جۋىردا قازاقستانداعى العاشقى اەس-تى سالۋ بويىنشا جول كارتاسى بەكىتىلدى. وسى ورايدا يادرولىق فيزيكا ينستيتۋتىنىڭ باس ديرەكتورى سايابەك ساحييەۆ ماڭىزدى ساۋالدارعا جاۋاپ بەردى، دەپ حابارلايدى Dalanews.kz.
– اتوم ەلەكتر ستانسياسىن سالۋعا عىلىمي-تەحنيكالىق قولداۋ نەنى قامتيدى جانە ول نەگە سونشالىقتى ماڭىزدى؟
عىلىمي-تەحنيكالىق قولداۋ دەگەنىمىز – بۇل اتوم ەلەكتر ستانسياسى جوباسىنىڭ بارلىق كەزەڭىن تاۋەلسىز ساراپتاۋ جانە ۇيىمداستىرۋ. بۇل تەك باقىلاۋ ەمەس، جوبالىق شەشىمدەردى تالداۋ، تاۋەكەلدەردى مودەلدەۋ، ەسەپتەۋلەردى تەكسەرۋ جانە اەحا (اتوم ەنەرگياسى جونىندەگى حالىقارالىق اگەنتتىك) ۇسىنعان حالىقارالىق ستاندارتتاردىڭ ساقتالۋىن باقىلاۋ سياقتى جۇمىستارعا عالىمدار مەن تەحنيكالىق مامانداردىڭ تەرەڭ قاتىسۋى. ونسىز جوبانىڭ ناقتى قاۋىپسىزدىگى مەن ورنىقتىلىعى تۋرالى ايتۋ مۇمكىن ەمەس. عىلىمي-تەحنيكالىق قامتاماسىز ەتۋ الاڭ تاڭداۋ كەزەڭىنەن باستاپ، پايدالانۋعا بەرىلگەنگە دەيىنگى بارلىق پروسەستى قامتيدى. بۇعان رادياسيالىق قاۋىپسىزدىك، كادر دايارلاۋ، رەتتەۋشى ورگاندارعا ارنالعان قۇجاتتامامەن جۇمىس تا كىرەدى. اسىرەسە، اەس العاش رەت سالىناتىن ەلدەردە بۇل قولداۋ ىشكى جانە حالىقارالىق دەڭگەيدە اشىقتىق پەن سەنىمدى قامتاماسىز ەتەتىن ماڭىزدى كەپىلگە اينالادى.
– قازاقستاندا وسىنداي قولداۋدى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن قانداي تاجىريبە مەن عىلىمي الەۋەت بار؟
قازاقستاننىڭ نەگىزى بەرىك – بۇل تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا قايتا قارالىپ، دامىتىلعان يادرولىق مۇرا. ەلدە مىقتى عىلىمي ورتالىقتار بار: الماتىداعى يادرولىق فيزيكا ينستيتۋتى مەن كۋرچاتوۆتاعى ۇلتتىق يادرولىق ورتالىق. ولار ونداعان جىل بويى تەك تەوريامەن ەمەس، ناقتى زەرتتەۋلەرمەن اينالىسىپ كەلەدى. ءبىز حالىقارالىق جوبالارعا قاتىسىپ، ناقتى وبەكتىلەرمەن، ونىڭ ىشىندە زەرتتەۋ رەاكتورلارىمەن جۇمىس ىستەدىك، ماتەريالدارعا سىناق جۇرگىزدىك، رادياسيالىق باقىلاۋ ماسەلەلەرىن زەرتتەدىك. قازاقستاندىق عالىمدار حالىقارالىق تالاپتاردى جاقسى مەڭگەرگەن، اەحا-مەن جۇمىس تاجىريبەسى بار جانە پروسەستى جاي عانا باقىلاپ قويماي، عىلىمي ۇستانىم قالىپتاستىرىپ، ونى قورعاي الۋعا دايىن. بۇل اسىرەسە شەتەلدىك تەحنولوگيا جەتكىزۋشىلەرمەن جۇمىس ىستەگەندە ماڭىزدى. ەل ىشىندە تەحنولوگيالىق شەشىمدەردى تەڭ دارەجەدە تالقىلاي الاتىن جانە قاجەت بولعان جاعدايدا قاتاڭ سۇراقتار قوياتىن عىلىمي ورتالىق بولۋى ءتيىس.
