اكەمنىڭ ماڭگىلىك ساپارعا اتتانعانىنا دا كوزدى اشىپ جۇمعانشا 3 جىلدىڭ ءجۇزى بولدى. باليعات جاسىنان اسىپ كەلە جاتقان بالالارىما قاراپ وتىرىپ، ءوزىمنىڭ قالاي بالادان اكەگە اينالعانىمدى، ەندى اتاعا قاراي بەت تۇزەپ بارا جاتقانىمدى سەزىنگەن سايىن، «اكە» دەگەن ۇعىمدى قاشان ءبىلدىم، اكەمدى قاشان جاقىنىراق تانىدىم دەپ وتكەن ءومىر جولدارىنا ۇڭىلە تۇسەمىن.
ەڭ العاش اكەمدى ءتۇس توقتاتىپ تانىعانىم، اكەمنىڭ بەينەسى كوڭىلىمدە ماڭگىلىك ساقتالىپ قالعانى شاماسى 5 جاس كەزىم بولسا كەرەك. كوكتەمنىڭ العاشقى ءساتى، اۋىل شەتىندە توپ ادام تاڭبا سالۋ ءۇشىن شۋ اساۋلارعا شالما سالىپ جاتتى. اكەم ارقانىن الىپ ورتاعا شىققاندا اينالا تولى ادام: «مىنانىڭ اۋسەلەسىن كورەيىك» دەپ قيقۋلاپ كەتتى. اكەمنىڭ شالماسى دا ءتۇستى، الاسۇرا اتىلعان اساۋ، اكەمدى شىلبىر بويى سۇيرەپ، شىڭعىرا كوككە شاپشىپ بارىپ، سەندەلىپ تۇرىپ قالدى. كەيىن بايىپتاسام، بۇل كەز قىتايدا اتىشۋلى مادەنيەت توڭكەرىسى شەگىنە جەتىپ، مەملەكەت ءتوراعاسى ليۋ شاۋ چي، باس سەكرەتار دىڭ شاۋپيڭنەن باستاپ قىستاق سەكرەتارلارىنا دەيىن «بيلىك باسىنداعى تۇزەتىمپازدار» اتالىپ، قىزمەتىنەن قۋىلعان، تۇرمەگە قامالعان سۇراپىل كەزەڭ ەكەن. اكەم دە قىستاق سەكرەتارىنان بوساپ، كۇرەسكە تارتىلىپ، جىلقى باعۋعا شىعارىلىپتى. جۇمىس دەپ ءۇي بەتىن كۇنى-تۇنى كورمەيتىن اكەم وتباسىمىزعا كوبىرەك ايالداپ، مەنىڭ سانامدا تۇڭعىش رەت وسىلاي ساقتالىپ قالعان-دى.
اكەمنىڭ وتكەن ومىرىنە ۇڭىلسەم اڭىزعا، تاۋەكەلگە تولى ەكەن. عاسىرعا تاياۋ عۇمىرىندا ءۇش قوعامدىق ءتۇزىمنىڭ، اتاپ ايتقاندا قىتايداعى جارتىلاي فەوداليزمنىڭ، ءسوسياليزمنىڭ، قازاقستانداعى كاپيتاليزمنىڭ كۋاسى بولىپ، ەكى مەملەكەتتە ءومىر ءسۇردى. «ايعىر سويعان ءساتتىباي اتانىپ، ءيسى قىزايعا تانىمال بولعان ءساتتىباي ءبيدىڭ داۋلەتى نەمەرەلەرىنىڭ – اكەمنىڭ اكەلەرىنىڭ تۇسىنا كەلگەندە شايقالىپ، كەدەيلىكتىڭ قامىتىن ارقالايدى دا، اكەم 12 جاسىندا دۇنگەندەردىڭ مالىن باعىپ، جالشى اتانادى. قابىرعاسى قاتپاي، قارا جۇمىسقا جەگىلگەن ەتى ءتىرى جىگىت ەرتە ەسەيەدى. مال باعىپ، ەگىن سالىپ ءجۇرىپ، وزدىگىنەن ۇيرەنىپ، حات تانىپ الادى. رۋىمىزدىڭ ەلۋ باسى ءالىپباي اكەسىنىڭ قاسىندا ءجۇرىپ ون باسى بولادى، ەلۋ باسىلىققا ۇسىنىلادى.
