ءقانيدىڭ پىكىرىنشە قازاقستاندا مەملەكەتتىك مارتەبەگە يە قازاق ءتىلىن مەڭگەرمەگەن ازاماتتاردىڭ سانى ءجۇز مىڭداپ ەمەس، ميلليونداپ سانالادى. قازاقشاعا شورقاق شەنەۋنىكتەر ۇكىمەت پەن پارلامەنتتە عانا اۋىلدىق كەڭەستەر مەن اۋىل اكىمدىكتەرىنىڭ كەڭسەلەرىنە دەيىن وتىر.
“قازاقشا قويىلعان ساۋالدىڭ ماعىناسىن تۇسىنبەيتىن مينيسترلەر مەن مەملەكەتتىك تىلدەگى ءتورت سويلەمنەن تۇراتىن انت ءماتىنىن وقي المايتىن ءماجىلىس دەپۋتاتتارى ءبىزدىڭ ەلدە عانا بار”، – دەيدى وسى ورايدا ارمان قاني. ال جەكە مەنشىك كومپانيالاردا ىستەيتىن ماماندار قازاق ءتىلىن ءتىپتى كەرەك قىلمايدى.
قوعام قايراتكەرىنىڭ ايتۋىنشا مۇندايلاردى ماجبۇرلەپ وقىتۋدان وزگە جول جوق. الايدا قازاق ءتىلىن ماقساتتى تۇردە ۇيرەتۋ تۋرالى تالاپ زاڭنامادا جانە باعدارلامالاردا قاراستىرىلماعان.
ارمان قاني وسى رەتتە قازاق ءتىلىن ۇيرەتۋدىڭ 5 ءادىسىن ۇسىنعان جانە وسىنىڭ نەگىزىندە مەملەكەتتىڭ ءتىلدىڭ ماسەلەسىن تۇپكىلىكتى شەشۋگە بولاتىنىن ايتقان.
قازاق ءتىلىن ۇيرەتۋدىڭ 5 ءادىسى:
- قازاقشا قاقپايتىن مينيسترلەر مەن پارلامەنت دەپۋتاتتارىنا، سونداي-اق بارلىق دەڭگەيدەگى شەنەۋنىكتەر مەن حالىق قالاۋلىلارىنا ەلباسىنىڭ: «قازاقستاننىڭ بولاشاعى – قازاق تىلىندە» دەگەن اتالى ءسوزىنىڭ ءمان-ماعىناسىن ءتۇسىندىرىپ، ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارىن جۇرگىزۋ؛
- مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەيتىن شەنەۋنىكتەرگە، جەكە مەنشىك نىساندار يەلەرىنە، كاسىپكەرلەرگە قازاق ءتىلىن ۇيرەنگەنىنشە اي سايىن ءىرى مولشەردە ايىپپۇل سالىپ وتىرۋ. ناتيجە شىقپاسا قىزمەتىنەن بوساتۋ؛
- مەملەكەتتىك ءتىل سالتانات قۇرماعان مەملەكەتتىك جانە جەكەمەنشىك مەكەمەلەردى، ۇيىمداردى (پرەزيدەنت اكىمشىلىگى، ۇكىمەت، پارلامەنتتەن باستاپ بارلىق دەڭگەيدەگى مەملەكەتتىك مەكەمەلەر، حالىققا قىزمەت كورسەتۋ نىساندارى، جەكەمەنشىك ساۋدا ورىندارى، ت.ب.) تارقاتۋ، جۇمىسىن توقتاتۋ، تەك قازاق ءتىلىن مەڭگەرگەن، سونىمەن قاتار، قاجەتتىلىگىنە قاراي ورىس، اعىلشىن تىلدەرىندە ەركىن سويلەي الاتىن كادرلارمەن جاساقتاپ قايتا قۇرۋ؛
- مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەيتىن شەنەۋنىكتەردى، جەكە مەنشىك نىساندار يەلەرىن، كاسىپكەرلەردى قازاقستان ازاماتتىعىنان ايىرىپ، رەسەي فەدەراسياسىنا كوشىرىپ جىبەرۋ؛
- مەملەكەتتىك ءتىلدى ماجبۇرلەپ وقىتۋ لاگەرلەرىن اشىپ، قازاقشا قاقپايتىن شەنەۋنىكتەردى، كاسىپكەرلەردى بەلگىلى ءبىر مەرزىمگە قاماۋ، تەك قازاق تىلىنەن ەمتيحان تاپسىرا العاندارىن عانا ەركىندىككە شىعارۋ.
