سوڭعى جىلدارى قوعامدىق جۇمىسقا قاۋىرت ارالاسىپ، حالىقتىڭ ساياسي-قارجىلىق ساۋاتىن اشۋعا اتسالىسىپ جۇرگەن تانىمال كاسىپكەر مارعۇلان سەيسەمبايدان بيزنەستەگى ۇزەڭگىلەسى ارمانجان بايتاسوۆ سىر سۋىرتپاقتاعان ەكەن.
سەيسەمباي ساياساتقا ارالاسۋى مۇمكىن بە، تاققامىنەرلەر مەن اتقامىنەرلەرگە قويىلار تالاپ قانداي، ءبىز قاشان باقۋاتتى بولامىز، ۇكىمەت نەگە كاسىپكەردىڭ اسىنا ورتاقتاسىپ وتىر؟ وسى سىڭايداعى كوپتىڭ كوڭىلىندە جۇرگەن ءبىرقاتار ساۋالعا جاۋاپ قاتىپتى مارعۇلان مىرزا.
- مارعۇلان، سوڭعى جىلدارى ءبىرجولاتا قوعامدىق جۇمىسقا ويىسىپ، الەۋمەتتىك جەلىدە اجەپتاۋىر وقىرمان جيناپ ۇلگەردىڭ. مۇنداعى ماقساتىڭ نە؟
– مەن ءۇشىن اقشا، دۇنيە، اتاق قۋۋ بايانسىز ءىس. سەبەبى قۇندىلىق ەمەس. بەلگىلى ءبىر ولشەم بار. سول دەڭگەيگە جەتكەندە، سوعان جەتەقابىل بولعاندا اقشا تابۋ ماقساتسىز، ماعىناسىز ىسكە اينالادى.
قوعامدىق جۇمىسقا ويىسۋ تۋرالى وي كوپكە دەيىن كوكەيىمدە پىسىپ-جەتىلىپ كەلدى. ءسۇرىپ جاتقان ومىرىمە ءمان-ماعىنا بەرەتىن ىسپەن اينالىسقاندى ءجون كوردىم.
وسى ومىردەگى مۇراتىم اقشانىڭ سوڭىنان سالپاقتاۋ ەمەسىن الدەقاشان كوڭىلگە تۇيگەنمىن.
كەيىننەن الگى داۋعا شاتىلىپ (2009 جىلى كاسىپكەر اليانس بانكتىڭ قارجىسىن جىمقىردى دەپ كۇدىكتەلىپ، تەرگەلگەن بولاتىن) جەتى جىل ۋاقىتىم سوتتىڭ تابالدىرىعىن توزدىرۋمەن ءوتتى.
ۇلتقا، قوعامعا قىزمەت قىلۋ. ءتورت جىل بۇرىن وسى ۇيعارىمعا توقتاپ، ءبىرجولاتا بەكىدىم.
"ەندىگى قالعان عۇمىرىمدى قوعامعا، قورشاعان ورتاعا تيتتەي بولسا دا پايدام تيەرلىكتەي وتكىزەم" دەپ وز-وزىمە سەرت بەردىم.
كاسىپكەر رەتىندە كورگەن-تۇيگەنىمدى جۇرتپەن بولىسكىم كەلدى. الدىمەن ءبىزدىڭ جۇيەدەگى جاۋاپسىزدىقتىڭ شىرقاۋ شەگىنە جەتكەنىن سىنعا الدىم. "مەن جاۋاپ بەرەمىن" اتتى جوبا بيلىكتىڭ قىتىعىنا ءتيدى، بىلەم.
قىرىق كۇن بويى قۋدالاپ، تەرگەپ-تەكسەرىپ، اقىر سوڭى الگى جوبانى جاۋىپ تىندىم. ءبارىبىر بايىزداعان جوقپىن. كۇرەسۋدىڭ وزگە جولىن تاپتىم.
مەن مىنا قوعامعا قارىزدارمىن. وسى ەلدە ءتۋىپ-وسىپ، وسى ەلدە ءبىلىم الدىم. كاسىپ قىلدىم، ازدى-كوپتى ابىروي جينادىم.