قىتايدا جەر-جيحاندى تىتىرەتىپ، كوممۋنيستەر بيلىك باسىنا كەلىپ، جاڭا جۇيە قۇرىلعاندا، ءوزى سياقتى شارۋالارمەن بىرگە اكەم دە جاڭا جۇيەنىڭ قوعامدىق قۇرىلىسىنا ات سالىسادى. اتىرەد باستىعى، قىستاق باستىعى، قىستاق سەكرەتارى، اۋىلدىق ۇكىمەتتىڭ مال شارۋاشىلىعىنا جاۋاپتى ينسپەكتورى دارەجەسىنە دەيىن كوتەرىلىپ، بار كۇش-قايرات، اقىل-پاراساتىن تۋعان جەرىن كوركەيتۋگە جۇمسادى.
ساياساتتا وڭشىلدىققا قارسى تۇرۋ، ەكونوميكادا شويىن قورىتۋ ناۋقانى ءساتسىز اياقتاپ، رومانتيك اقىن، فيلوسوف، ءتوراعا ماو ەكىنشى شەپكە شەگىنىپ، بيلىكتىڭ شىلبىر-تىزگىنى ليۋ مەن دىڭ-عا تيگەندە توڭكەرىس پەن تاپتىق كۇرەس از دارىپتەلىپ، ەكونوميكاعا ءمان بەرىلە باستايدى. مىنە، وسى كەزدە اكەم باستاعان قىستاقتىڭ ءتۇتىنى ءتۇزۋ ۇشىپ، مال سانىنىڭ ءوسۋ كورسەتكىشى وبلىس بويىنشا رەكوردتىق دەڭگەيگە كوتەرىلەدى. ىسكەر باسشى، وزات شوپان اتانعان ەكى ادام پەكينگە اۋىلشارۋاشىلىق كورمەسىنە شاقىرىلادى. سوڭىندا اۋدان باسشىلىعىنا جاقىن ادام پەكيگە بارادى دا، اكەم قالىپ قويادى. اششى تەرىنىڭ وتەۋى دەپ بىلەتىن اكەمنىڭ بۇل ارمانى كەيىن مەن پەكين ۇلتتار ۋنيۆەرسيتەتىنە ءتۇسىپ، وقۋدى ءتامامدار كەزىمدە ورىندالدى. ءبىر اۋىز جۇڭگو ءتىلىن بىلمەسە دە جالعىز ءوزى پەكينگە ىزدەپ كەلىپ، بايىرعى اسەم قالادا ايلاپ تۇردى، حان سارايىن كوردى، ۇلى قورعانعا كوتەرىلدى. پەكيندە جۇمىسقا قالۋىما رازىلىعىن بەرىپ، ىقىلاسىن ايتتى.
اكەم ءوزى كوپ وقىماسا دا، وقۋدىڭ ءقادىرىن جاقسى ءبىلدى. بالالارىنىڭ ءبارىنىڭ وقۋىنا، جوعارى ءبىلىم الۋىنا ايرىقشا كوڭىل ءبولدى. جۇمىستا وزىنە دە، وزگەگە دە قاتال تالاپ قويا ءبىلدى. جالقاۋلىققا، سالاقتىققا جانى قاس بولدى. ۇنەمى اۋزىنان تاستامايتىن ماتەلى «ولاقتان سالاق جامان» ەدى.
