29 قىركۇيەكتە بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسى ەكى ەلدى اسكەري قاقتىعىسقا جول بەرگەنى ءۇشىن ايىپتادى. بۇۇ باس حاتشىسى انتونيۋ گۋتەررەش ەكى ەلدى اتىستى توقتاتىپ، بەيبىت كەلىسسوزدەر جۇرگىزۋگە شاقىردى.
ءبىراق ءازىربايجان مەن ارمەنيا كەلىسسوز جۇرگىزۋدەن باس تارتىپ، جاعدايدىڭ ۋشىعۋىنا ءبىر-بىرىن ايىپتاپ وتىر.
رەسەيدىڭ «روسسيا 1» تەلەارناسىنا بەرگەن سۇحباتىندا ءازىربايجان پرەزيدەنتى يلحام الييەۆ: «ارمەنيا پرەمەر-مينيسترى قاراباقتى ارمەنيانىڭ ءبىر بولشەگى دەپ اشىق ايتتى. مۇنداي جاعدايدا قانداي كەلىسسوز تۋرالى ايتۋعا بولادى؟»، – دەگەن پىكىر ءبىلدىردى.
الايدا جانجالعا نە تۇرتكى بولعانى بەلگىسىز.
ەكى ەل تىكۇشاق، درون، تانك جانە ارتيللەريا شىعارىپ، اتىسا باستادى. باكۋ مەن ەريەۆان ءبىر-بىرىن «تاۋلى قاراباقتان تىس جاتقان جەرلەرگە شابۋىل جاسادى» دەپ ايىپتايدى. ءبىر انىعى، ەكى مەملەكەت قارۋلى كۇشتەرىنىڭ اراسىنداعى تاۋلى قاراباقتاعى اسكەري شابۋىلدار ءالى توقتاعان جوق.
سوعىس وشاعىنان ءتۇرلى حابارلار تاراۋدا. ەكى تاراپ تا ءوز قارسىلاستارىنىڭ كوبىرەك زارداپ شەككەنىن ايتىپ جاتىر. ءازىربايجان اسكەريلەرى قاراباقتاعى بىرنەشە اۋىلدى ءوز باقىلاۋىنا العانىن حابارلاعان. ارمەنيا بۇل اقپاراتتى جوققا شىعارعان. ازىرگە بەلگىلىسى ەكى تاراپتان دا قازا تاپقاندار بار. ولاردىڭ اراسىندا بەيبىت تۇرعىندار دا بارى راستالعان.
الييەۆ پەن پاشينيان
بەلگىلى ساياساتتانۋشى دوسىم ساتپايەۆ ۇزاق جىلدار بويى جاۋلاسىپ كەلە جاتقان ەكى ەلدىڭ اراسىنداعى جاعدايدىڭ ۋشىعۋىنا توقتالىپ، نەگىزگى سەبەپتەردى اتاپ كورسەتتى.
«ءدال وسى اسكەري قاقتىعىستار كەزىندە شىندىققا جاناسپايتىن اقپاراتتار تاراۋدا. بۇل – ەڭ الدىمەن، ەكى تاراپتىڭ الەمدىك قاۋىمداستىق الدىندا وزدەرىنىڭ ارەكەتىن اقتاپ الماق ساياساتى. سونىمەن قاتار جانجالعا تاعى ءبىر سەبەپ، بيىل ءازىربايجانعا ءوزىنىڭ اسكەري قۋاتىن كورسەتىپ، تاۋلى قاراباقتىڭ قورعانىس شەبىن تەكسەرۋى قاجەت بولدى.
ال ارمەنيا سوڭعى جىلدارى قارۋلى كۇشتەرىن رەسەيدىڭ قارۋ-جاراعىمەن جابدىقتاپ، كرەملمەن تىعىز ىنتىماقتاستىق قۇردى. تاۋلى قاراباق باسشىلىعى دا ءوز اسكەرىن رەسەيدىڭ سوڭعى ۇلگىدەگى قارۋ-جاراعىمەن بەلسەندى تۇردە قامتاماسىز ەتۋگە كوشكەن.