ەردىڭ جاسىنان اسقان ءاربىر ازامات ارتىنداعى ەلگە بەرەشەك ەكەنىن ءتۇسىنىپ، بارىمەن ءبولىسۋى كەرەك. مۇنى تەك تابىسىمەن ءبولىسۋ دەپ ءتۇسىنۋ قاتە، ءبىلىمىڭدى، تاجىريبەڭدى وسى قوعامنىڭ يگىلىگىنە سارپ ەتسەڭ بورىشىڭدى وتەگەنىڭ.
– قوعامدىق ورتادا، الەۋمەتتىك جەلىدە بولسىن سەن ءسوز ەتەتىن ماسەلەلەردىڭ شەشىمى ساياساتقا تىرەلىپ تۇر. سولاي عوي؟
– البەتتە.
– بالكىم ساياساتقا ارالاسار ويىڭ بار شىعار؟ قوزعالىس نەمەسە ساياسي پارتيا قۇرۋدى قويىن داپتەرىڭە ءتۇرتىپ قويمادىڭ با؟
– قوعامعا قىزمەت قىلۋدى ساياساتتىڭ شەكاراسىمەن شەكتەۋ ءجون ەمەس. ساياسات سايقال قاتىن. ونىمەن ىلەسە جۇرەتىن داڭق، داقپىرت، بيلىكتىڭ بۋۋىنا ماسايراۋ بەت العان باعىتىڭنان اداستىرىپ تىنۋى مۇمكىن.
حالىققا قىزمەت ەتۋدە قوعامدىق جۇمىستان تازاسى جوق. بيلىككە تالاسام، مانساپ قۋام دەپ مارعۇلان دەگەن اتىمدى لاستاعىم كەلمەيدى.
ءوز باسىم ازاماتتىق قوعامعا، وسى قوعامداعى كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ بەلسەندى ازاماتتارعا سەنەمىن. ال بيلىككە... بيلىككە مۇلدە سەنبەيمىن.
بۇ زاماندا ەلدى شەندى-شەكپەندىلەر ەمەس، وسى قوعامداعى كۇن ءتارتىبىن قالىپتاستىراتىن ازاماتتار باسقارادى ەسەپتەيمىن.
كەز-كەلگەن جۇيە قوعامنىڭ تالاپ-تىلەگىنە قۇلاق اسپاي تۇرا المايدى. كۇن ءتارتىبى دەگەنىمىز تۇتاس قوعام تالقىعا ساپ، تارازىعا تارتاتىن ماسەلە كوتەرۋ.
بۇل قوعامدىق ىسپەن اينالىساتىن تۇلعالاردىڭ عانا قولىنان كەلەتىن ءىس. سەن كوتەرگەن ماسەلە قوعامدىق سيپات العاندا بيلىك سەن كوتەرگەن سەنارييدىڭ سوڭىنان ىلەسەدى. ىلەسۋگە ءماجبۇر بولادى. بۇل ءۇشىن مىندەتتى تۇردە بيلىكتە وتىرۋ، بيلىككە ۇمتىلۋ ماقسات ەمەس.
ازىرگى جاعدايدا جوعارىعا بارىپ جۇرتتىڭ ءسوزىن سويلەيمىن، حالىققا قىزمەت قىلام دەۋدىڭ ءوزى ۋتوپيا.
- كەرىسىنشە قۇر سوزبەن جۇيەنى وزگەرتەم دەۋ قيسىنسىز ەمەس پە؟
– مەن ءۇشىن قازاقستاننىڭ دەموكراتيالى ەلگە اينالعانى ماڭىزدى. تۇپكى مەجەم وسى. مۇنى كىم، قالاي جۇزەگە اسىرادى دەگەندە كوش باستار ادام مىندەتتى تۇردە مارعۇلان بولۋى كەرەك دەگەن مۇراتىم جوق. ءوزىمدى الدەبىر پارتيا جەتەكشى رەتىندە كورە المايمىن.
قازاقستاندى دەموكراتيالى ەلگە اينالدىرعىسى كەلەتىن كەز-كەلگەن قوزعالىسقا، ساياسي پارتيانىڭ قاتارىنا قوسىلۋعا ءازىرمىن. تەك ءبىر تالابىم بار.