كوكتەم كەزىندە مالدى تاۋعا كوشىرەتىن بولىپ، جولدا كەزدەسەتىن كىشكەنە وزەنگە كوپىر سالۋعا بىرەۋدى جۇمسايدى. جۇمىستى قول ۇشىمەن ىستەپ، بارعانىنان كەلگەنى تەز بولعان الگى ادامنىڭ جۇرىسىنەن كۇدىكتەنگەن اكەم، الگىنىڭ ءوزىن ەرتىپ وزەن باسىنا كەلسە، ءبىر قورا قوي ەمەس، بىرنەشە ادام وتۋگە جارامايتىن، سەلكىلدەپ بيلەپ تۇرعان كوپىردى كورەدى دە، كوپىردەن ءوزىڭ ءوت دەپ بۇيىرادى. اۋپىرىمدەپ اياعىن سۋعا مالىپ، وزەننەن ارەڭ وتكەن الگى كىسى اۋىلدىق ۇكىمەتكە: «ءالياسقار مەنى قىل كوپىردەن وتكىزدى» دەپ ارىزدانىپ بارادى. ەندى ءبىر ەگىن وراعى كەزىندە وتىزداي سايلاۋىت جىگىتتى قاسىنا الىپ، ءوزى شالعى ۇستاپ، ەڭبەك باسەكەسىن ۇيىمداستىرادى. سوندا قيسسا-داستان جاتتاپ، سىلدىر ءسوز ايتۋدان قولى تيمەيتىن سادىق دەيتىن اۋىلداسىمىز ءشوپتىن باسىن سىندىرماپتى. باسەكە سوڭىن قورىتىندىلاعان اكەم 29 جىگىتتىڭ ناتەجيەسىن ايتا كەلىپ، «وتىزىنشى سادىقتا سان جوق» دەگەن ەكەن. بۇل ءسوز كەيىن اۋىلىمىزدا ماتەلگە اينالىپ كەتتى.
وتكەن عاسىردىڭ سوڭعى ون جىلدىعىندا سوۆەت يمپەرياسى ءوز ىشىنەن ىدىراپ، وتار ەلدەر تاۋەلسىزدىگىن جاريالاي باستادى. ستۋدەنت كەزىمىزدەن «ازاتتىق» راديوسىنان ەركىندىك پەن بوستاندىقتىڭ رۋحىن بويىنا دارىتىپ، «قازاق ادەبيەتى» مەن «جۇلدىز» جۋرنالىنان ۇلتتىق رۋح پەن ءداستۇرلى سانانىڭ ۋىزىنا قانعان ءبىزدىڭ ۇرپاق 1991 جىلى 16 جەلتوقساندا قازاق تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعاندا، ءارى-سارى بولماستان، قولىنداعى جۇمىسىنا، العالى تۇرعان پاتەرىنە، كوتەرىلگەلى تۇرعان لاۋازىمىنا، باسپادا تەرۋدە تۇرعان كىتابىنا قاراماي، ءارتۇرلى جولمەن اندىزداپ اتامەكەنگە قاراي ات باسىن بۇردى.
ورتانىڭ وزگەشەلىگى، نارىقتىڭ قىسپاعى، ءتىلدىڭ بوتەندىگى، قاساڭ بيۋروكراتيا، تامىرىن تەرەڭ جايعان كوررۋپسيا جىگەرىمىزدى جاسىتىپ، ەڭسەمىزدى تۇسىرمەدى. قايتا كوپپەن كورگەن ۇلى تويدىڭ دۇرمەگىمەن ومىردەن ءوز ورنىمىزدى تابۋعا ۇمتىلدىق. بالالى بولدىق، پاتەر الدىق. تىرشىلىك كوزىمەن قاراعاندا بۇل دا ءبىر ءومىردىڭ ولشەمى ەدى. سودان 1997 جىلدىڭ كوكتەمىندە قازاقستان ازاماتتىعىن الۋعا بەل بۋىپ، اكەمنىڭ الدىنان ءوتىپ، باتاسىن الايىن دەپ قىتايداعى اۋىلىما باردىم. ەس بىلگەلى ءبىزدىڭ وتباسىدا ماڭىزدى ماسەلەلەر تاڭەرتەڭگى شايدا تالقىلانىپ، شەشىلەتىن. شىنىنىڭ قىدىرىسى باياۋلاپ، شاينەكتەگى شاي سارقىلىپ، ەكى-ۇش جاڭالاڭعاننان كەيىن وقىعان-توقىعانىمدى بايىپتاپ، ەكى ەلدىڭ ساياساتىن ساراپتاي كەلە، اكەمە بۇيىمتايىمدى جەتكىزدىم. قولىنداعى كەسەسىن سوراپتاي كەلە، ءۇنسىز ويعا باتقان اكەم، وقىس سۇراق قويدى:
– بالام، اسكەري قۇقىق انا پاتشالارىڭ نازاربايدىڭ ءوز قولىندا ما؟
– ارينە، ءوز قولىندا، بۇكىل ارميانىڭ باس قولباسشىسى نۇرەكەڭ، جاقىندا عانا قازاقستاننىڭ تەڭىز ارمياسى قۇرىلدى.