ءازىربايجان دا رەسەيدەن قارۋ-جاراق ساتىپ الىپ، اسكەري كۇشىن ارتتىرعان. سونداي-اق بەلارۋستەن جانە وزگە دە ەلدەردەن بەلسەندى تۇردە قارۋ ساتىپ الىپ وتىرعان. قارۋ-جاراق جارىسى ەرتە مە، كەش پە قارۋلى قاقتىعىسقا ۇلاسارى انىق ەدى. بۇل كەز كەلگەن جانجالدى جاعدايدى ۋشىقتىرۋدىڭ كلاسسيكالىق ۇلگىسى»، – دەيدى ساياساتتانۋشى.
تاۋلى قاراباقتاعى قاقتىعىس تابيعي بايلىق كوزدەرىنىڭ باعاسىنا دا اسەر ەتۋى مۇمكىن. كاسپييدەگى الەمدىك نارىققا شىعاتىن مۇناي مەن گاز وڭتۇستىك كاۆكازداعى قۇبىرلار ارقىلى وتەدى. سوندىقتان تاۋلى قاراباقتاعى كەز كەلگەن قاقتىعىس نارىققا كەرى اسەرىن تيگىزۋى مۇمكىن.
كيكىلجىڭنىڭ قارا التىننىڭ نارىقتاعى قۇنىنا قانشالىقتى اسەر ەتەرىن الداعى ۋاقىتتا باعامدايتىن بولامىز.
«كوروناۆيرۋس پاندەمياسىنان كەيىن ەكونوميكالىق احۋالى كۇرت تومەندەپ كەتكەن ارمەنيا مەن ءازىربايجان مەملەكەتتەرىنىڭ باسشىلارى ءۇشىن تاۋلى قاراباقتاعى جانجال ساياسي ۇپاي جيناۋدىڭ مۇمكىندىگى سەكىلدى»، – دەيدى ساتپايەۆ.
ونىڭ پىكىرىنشە، پاشينيانعا ءوزىن ارمەنيا ەگەمەندىگىن جانە تاۋلى قاراباقتىڭ تاۋەلسىزدىگىن قورعاۋشى رەتىندە كورسەتۋ ماڭىزدى.
ال الييەۆكە ەلدەگى ەكونوميكالىق جاعدايدىڭ ناشارلاۋى، نارازى پىكىرلەردىڭ كوبەيۋىن ەسكەرە وتىرىپ، ءازىربايجان حالقىنىڭ قولداۋىن جوعالتپاۋ ماڭىزدى. ويتكەنى جەرىن قورعاۋ، تاۋەلسىزدىگىنىڭ باياندى بولۋى كەز كەلگەن مەملەكەتتىڭ ازاماتتارى ءۇشىن ءارقاشاندا قاسيەتتى بورىش بولماق.
قاقتىعىسقا نە سەبەپ؟
تاۋلى قاراباق ءازىربايجانداردىڭ تاريحي جانە مادەني مەكەنى. 1992-1994 جىلدارداعى قارۋلى قاقتىعىس كەزىندە ارمەنيا اسكەرىنىڭ قولداۋىنا يە بولعان سەپاراتيستەر ءازىربايجانعا تيەسىلى تاۋلى قاراباق پەن وعان جاقىن ورنالاسقان 7 وبلىستى ءوز باقىلاۋىنا العان.
بۇل ايماقتا اسكەري قاقتىعىس 1988 جىلى باستالدى. 6 جىلدان اسا ۋاقىتقا سوزىلعان قاقتىعىس كەزىندە 30 مىڭعا جۋىق ادام اجال قۇشىپ، جۇزدەگەن ەلدى مەكەن قيرادى. ايماقتىڭ ەكونوميكاسى مەن الەۋمەتتىك جاعدايىنا ورنى تولماس وراسان زور شىعىن كەلدى.