الگى ۇيىمنىڭ ءتوراعاسى مورالدى تۇرعىدان ماعان قاراعاندا تازا بولۋى ءتيىس.
كەز-كەلگەن كوشباسشىعا قويىلار ەڭ باستى شارت - ار تازالىعى. ءبىزدىڭ جۇيەنىڭ داعدىسىنا ەنگەن مىقتى "حوزيايستۆەننيك"، مىقتى ۇيىمداستىرۋشى، بىلگىر ەكونوميست سەكىلدى تاپتاۋرىن تۇسىنىكتەر ەكىنشى كەزەكتەگى ماسەلە.
تۇپتەپ كەلگەندە ەل باسقارۋ دەگەنىمىز ءارقاشان، اركەزدە تاڭداۋ جاساۋ. دۇرىس تاڭداۋ جاساۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن ار تازالىعى كەرەك.
مەملەكەت بولسىن باسقانى بولسىن مىقتى شارۋاقور ادام باسقارۋى قاجەت دەگەن اۆتوريتارلى قاعيدالاردى سانامىزعا ءسىڭىرىپ تاستاعان.
ادامعا سەنگەن مۇرتتاي ۇشادى. زاڭى جۇمىس ىستەيتىن، دەموكراتيا دوگمالارى بۇرمالانبايتىن، بيلىكتىڭ نەگىزگى ءۇش ينستيتۋتى - زاڭ شىعارۋ، اتقارۋ جانە سوت قىزمەتى ۇستەمدىك قۇرعان مەملەكەتتى ناقۇرىس باسقارسا دا ءقاۋىپتى ەمەس.
ءبىزدىڭ قوعامنىڭ ەڭ ۇلكەن كەسەلى ادامعا سەنىپ ۇيرەنگەنبىز، ال بيلىك ينستيتۋتتارىنا سەنبەيمىز. بۇل استە دۇرىس قۇرىلعان قوعامنىڭ بەلگىسى ەمەس.
دەموكراتيالى ەلدەردە حالىق بيلىك ينستيتۋتىنا سەنگەنمەن، بيلىك باسىندا وتىرعان ات توبەلىنبەي توپقا كۇمانمەن قارايدى.
باتىستاعى دەموكراتيالىق ينستيتۋتتار بيلىك باسىنداعى ادامداردى قيا باستىرمايدى. ولاردا بيلىك بايۋدىڭ جولى دەگەن تۇسىنىك جوق. قاسىقتاپ، جاشىكتەپ، توننالاپ جەگىسى كەلەتىندەر بيلىك ينستيتۋتتارىنىڭ قاھارىنان قايمىعادى. امالسىز ءناپسىسىن تەجەپ وتىرادى. بيلىكتى ءوز قولايىنا قاراي قولدانعان ادامدى حالىقتىڭ ءوزى-اق ءتۇتىپ جەيدى.
قازاقستاندا دا وسىنداي قوعامنىڭ قۇرىلعانىن قالايمىن.
مەنىڭ قوعامدىق جۇمىسقا ويىسۋىمداعى تۇپكى ماقساتىم وسى. حالىقتىڭ ساياسي ساۋاتىن اشۋ.
قازاقستاندا بيلىكتىڭ نەگىزگى ءۇش ينستيتۋتى - زاڭ شىعارۋ، اتقارۋ جانە سوت قىزمەتى ۇستەمدىك قۇرىپ، دەربەس، تاۋەلسىز ب ا ق پايدا بولعاندا عانا مىنا مەن مارعۇلان بايىز تاۋىپ، نەمەرە-شوبەرەمنىڭ ورتاسىنا بارىپ وتىرامىن.
– ءبىز قالاي باقۋاتتى بولامىز؟ ەكونوميكا وركەندەۋ ءۇشىن قاي ەلدەن ۇلگى الىپ، قاي جولمەن ءجۇرۋىمىز كەرەك. وقىرماندارىڭ وسى ساۋالدى ءجيى قويادى ەكەن. ءبىزدىڭ دە بىلگىمىز كەلەدى.