– ولاي بولسا، بالام، بەردىم باتامدى. اللا-تاعالا قولداپ-قۋاتتاپ العان بەتىڭنەن جارىلقاسىن، اتا-بابا ءارۋاعى جەبەپ ءجۇرسىن، ءامين!
ارادا جىلدار ءوتتى، ەسكى عاسىر اياقتاپ، جاڭا عاسىر بوداندىق قۇرساعىنان قۇتىلعان تاۋەلسىز ەلدەرگە ءوز كوكجيگىن ايقارا اشىپ، تاريح الدىندا بورىشىن ورىنداۋعا مۇمكىندىك بەردى. ەلمەن بىرگە ءبىزدىڭ كاسىبىمىز جاڭارىپ، ءناسىبىمىز تۇگەندەلدى. قىتايعا ساپارىمىز جيىلەي باستادى. 2003 جىلدىڭ سوڭعى ساپارلارىندا اكەمنىڭ جانارىنان الدەبىر مۇڭدى بايقاپ، ءار سوزىنەن ءجان-تانىن ۋايىم-قايعى بيلەپ بارا جاتقانىن سەزەتىن بولدىم. ءقايتسىن، جاسى ۇلعايىپ، قايراتى قايتقان سوڭ، ءومىر بويى تىرنەشتەپ جيعان داۋلەتى كوز الدىندا شاشىلىپ، سارقىلا باستاعان، جەر توزىپ، سالت جاڭارىپ، بۇرىنعى مامىراجاي تىرلىكتىڭ كەتەۋى كەتىپ، قيۋى قاشقان. ۇرپاعىمەن مىڭ جاسايمىن دەيتىن اتا-بابا وسيەتى قىتايدىڭ «ءبىر وتباسى – ءبىر بالا» ساياساتىمەن كوزدەن بۇلبۇل ۇشقان. وسى تاقىرىپتاردى قاۋزاعان بىرنەشە كەڭەستەن كەيىن تاڭعى شاي ۇستىندە بۇكىل اۋلەتىمىزدى ءوز ەرىكتەرىمەن اتامەكەنگە ءبىرجولا كوشىرىپ اكەتۋ جونىندە ويلانىپ جۇرگەنىمدى اشىپ ايتتىم. ءبىراز ۇنسىزدىكتەن كەيىن اكەم ەڭسەسىن تۇزەپ، ساۋساقتارىن بىر-بىردەن بۇگە وتىرىپ ءتىل قاتتى: «بالام، مەنىڭ اكەم ادىلبەك، ونىڭ اكەسى ابەن، ودان ءارى ءساتتىبايدىڭ باسى وسىندا جاتقانىمەن، قۋاندىق، شولاق اتامىزدىڭ باسى تارباعاتايدا جاتىر. ودان ءارى التىنشى، جەتىنشى اتالارىمىز الاكول، اياگوزدە جاتىر. بارسام بارايىن»، – دەدى.