قازاق ءتىلىن ماجبۇرلەپ ۇيرەتۋدىڭ وسىنداي بەس ءادىسى عانا ويىما كەلىپ تۇرعانى – دەيدى ارمان قاني.
قاني بۇدان وزگە دە راديكالدى يدەيالار ۇسىنعان ەكەن. ماسەلەن، ونىڭ پىكىرىنشە مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەيتىن ازاماتتاردىڭ ءاتى-جونىن، قىزمەت ورنىن ب ا ق جانە الەۋمەتتىك جەلىلەر ارقىلى جۇرتشىلىققا جاريا ەتىپ، ماسقارالاۋ قاجەت، ءتىپتى ار-وجدانىن قورلاۋ ءادىسى قولدانساق تا ارتىق ەتپەيدى.
…
قوعام قايراتكەرىنىڭ بۇل ۇسىنىسىنا ءورىستىلدى اۋديتوريا ورە تۇرەگەلدى.
“قازاق ۇلتشىلدارى قاشان كورسەڭ بۇيرەكتەن سيرەك شىعارىپ جۇرگەنى. ءبۇيتىپ ءتىل ماسەلەسىن شەشەمىز دەپ ويلاماڭىزدار. بۇل مانيفەست تۇراقتىلىقتى شايقالتىپ، ەلدىڭ ىرگەسىن ءىرىتىپ تىنادى”، – دەيدى ولار.
ايتالىق، جۋرناليست ۆاليحان داميرشين بۇل باستاماعا قارسى.
“ۇندەۋدىڭ ونە-بويى ۇلتشىلدىق يدەولوگياسىنا تۇنىپ تۇر. بۇل يدەيا جۇزەگە اسسا سالدارى قانداي بولارىن اۆتور ءتىپتى پايىمداعىسى دا كەلمەيدى. كور دە تۇرىڭىز، ەرتەڭ وسى دۇنيە مەمدەڭگەيدە ىسكە اسىرىلسا، الدىمەن شاعىن-ورتا بيزنەس جاپا شەگەدى! ءتىل-تىل دەپ تاقىلداعان ۇلتشىلداردىڭ تەپكىسىنە توزبەي ەلدەن كەتۋگە ءماجبۇر بولادى. سوندىقتان مۇندايعا بارماس بۇرىن ون ويلانىپ، ءجۇز تولعانعان ءجون”، – دەيدى ول.
ونىڭ اتاپ وتكەنىندەي ارمان ءقانيدىڭ ءتىلدى ماجبۇرلەپ ۇيرەتۋ تۋرالى تالابى قازاقستاننىڭ كوزقاراسى مەن قۇندىلىعىنا قايشى. اۆتور وسى ارادا تۇڭعىش پرەزيدەنت پەن توقايەۆتى مىسالعا كەلتىرىپ، مۇندايعا بارار بولسا بيلىكتىڭ الەمدىك قاۋىمداستىقتىڭ الدىندا ابىرويدان جۇرداي بولارىن ايتىپتى.
ىرگەدەگى قىتايدى دا تىلگە تيەك ەتىپ، قازاقتار مەن ۇيعىرلارعا قىسىم كورسەتىپ جاتقان بەيجىڭنىڭ حالىقارالىق قاۋىمداستىق تاراپىنان سويقان سانكسيا ۇشىراعانىن ەسكەرتىپتى.
“قاني مىرزا، بەت الباتى شاتىپ-بۇتقانىڭىز جەتەر. قوعامنىڭ ساناسىن ۋلاپ، ادامدى ادامعا ايداپ سالعاندى دوعارىڭىز. جارانىڭ بەتىن تىرناپ جازبايدى. وسى ەسىڭىزدە بولسىن. قازاقستاندا كونسلاگەرگە اينالدىرۋ تۋرالى ويىڭىزدان اينىڭىز. ءالى-اق وپىق جەيسىز. مۇنداي ارانداتۋدىڭ سالدارىنان ەرتەڭگى كۇنى قازاقستان قارا قۇرلىقتاعى قايىرشى ەلدەردىڭ دەڭگەيىنە تۇسەدى”، – دەپ ەسكەرتىپتى ۆاليحان داميرشين.
مەمتىلدى ۇيرەنگىسى جوق اۋديتورياعا ءۇن قاتقان قوعام قايراتكەرىنە قارسى تاراپ وسىلايشا جاۋاپ قاتىپتى.