– ءبىزدىڭ ۇكىمەت وسى كۇنگە دەيىن ءارقيلى، ءارتۇرلى باعدارلامانى سىناقتان وتكىزىپ كوردى. بىردە-بىرەۋى ءساتتى بولعان جوق. سەبەبى كوشىرمە. كوپشىلىگى كوشىرمە. دامىعان ەلدەردىڭ باعدارلاماسىن ءبۇتىن كۇيىندە ءبىزدىڭ ومىرگە بەيىمدەۋ بۇگىن دە، ەرتەڭ دە جۇزەگە اسپايدى.
تابىسقا جەتۋ ءۇشىن تابىستى ادامداردىڭ كۇندەلىكتى تىرشىلىگىن باقىلاۋ ماقسات ەمەس، كەرىسىنشە باي بولۋ ءۇشىن اۋەلدە قانداي قارەكەت قىلدى سوعان ءۇڭىلۋ قاجەت.
بىلايشا ايتقاندا باي ەلدەردىڭ قازىرگى دامۋ ۇلگىسىن ەمەس، ولاردىڭ وسىدان 30-40 جىل بۇرىنعى جەتىستىگىنىڭ باستاۋىندا تۇرعان جوبالاردى اقتارۋ كەرەك.
سوسىن "نە ىستەيمىز؟" ، "قايتەمىز؟" دەگەندى دوعاراتىن كەز كەلگەندەي. ۇكىمەت "نەمەن اينالىسپاۋىمىز كەرەك؟" ، "نە ىستەمەۋىمىز كەرەك؟" دەگەنگە باس قاتىرعانى ءجون. ونىڭ جاۋابى جەڭىل. مەملەكەتتىڭ ەكونوميكاداعى ۇلەسىن ازايتۋ.
مەملەكەتتەن مىقتى كاسىپكەر شىقپايدى. ۇكىمەت وسىنى تۇسىنەتىن كەزگە جەتتى. ونىڭ نەگىزگى مىندەتى بيۋدجەتكە تۇسەتىن تابىستى ۇقىپتاپ ۇلەستىرۋ. شەتەلدىك ينۆەستور، بايلاردان، كاسىپكەرلەردەن تۇسەتىن سالىقتى كومەككە كەدەي-كەپشىككە تاراتۋ.
ال سالىق قايدان تۇسەدى؟ ەكونوميكانى مەملەكەتتىڭ ءوزى بيلەپ توستەپ وتىرسا كاسىپكەردەن نە سۇرايسىڭ؟
بيلىك ەكونوميكانى بيزنەسكە تابىستاۋى كەرەك، كاسىپكەرگە تيەسەلى كەڭىستىكتى بوساتىپ بەرۋى ءتيىس.
قازىرگى كۆازيسەكتوردىڭ ۇلەسى ەكونوميكانىڭ 67 پايىزى ەكەن. ونىڭ تەندەرىنە قاتىساتىن كومپانيالاردىڭ ۇلەسى 10-15 پايىز. سوندا نارىقتىق ەكونوميكاعا وتكەنىمىز قايدا؟ انىعى ءبىزدىڭ ەلدى ءالى دە سوسياليزم ەلەسى كەزىپ ءجۇر.
مەملەكەتتىڭ ەكونوميكاداعى ۇلەسى 10 پايىزدان اسپاۋى ءتيىس. وسى كۇنگە دەيىن بيلىكتەگى بيىك مىنبەردەن بىردە-بىرەۋ "بىزدە جەكەنىڭ دۇنيەسىنە ەشكىم قول سۇقپايدى. بىرەۋدىڭ وركەندەگەن بيزنەسىن بىرەۋدىڭ بارىمتالاپ الۋىنى جول بەرىلمەيدى" مالىمدەگەن جوق. جەكەمەنشىكتى جەكە قۇندىلىق رەتىندە دارىپتەۋگە ءبىزدىڭ ۇكىمەت قۇلىقسىز.
ىقشامداپ اۋدارىلدى، ازىرلەگەن دۋمان بىقاي