[caption id="attachment_23641" align="alignright" width="343"]
ءومارالى ادىلبەك ۇلى[/caption]
2004 جىلدىڭ كۇزىندە اكەم 84 جاسقا قاراعان شاعىندا كىندىك كەسىپ كىر جۋعان، ات جالىن تارتىپ ءمىنىپ، ازامات اتانعان، ۇل ءوسىرىپ، قىز ۇزاتقان، رۋلى ەلدىڭ ءسوزى ۇستار اقساقالى بولعان مەكەنىن تاستاپ، ۇرپاق قامى دەپ اتامەكەنگە ات باسىن تىرەدى. قوپالى قامىس، شەڭگەل-شەڭگەل شي، ءيىسى اڭقىعان جۋسان، ەرمەن، ميا، قاراعايى، شەتەنى، باقا-تالى وتالماي سىڭسىپ تۇرعان جەتىسۋدىڭ كوركەم تابيعاتى اكەمنىڭ كوڭىلىنەن شىقتى: «پاي-پاي، بالام-اي، الپىس جاسىمدا كەلەتىن جەر ەكەن»، - دەپ اينالاسىنا سۇيسىنە قاراعانى ءالى كوز الدىمدا. كوشىپ كەلگەن جىلى جاسىنىڭ ۇلعايعانىنا قاراماي، بىر-ەكى اي بويى ەرۋلىككە شاقىرعان اعايىن، دوس، تۋىس-تۋعاننىڭ ىستىق ىقىلاسىنا بولەندى. سوندا ايتقان ءسوزى ەدى: «باسە، ەل بۇل جاققا كوشەمىز دەپ نەگە ەلەڭدەپ كەتتى دەسەم، بۇكىل يگى-جاقسىنىڭ – ساسان ءبيدىڭ، بايەكە ءبيدىڭ، شىلبى ءالىماقۇننىڭ، ەستەمەستىڭ، تاڭجارىقتىڭ، ابەۋدىڭ، سىرايىلبەكتىڭ ۇرپاقتارى كەلىپ الىپسىندار عوي».
اكەم مىنەزى بار ادام ەدى، قاشان قايراتى قايتقانشا ونە بويىن كەرنەپ تۇرعان ەنەرگيا سىرت كوزگە ايقىن بايقالىپ تۇراتىن. ءوزى «ارقام بار» دەيتىن. جاس كەزىندە شارشى توپقا ءتۇسىپ بالۋان بولعانىن، اۋىل تىزگىنىن ۇستاپ جۇرگەندە تالاي ەل داۋى، جەر داۋىمەن توپقا ءتۇسىپ، سول كەزدىڭ سالتى بويىنشا ءبىر توقتىنىڭ ەتىن جەپ، بىرنەشە تەگەنە قىمىز ىشكەنىن بۇل كۇندە كوزىن كورگەندەر اڭىز قىلىپ ايتادى.
اكەم زەينەت جاسىنا جەتپەي تۇرعاندا-اق سول زاماننىڭ جەڭسىك سۋسىنى بولعان اراقتى مۇلدەم تاتپاي كەتتى. تەمەكى، ناسىبايعا و باستان جوق ەدى. تاڭ بوزىنان قاس قارايعانشا دامىل تاپپاۋ ءومىرىنىڭ داعدىسى بولدى. سول ارەكەتىنىڭ ارقاسى شىعار، قاشان ومىردەن وزعانشا اۋرۋحانا جاعالاپ، دارى-دارمەككە ءۇيىر بولمادى.