– بۇل جۇمىستا يادرولىق فيزيكا ينستيتۋتى قانداي ءرول اتقارا الادى؟
يادرولىق فيزيكا ينستيتۋتى – قازاقستانداعى پراكتيكالىق عىلىمي ساراپتامانىڭ باستى ورتالىقتارىنىڭ ءبىرى. ونىڭ مۇمكىندىكتەرى شىنىمەن بىرەگەي: مۇندا سسر-ق عىلىمي زەرتتەۋ رەاكتورى، رادياسيالىق سىناق جۇرگىزۋگە ارنالعان زەرتحانالار، راديواكتيۆتى شىعارىندىلاردى تالداۋ، شتاتتان تىس جاعدايلاردى مودەلدەۋ، حالىق پەن قورشاعان ورتانى قورعاۋ ادىستەمەلەرىن ازىرلەۋ مۇمكىندىكتەرى بار. ماڭىزدى ارتىقشىلىقتارىنىڭ ءبىرى – ينستيتۋتتىڭ اەس جوبالاۋشىلارى ۇسىنعان ەسەپتەۋلەرگە تاۋەلسىز ۆەريفيكاسيا جۇرگىزۋ قابىلەتى. بۇل دەگەنىمىز – شەتەلدىك تاراپ ۇسىنعان كەز كەلگەن ساندار مەن مودەلدەردى ءبىزدىڭ ءوز عالىمدارىمىز قايتا تەكسەرە الادى. سونداي-اق ينستيتۋت يادرولىق قاۋىپسىزدىك، رادياسيالىق باقىلاۋ، دوزيمەتريا بويىنشا ماماندار دايارلاۋعا قاتىسا الادى – بۇل تەك بولاشاق ستانسيا ءۇشىن ەمەس، بۇكىل سالا ءۇشىن قاجەت. ءيافي-دىڭ بەدەلى حالىقارالىق دەڭگەيدە مويىندالعان، ياعني بۇل قازاقستاننىڭ حالىقارالىق ساراپشىلارمەن تەڭ دارەجەدە سويلەسە الاتىنىن بىلدىرەدى.
– بۇگىندە قازاقستان ءۇشىن اتوم ەنەرگەتيكاسىن عىلىمي-تەحنيكالىق سۇيەمەلدەۋدىڭ قانداي باعىتتارى وزەكتى؟
بۇگىندە قازاقستان اتوم جوبالارىن عىلىمي-تەحنيكالىق سۇيەمەلدەۋدى دامىتۋدى نەگىزگى باعىتتاردىڭ ءبىرى رەتىندە قاراستىرىپ وتىر. مۇندا كەشەندى ءتاسىل ماڭىزدى ءرول اتقارادى: جوعارى بىلىكتى ماماندار دايارلاۋ مەن عىلىمي بازانى نىعايتۋدان باستاپ، بەيىندى ينستيتۋتتار، تەحنيكالىق ۇيىمدار مەن رەتتەۋشى ورگاندار اراسىنداعى تۇراقتى ءوزارا ارەكەتتەستىك جۇيەسىن قۇرۋعا دەيىنگى جۇمىستار. اتاپ ايتقاندا، تەحنيكالىق شەشىمدەرگە تاۋەلسىز ساراپتامالىق باعا بەرۋ ماسەلەلەرىنە ەرەكشە نازار اۋدارىلۋدا. بۇل حالىقارالىق قاتىسۋمەن جۇزەگە اسىرىلاتىن جوبالار ءۇشىن اسا وزەكتى. وسى ورايدا، وتاندىق عىلىمي ۇيىمداردىڭ جوبالىق پارامەترلەردى، ەسەپتەۋلەردى جانە قاۋىپسىزدىك نەگىزدەمەلەرىن تالداۋعا قاتىسۋى اسا ماڭىزدى. سونداي-اق، حالىقارالىق ىنتىماقتاستىق، تاجىريبە الماسۋ، سونداي-اق قوعامنىڭ يادرولىق ەنەرگەتيكا ماسەلەلەرىندەگى اشىقتىعى مەن حاباردارلىعىن ارتتىرۋعا باعىتتالعان عىلىمي-اعارتۋشىلىق جۇمىس تا وزەكتى. مۇنىڭ بارلىعى ەلىمىزدە اتوم سالاسىن قولداۋدىڭ زاماناۋي، ورنىقتى ءارى ءقاۋىپسىز جۇيەسىن قالىپتاستىرۋعا سەپتىگىن تيگىزەدى.