بۇدان بولەك، 1993 جىلى ءازىربايجاننىڭ تاعى 7 اۋدانى سوعىس وشاعىنا اينالىپ، ايماقتا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ارمياندار مەن ءازىربايجاندار اراسىندا جانجال جيىلەدى، بوسقىندار كوبەيدى. ەكى مەملەكەت اراسىندا كەلىسپەۋشىلىك كۇشەيە ءتۇسىپ، ەكى تاراپ تا ماسەلەنى ءوز بەتتەرىنشە شەشۋگە ۇمتىلدى.
ءازىربايجان بۇل ماسەلە مەملەكەتتىڭ ىشكى ساياسي جاعدايى ەكەنىن، سوندىقتان ونى شەشۋ قۇقىعى وزىنە تيەسىلى ەكەندىگىن ايتا كەلىپ، مەملەكەتتىڭ تەرريتوريالىق تۇتاستىعىنا قاتەر توندىرگەن ارمەنيانىڭ ىس-ارەكەتىن اگرەسسيا دەپ ايىپتادى.
بيىل شىلدە ايىندا تاۋلى قاراباقتا تۇتانعان قاقتىعىستان ەكى جاقتان كەم دەگەندە 17 اسكەري جانە ءبىر بەيبىت تۇرعىن قازا بولعان. سول كەزدە دە ارمەنيا مەن ءازىربايجان اسكەري دروندارمەن، ارتيللەريامەن اتىسقان.
ايتا كەتەرلىك جايت، تاۋلى قاراباق تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعانىمەن، ونى الەمنىڭ بىردە-بىر ەلى مويىنداعان جوق.
ارمەنيا پرەمەر-مينيسترى نيكول پاشينيان 30 قىركۇيەك كۇنى «بيلىك تاۋلى قاراباقتىڭ تاۋەلسىزدىگىن مويىنداۋ مۇمكىندىگىن قاراستىرىپ جاتىر»، – دەپ مالىمدەدى.
پاشينياننىڭ بۇل مالىمدەمەسى وتقا ماي قۇيعانداي بولدى. ءازىربايجاننىڭ رەسەيدەگى ەلشىسى پولاد بۋلبۋل-وگلى:
«ارمەنيا تاۋلى قاراباقتىڭ تاۋەلسىزدىگىن مويىندايتىن بولسا، بۇل جاعدايدى شيەلەنىستىرىپ، سوعىس ءورتىنىڭ تۇتانۋىنا الىپ كەلەدى»، – دەگەن پىكىر ءبىلدىردى.
ونىڭ اتاپ وتكەنىندەي، ءازىربايجان ارمەنيانىڭ بۇل ارەكەتىن جاۋاپسىز قالدىرمايدى. ارمەنيا الەم الدىنداعى ابىرويىنان جۇرداي بولادى.
«ارمەنيا تاراپىنىڭ تاۋلى قاراباقتى مويىنداۋى ازىربايجانمەن اراداعى بارلىق ديپلوماتيالىق كەلىسسوزدەردىڭ كۇيرەۋىنە اكەلەدى»، – دەدى بۋلبۋل-وگلى.
ساياساتكەر مۇحتار تايجان دا ەكى ەل اراسىنداعى اسكەري قاقتىعىسقا بايلانىستى ءوز پىكىرىن ءبىلدىردى:
«ەشكىم ەشقاشان ءوز جەرىنەن وڭاي ايىرىلمايدى. كەز كەلگەن حالىق ونى قايتاراتىن ۋاقىتتى كۇتىپ جۇرەدى.
ارمەنيا تاۋلى قاراباقتى ءازىربايجاننان 1992-1994 جىلدارى رەسەي اسكەرىنىڭ ارالاسۋى ارقاسىندا تارتىپ الدى. وسى كۇنگە دەيىن ءازىربايجان كۇش جيناپ، ءوز جەرىن قايتارىپ الاتىن ۇرىمتال تۇستى كۇتىپ كەلدى.
مەن ولاردى جاقسى تۇسىنەمىن، اتا-بابالار جەرى قاشاندا قىمبات. قازاقستان ۇجىمدىق قاۋىپسىزدىك كەلىسىم شارتى ۇيىمى مۇشەسى رەتىندە قانداي جاعداي بولماسىن، حالىقارالىق قۇقىق نورماسىن ورەسكەل بۇزعان ارمەنياعا ەشقانداي كومەك كورسەتپەۋى كەرەك.
