەلىستى ازايتۋعا بايلانىستى بۇل باستامانى كەزىندە ءبىز كوتەرگەن بولاتىنبىز. ۇكىمەتكە ۇسىنىس جاساپ، جاپ-جاقسى جوبانى دايىندادىق. كوپ تالقىلاۋ بولدى، قاي جول وراماسىن قاي جاعىنان سالامىز دەگەننىڭ توڭىرەگىندە، اسىرەسە.
ترانزيتتىك كولىكتەرگە، سول جەردىڭ جول قوزعالىسىنا، اۆتوبۋستارعا ارنالعان جولاقتار ماسەلەسىن بولەك-بولەك قاراپ، شەشتىك. جەر تەلىمىن مەملەكەت مەنشىگىنە الۋ ماسەلەسىن دە شەشتىك. جانار-جاعارماي بەكەتى جول قۇرىلىسىنا كەدەرگى كەلتىرمەيدى. ماسەلە وندا ەمەس. ول ارادا مەردىگەر كومپانيا دۇرىس جۇمىس ىستەپ جاتقان جوق دەپ ويلايمىن. بولىنگەن اقشانى باياعىدا دۇرىستاپ يگەرۋگە بولاتىن ەدى. قالاي دەگەنمەن دە، قۇرىلىستى اياقتاۋدى سوڭىنا دەيىن تالاپ ەتەتىن بولامىن.
– شامالعاندا پويىز بەن اۆتوبۋس سوقتىعىسىپ، قايعىلى جاعداي ورىن العانىن جاقسى بىلەسىز. ول اراعا كوپىر قاشان سالىنادى؟
– بۇل – وتە قيىن جانە قايعىلى جاعداي. قايعىلى وقيعا تەمىرجول وتكەلىندە بولدى. ول اراداعى كولىك اعىنى وتە ۇلكەن. بۇل ماسەلەنى ءبىز ۇنەمى كوتەرىپ كەلەمىز.
بۇگىنگى كۇنى جوبا انىقتالدى، كەز -كەلگەن كولىك ءتۇرىنىڭ اۋىرتپالىقسىز ءوتۋىن ەسكەرە وتىرىپ، جول تورابى سالىنادى. ءبىز ءوز كەزەگىمىزدە 360 ميلليون تەڭگە بولەمىز. ءبىز ەكى جاعىنان ەكى جەدەل ساتىمەن كوتەرىلەتىن ءجولۇستى كوپىرىن سالامىز. ءقازىردىڭ وزىندە ونى قولعا الىپ، جۇزەگە اسىرا باستادىق.
– وڭتايلاندىرۋ اياسىندا وبلىستا قانشا اۋىل جويىلادى جانە اۋىلدىق وكرۋگتەردىڭ بيۋدجەت ماسەلەسى قالاي شەشىلۋدە؟
– وبلىستا كەلەشەگى جوق اۋىلدار جوق، سوندىقتان ەشقانداي اۋىلدىق وكرۋگ وڭتايلاندىرۋعا جاتپايدى. كەيبىر اۋىلدىق وكرۋگتەردە 30 مىڭعا دەيىن ادام تۇرادى. سوندىقتان مۇنداي ورىنداردىڭ ءوز الەۋەتتەرىن دامىتۋعا مۇمكىندىكتەرى بار دەپ ويلايمىن. ال شاعىن اۋىلداردىڭ بيۋدجەتىن ءوز تاراپىمىزدان قولداپ وتىرامىز، ولارعا جەتكىلىكتى دەڭگەيدە قاراجات بولەمىز.
پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ الماتى وبلىسىنا جازداعى ساپارى كەزىندە حالىقتى اۋىزسۋمەن قامتاماسىز ەتۋ ماسەلەسى كوتەرىلگەن ەدى ...