كارىلىك ماڭدايىنا ءاجىم، بەلىنە سالماق سالعان سايىن تاۋلى جەردىڭ بۇلتىنداي تەز ءۇيىرىلىپ، تەز اشىلاتىن اشۋى ءساليقالى سابىرلىققا اۋىسىپ، كىسىنىڭ مىسىن باسىپ تۇراتىن ايبىنى قامقور اتانىڭ قورمال قۇشاعىنا اينالىپ كەتتى. كۇيگەلەك، مازاسىز، تىنىمسىز شال ەمەس، سابىرلى، شۇكىرشىلىگى مول، ساباز اقساقال بولىپ ورتامىزدى تولتىرا ءتۇستى. مەن ەس بىلگەلى جاتسا-تۇرسا دا «يا، اللا، بالا-شاعا مەن جامان كەمپىرىمنىڭ الدىن دا ال» دەپ دۇعا قىلۋشى ەدى. وسى دۇعاسىن اللا نەگىزىنەن قابىل قىلدى. 2010 جىلى مامىر ايىنىڭ 29-ى كۇنى اۋىرماي-سىرقاماي كوز الدىمىزدا دۇنيەدەن وزدى. سول ءسات تۇيسىگىمدە ماڭگىلىك ساقتالىپ قالدى. باسىندا قولىمدى قىسىپ جىبەرمەي وتىردى. بىرتە-بىرتە قولى بوساپ، كوز جانارى ورگە تارتا بەردى. ءبارىمىز شۋلاپ كەتتىك. ەسىككە قاراسام قاسيەتتى ۇزىناعاش جەرىندە دۇنيەگە كەلگەن جيەن شوبەرەسى ەسىكتەن ەڭبەكتەپ كىرىپ كەلەدى ەكەن. ءبارىمىزدىڭ رازىلىعىمىزدى الىپ، اكەمنىڭ جانى عارىشقا ۇشىپ بارادى. جاڭا ءومىردىڭ، جاڭا بولاشاقتىڭ ەلشىسىندەي بولىپ جاس نارەستە ءالياسقاردىڭ قاراشاڭىراعىنىڭ تابالدىرىعىن اتتاپ كەلەدى. ءومىردىڭ جالعاستىعى دەگەن وسى شىعار.
مولدالار كەلىپ، دىندىك راسىمدەر وتەپ، اكەمنىڭ بەتىن تۇزەپ جاتقىزعان كەزدە، جاستىعىنىڭ استىنان شىتقا تۇيىلگەن ءبىر ۋىس توپىراق تاۋىپ الدىق. ءىنىمنىڭ ايتۋىنشا، سوڭعى رەت قىتايعا بارعان ساپارىندا اكەم باباسى ءساتتىباي ءبيدىڭ جاز جايلاۋى بولعان، وتكەن عاسىردىڭ 80ء-شى جىلدارىندا قىتايدا رەفورما ءجۇرىپ، جەكە-مەنشىك قالىپتاسقاندا ءبىزدىڭ اۋلەتتىڭ يەلىگىنە وتكەن، ايگىلى ساياحات ورتالىعى كولدەنەڭگە ءتيىپ تۇرعان ناۋا دەگەن اتا قونىسىمىزدىڭ توپىراعى ەكەن. اكەم جاسىنىڭ ۇلعايعانىن سەزىپ، ەندى قايتىپ كەلە الماسپىن دەپ، شىتقا ءتۇيىپ الا كەپتى. ناۋانىڭ ءبىر ۋىس توپىراعى اتامەكەننىڭ توپىراعىنا وسىلاي ۇلاستى.
ءيا، اكە، ەلىمىزدىڭ ابىزى بولماساڭ دا، اۋىلىمىزدىڭ اقساقالى بولىپ، سانالى عۇمىرىڭدى اياقتادىڭ. «كوپ وقىعان بىلمەيدى، كوپ توقىعان بىلەدى» دەگەندەي، قانشا قالانى ارالاپ، قانشا ءبىلىم ورداسىنان سۋسىنداساق تا، سەنىڭ قاسىڭدا ءوزىمدى ءداريادان بولىنگەن بۇلاقتاي سەزىنەمىن. سەنىڭ جىگەرىڭ، پاراساتىڭ، ەڭبەكشىلدىگىڭ مەنىڭ بويىما دارىماسا دا، كەلەسى ۇرپاقتارىنىڭ بويىنا دارىسىن دەپ تىلەيمىن. عارىشتى شارلاعان رۋحىڭ ارعى بابالار رۋحىمەن قاۋىشىپ، تاۋەلسىز ەلدىڭ تاۋمەندى بولماعان ۇرپاقتارىن جەلەپ-جەبەپ ءجۇرسىن!
الماتى، 04.08.2013
ءومارالى ادىلبەك ۇلى،
رەسپۋبليكالىق "جەبەۋ" قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ ءتوراعاسى