ماسەلە، ءازىربايجان مەن قازاقتاردىڭ باۋىرلاس تۇركىلەر بولۋىندا دا ەمەس، ماسەلە بۇلاي اسكەري كۇش قولدانىپ، كورشىنىڭ جەرىن تارتىپ الۋعا بولمايتىنىندا. بۇل وپ-وڭاي بول سالمايدى. قاشاندا جاۋاپ بەرەتىن كۇن تۋادى»، – دەدى تايجان.
تاۋلى قاراباق الەم نازارىندا
اقش پرەزيدەنتى دونالد ترامپ ءازىربايجان مەن ارمەنيا اراسىنداعى باستالعان قاقتىعىستارعا قاتىستى «بۇل ايماقتاعى ەلدەرمەن بايلانىسىمىز جاقسى، ءتۇرلى سالادا ارىپتەستىك ورناتۋدامىز. تاۋلى قاراباق؟ قاقتىعىستى توقتاتىپ، سوعىستىڭ الدىن الامىز با جوق، ونى ۋاقىت كورسەتەدى...» دەدى.
رەسەي پرەزيدەنتى ۆلاديمير ءپۋتيننىڭ پىكىرىنشە، قاقتىعىستى ءارى قاراي بولدىرماۋ ءۇشىن قولدان كەلەر بارلىق شارالاردى قابىلداۋ قاجەت.
باستى مىندەت – سوعىس ءورتىنىڭ تۇتانۋىنا جول بەرمەۋ كەرەك.
بۇۇ باس حاتشىسى انتونيۋ گۋتەررەش تاۋلى قاراباقتاعى اسكەري قاقتىعىستارعا قاتىستى مالىمدەمە جاساپ، بۇۇ پوزيسياسىن ءبىلدىردى. ۇيىم باسشىسى ءوز مالىمدەمەسىندە ەكى تاراپقا دا ۇندەۋ جولداپ، «اسكەري قيمىلداردى دەرەۋ توقتاتىپ، كەلىسسوز وتكىزۋگە» شاقىرعان.
بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ 1993 جىلعى №884 رەزوليۋسياسىندا ۇيىم مۇشەلەرىنىڭ ارمەنيانىڭ ءازىربايجانعا باعىتتالعان اگرەسسياسىن ايىپتايتىنى تايعا تاڭبا باسقانداي جازىلعان.
«ءازىربايجاننىڭ تەرريتوريالىق تۇتاستىعىنا قول سۇعىلماۋى كەرەك. حالىقارالىق شەكارالاردىڭ بۇلىنۋىنە جول بەرىلمەسىن. بوگدە ەلدىڭ اۋماعىن كۇش قولدانىپ تارتىپ الۋعا توسقاۋىل قويىلسىن. بۇۇ زانگەلان اۋدانى مەن گوراديزا قالاسىن وككۋپاسيالاعان، بەيبىت تۇرعىندارعا وق جاۋدىرىپ، ءازىربايجان تەرريتورياسىنا تۇمسىق تىققان ارمەنيا بيلىگىن ايىپتايدى»، – دەلىنگەن اتالعان رەزوليۋسيادا.
تۇركيا پرەزيدەنتى رەجەپ تايىپ ەردوعان ارمەنيادان «ءازىربايجاننىڭ وككۋپاسيالاپ العان جەرىنەن تەز ارادا كەتۋى كەرەك» دەپ مالىمدەدى.
«ارمەنيانىڭ تاۋلى قاراباقتى وككۋپاسيالاپ الۋىمەن باستالعان ايماقتاعى جانجالدى توقتاتۋعا ۋاقىت كەلدى. ءازىربايجاننىڭ شىدامى تاۋسىلدى. باكۋ ءوز كۇشىمەن ارميان وككۋپاسياسىنا قارسىلىق ءبىلدىرىپ، نۇكتە قويىپ جاتىر»، – دەدى ەردوعان.