مۇنى ءبىر عانا ادام ەمەس، تۇتاس ءورىستىلدى ورتانىڭ وي-پىكىرى دەپ قابىلداۋعا بولاتىنداي. ءتىل ۇيرەنۋدە قانداي دا ءبىر قىساستىققا قارسى، راديكالدى شارالاردى ءسوز ەتكەنگە شامدانىپ قالاتىن اۋديتوريا ارمان ءقانيدى سوتقا سۇيرەيتىن ءتۇرى بار.
ءسوي دەگەن ۆاليحان داميرشين ارمان ءقانيدى قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىڭ ساياساتى مەن ستراتەگياسىنا قارسى شىقتى دەپ ەسەپتەيدى. سول ءۇشىن ونى ق ر قىلمىستىق كودەكسىنىڭ بىرنەشە بابى بويىنشا سوتقا بەرۋدىڭ ءجونى بار.
“بۇل يدەيا ۋ! اۆتوردىڭ ەلدەگى قوس ءتىلدى اۋديتوريانى شاعىلىستىرۋدان وزگە بىلەرى جوق. وسى ارقىلى ءتىل ماسەلەسىنە كەلگەندە بىرەۋدىڭ باسىن جارىپ، كوزىن شىعارۋدى كوزدەمەيتىن مەملەكەتتىڭ ۇستانىمىنا قارسى كەلىپ وتىر. ءقانيدى قىلمىستىق كودەكستىڭ بىرنەشە بابى بويىنشا سوتقا سۇيرەۋگە بولار ەدى. بەس جىلعا ايدالىپ كەتە بارسا، وسىنداي ويدا جۇرگەن وزگەلەردى دە ساباسىنا تۇسىرەر ەدى…”، – دەيدى داميرشين.
توق ەتەرىن ايتقاندا، بيلىك قازاق ءتىلىن مەڭگەرۋدى ماجبۇرلەر بولسا قازاقستان قۇزعا قۇلايدى. دامۋ جولىنا تۇسكەن مەملەكەتتەن قۇردىمعا باستايتىن قيرالاڭ-بۇرالاڭعا تۇسەدى. ەرتەڭگە دەگەن ءۇمىتى سەمىپ، افريكاداعى كەلەشەگىنەن كۇدەر ۇزگەن ەلدەردىڭ قوسىنىنا قوسىلادى. دەگراداسياعا ۇشىرايدى. قولىنان ءىس كەلەتىندەر تەنتىرەپ كەتەدى، بيزنەس بوگدە ەلدە اۋادى. ەلدى جاپپاي جۇمىسسىزدىق جايلايدى. ەڭ سوڭىندا شاڭىراعى ويراندالىپ، جان ساقتاي المايتىن دەڭگەيگە جەتەدى. وسىنىڭ ءبارى مەمتىلدى مەڭگەرۋدى ماجبۇرلەگەن جاعدايدا عانا “جۇزەگە اساتىن” سەناريي. داميرشين ءسوي دەيدى.
ءورىستىلدى اۋديتوريانىڭ اتىنان ءسوز العان اۆتور ارمان ءقانيدىڭ الگىندەي جازباسى ءۇشىن جاۋاپقا تارتىلماعانىنا اڭ-تاڭ.
“ارينە، ەلباسى دا، پرەزيدەنت تە الگىندەي قادامعا بارمايدى. بۇل انىق جايت! ءۇي سىرتىندا اقش، باتىس ەلدەرى مەن سولتۇستىكتەگى اتا كورشىمىز تۇر...
سونى بىلە تۇرا، نەگە ولاي جازدىڭ؟ – دەپ سۇرارسىز. جاۋاپ بەرەيىن. مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مۇشكىل جاعدايىن وڭالتۋ جونىندەگى ماسەلە ايتىلا-ايتىلا ابدەن جاۋىر بولدى! بۇل تاقىرىپتىڭ جۇرتشىلىقتى ىعىر قىلعانى سونشالىق، ەشكىم تىڭدامايدى. بيلىككە قۇلاق تۇرگىزىپ، قوعامدىق سانانى سەلت ەتكىزۋ ءۇشىن راديكالدى ۇسىنىستار ايتۋىڭ كەرەك ەكەن. باسقا امال جوق. مەن سونى ءتۇسىندىم. ماقساتىما جەتكەندەيمىن”، – دەيدى ءوز كەزەگىندە ارمان قاني.
ازىرلەگەن، دۋمان بىقاي