– بىزدە 742 ەلدى مەكەن بار. سونىمەن قاتار رەسپۋبليكا بويىنشا اۋىزسۋمەن قامتاماسىز ەتۋدىڭ ەڭ جوعارى كورسەتكىشى الماتى وبلىسىنا تيەسىلى. وتكەن جىلى ول 86% قۇرادى. بولىنگەن اقشا ەسەبىنەن جاسالىپ، اقشا دۇرىس يگەرىلدى، بيىل ءبىز بۇل كورسەتكىشتى 91 پايىزعا جەتكىزەمىز، بۇيىرتسا.
– وڭىردەگى ءۇش اۋىسىمدى مەكتەپتەر ماسەلەسى قاشان شەشىلەدى؟
– الماتى وبلىسىندا مۇنداي پروبلەما بار. ءۇش اۋىسىمدا ءقازىر 38 مەكتەپ بالالارعا ءبىلىم بەرۋدە. مۇنىڭ ەكى سەبەبى بار. ءبىرىنشىسى – دەموگرافيا، ەكىنشىسى – ىشكى كوشى-قون.
ءبىزدىڭ الماتى وبلىسىندا جىل سايىن 50 مىڭ بالا دۇنيەگە كەلەدى. بيىل 46 مىڭ بالا ءبىرىنشى سىنىپقا باردى. ال جالپى، وقۋشىلار سانى 100 مىڭ بالاعا ارتتى.
ءبىز جوبالىق-سمەتالىق قۇجاتتامانى دايىندادىق، بۇگىن شامامەن 15 مەكتەپ سالىپ جاتىرمىز. ونىڭ بەسەۋى بيىلعى وقۋ جىلىنىڭ باسىندا وتكىزىلىپ بەرىلدى، ال قالعاندارى كەلەسى جىلى پايدالانۋعا بەرىلەدى. جالپى، ءۇش اۋىسىمدىق ينديكاتوردى ءۇش-تورت جىلدىڭ ىشىندە جويعىمىز كەلەدى.
– وڭىرگە گاز قالاي جۇرگىزىلىپ جاتىر؟ ءبىزدىڭ بىلۋىمىزدە، ءتىپتى وبلىس ورتالىعى دا گازعا تولىقتاي كوشپەگەن عوي...
– بۇعان دەيىن الماتى وبلىسىن گازداندىرۋ كورسەتكىشى 9% شەكتە بولعان. الماتىدان تالدىقورعانعا دەيىن گاز قۇبىرىن جۇرگىزىپ، اۋقىمدى ءىس جۇزەگە اسىرىلدى، ول ءۇشىن ۇكىمەت اقشا ءبولدى. ودان بولەك، ءبىز جەكە ينۆەستورلاردى تارتىپ، جىل سايىن جەرگىلىكتى بيۋدجەتتەن اقشا ءبولىپ بۇل ماسەلەنى شەشۋگە ۇنەمى اتسالىسامىز.
ماسەلەن، تالدىقورعاننان تەكەلىگە دەيىنگى گاز قۇبىرىنا 1 ميلليارد 400 ميلليون تەڭگە ءبولىپ، ماگيسترالدى ءوزىمىز سالدىرتتىق.
بۇگىنگى تاڭدا بالقاش اۋدانىنىڭ باقاناسىندا، كەربۇلاق اۋدانىنا قاراستى سارىوزەكتە، قاراتال اۋدانىنىڭ ۇشتوبەسىندە اۆتوماتتاندىرىلعان گاز ستانسالارى تۇر. جالپى، 12 اۋداندا گازداندىرۋ جۇمىستارى ءجۇرىپ جاتىر. گازداندىرۋ دەڭگەيى 30%-عا جەتتى. بۇل جۇمىس ارمەن قاراي ءوز جالعاسىن تابادى.
كەگەن مەن نارىنقولعا، اقسۋ اۋدانىنا، سارقانعا، ءۇشارالعا دەيىن گازداندىرۋ جۇمىستارىن جالعاستىرۋ قاجەت. بۇل – وتە ماڭىزدى. ماسەلەن، سوندا اقسۋ قانت زاۋىتىن گازعا كوشىرۋگە بولادى. جالپى، گازداندىرۋ جۇمىستارى ءجۇرىپ جاتىر جانە جاقسى قارقىنمەن جۇرۋدە.