ارميان سولداتى ءازىربايجان جەرىندە نە ىستەپ ءجۇر؟
ارمەنيا مەن تاۋلى قاراباق اسكەري جاعداي جاريالاپ، بۇكىل اسكەرىن سوعىسقا دايىندادى. سونداي-اق ارمەنيادا 18-55 جاس ارالىعىنداعى ەر ادامدار اۋماقتىق اسكەري كوميسسارياتتاردىڭ جازباشا رۇقساتىمەن عانا ەلدەن كەتە الادى. بۇل تۋرالى ەلدىڭ ازاماتتىق اۆياسيا كوميتەتىنە سىلتەمە جاساعان Sputnik ارمەنيا حابارلادى.
28 قىركۇيەكتە ءازىربايجان پرەزيدەنتى يلحام الييەۆ ەل اسكەرىن جارتىلاي موبيليزاسيا جاساۋ تۋرالى مالىمدەمە جاسادى.
ءازىربايجان دا اسكەري جاعداي جانە كومەندانت ساعاتىن جاريالاپ، شەكارالىق ايماقتاردا اسكەري وقۋ-جاتتىعۋ جيىنىن باستاعانىن مالىمدەدى. سونىمەن قاتار ەلدەگى شيەلەنىستى جاعدايعا بايلانىستى ازاماتتارعا الەۋمەتتىك جەلىلەرگە قولجەتىمدىلىك شەكتەلەدى.
– ءبىز ءوز جەرىمىزدە سوعىسىپ جاتىرمىز، بۇگىندە ءازىربايجان جەرىندەگى ءازىربايجان ارمياسى جاۋعا سوققى بەرىپ جاتىر. ارميان سولداتى ءازىربايجان جەرىندە نە ىستەپ ءجۇر؟ ءبىزدىڭ ماقساتىمىز ءادىل، ءبىز جەڭەمىز!»، – دەدى الييەۆ حالىققا ارناعان ۇندەۋىندە.
ءازىربايجان پرەزيدەنتى ارميان اسكەرلەرى قاراباقتان ءبىرجولاتا كەتكەن جاعدايدا عانا ايماقتا بەيبىتشىلىك ورنايتىنىنا سەنىمدى. كەلىسسوزدەردەن ناتيجە بولماسا، باكۋ بۇل ماسەلەنى اسكەري جولمەن شەشۋگە دايىن ەكەنىن جەتكىزدى.
ءازىربايجان رەسپۋبليكاسىنىڭ قازاقستانداعى ەلشىسى راشاد مامەدوۆ اتاپ وتكەنىندەي، وسىعان دەيىن ايماققا قاتىستى ونداعان كەلىسسوز جۇرگەن. الايدا بارلىعى ناتيجەسىز اياقتالعان.
«كەلىسسوزدەر بارىسىندا قاقتىعىستى شەشۋدىڭ ءتۇرلى نۇسقالارى ۇسىنىلدى. الايدا ءازىربايجان ءوزىنىڭ اۋماقتىق تۇتاستىعىن قالپىنا كەلتىرۋدى، تاۋلى قاراباقتى وككۋپاسيالىق كۇشتەردىڭ تاستاپ شىعۋى جانە ءازىربايجانداردىڭ اتامەكەنىنە ورالۋى (تاۋلى قاراباقتى ايتادى، رەد.) ۇستانىمىن ءارقاشان الدىڭعى قاتارعا شىعاردى. ءازىربايجان ءوز اۋماعىندا، اتاپ ايتقاندا، تاۋلى قاراباقتا تۇراتىن ارميان قاۋىمداستىعىنا ءوزىن-وزى باسقارۋدىڭ جوعارى مارتەبەسىن بەرۋگە دايىن جانە ءارقاشان دايىن بولعان» دەيدى ەلشى مىرزا.
ايتا كەتەلىك، 1994 جىلى قارۋلى قاقتىعىستى توقتاتۋ تۋرالى بىشكەك پروتوكولى قابىلدانىپ، وعان ارمەنيا دا، ءازىربايجان دا قول قويعان.
ازىرلەگەن قۋانىش راحمەتوللا ۇلى
