Qazaq qoǵamynda «ulttyq qundylyqtardy saqtaý kerek» degen uran jıi aıtylady. Parlament minberinen de, túrli jıyndarda da bul tirkes san márte kóterildi. Jýyrda senator Sáken Arýbaev tipti osy salada arnaıy respýblıkalyq ortalyq qurýdy usyndy. Alaıda «ulttyq qundylyq» degen uǵym naqty neni bildiredi? Bul – ashyq anyqtalmaǵan, biraq barshamyzdyń aýzymyzdan túspeıtin uǵym. Qoǵamǵa, ásirese jastarǵa baǵyt-baǵdar bolarlyq qundylyqtar tizbesin júıelep berý qajet shyǵar? Osy saýal tóńireginde sarapshylar ne deıdi?
Saıasattanýshy Qaınar Qapanovtyń aıtýynsha, ulttyq qundylyqtar – bul halyqtyń rýhanı damýyn aıqyndaıtyn tarıhı, mádenı jáne etıkalyq muralar.
– Ulttyq qundylyqtar – halyqtyń nemese qoǵamnyń adamgershilik damýynyń negizi bolyp tabylatyn rýhanı jetistikteri. Olar tarıh boıy materıaldyq jáne rýhanı mádenıettiń yqpalymen qalyptasady, – dedi ol. – Mysaly, Antıkalyq dáýirdiń úsh basty qundylyǵy – shyndyq, izgilik jáne sulýlyq.
Qapanovtyń paıymdaýynsha, qundylyqtar – adamnyń, qoǵamnyń jáne memlekettiń damýyna baǵyt beretin basty baǵdar. Olar ómir sapasyn anyqtaıdy, jeke adamnan bastap tutas ulttyń bolmysyn beıneleıdi.
– Qundylyqtar – eń basty nárse. Olardan keıin ǵana maqsattar paıda bolady, – deıdi ol.
Sarapshy sońǵy onjyldyqtarda qoǵam sanasynda úlken ózgerister júrgenin atap ótti. Onyń pikirinshe, adamdardyń kóbi materıaldyq ıgilikke – sándi kıimge, qymbat kólik pen úıge umtylsa da, munyń bári ishki bos keńistikti toltyra almaıdy.
– Tutynýshylyq ıdeologıasy adam bolmysyn burmalap jiberdi. Qoǵamda rýhanı emes, paıdakúnemdik basym. Elıta men halyq arasyndaǵy qundylyq alshaqtyǵy tereńdedi. Halyq kóbine otbasy, týys, qaýymdastyq sekildi «kúlgin qundylyqtarǵa» súıenedi, – deıdi Qapanov.
Onyń pikirinshe, qazirgi tańda eń mańyzdy áleýmettik qundylyq – jaýapkershilik.
– Avraam Lınkoln aıtqandaı, «eń basty qundylyq – eńbek». Eńbekqorlyqty keń nasıhattaý qajet. Ulttyń qoly kúnde kúrek izdeýi kerek. Adam bolyp týý – bir baqyt, biraq adam bolyp qalý – eńbek, – dep túıindedi saıasattanýshy.
Al áleýmettanýshy, sosıoantropolog Efrat Imambek ulttyq qundylyqtardy qalyptastyrý tek dástúrli mádenıet arqyly ǵana múmkin dep esepteıdi.
– Depýtattar «mádenı qundylyqtar» men «mádenı murany» shatastyryp otyr. «Mádenı qundylyqtar» degende materıaldyq jáne rýhanı dúnıeler qatar aıtylady. Biraq qoǵamda bul uǵym kóbine «rýhanı qundylyqtar» maǵynasynda qoldanylady, – dedi ol.
Imambektiń aıtýynsha, qonaqjaılyq, úlkenge qurmet, ata-anany qadirleý, ádilettilik, adaldyq sıaqty normalar – qazaq bolmysynyń ózegi. Biraq bul qundylyqtardy zańmen bekitip, sheneýniktik túrde taratýdyń qajeti joq.
– Resmılik mundaı dúnıelerge jaraspaıdy. Halyq shynaıylyqty qalaıdy, – dedi sarapshy.
Degenmen, ol depýtattardyń shyn máninde mádenı mura – ásirese rýhanı mura týraly aıtqysy kelgenine úmit bildiredi.
– Bul – ata-babadan qalǵan, urpaqqa amanat etip jetkizýimiz tıis asyl mura. Arnaıy ortalyq qurý bastamasyn osy turǵydan quptaımyn. Bul tipti kesh bastama deýge de bolady, – dedi Imambek.
Ol ulttyq qundylyqtar kózi aýylda ekenin aıtady.
– Aýylda áli kúnge deıin qazaqy bolmysty saqtap otyrǵan adamdar bar. Bizdiń mindet – sol qaýymdastyqtardy anyqtap, barynsha qoldaý. Ulttyq sana men rýhanı tutastyq solardyń júreginde, – dedi ol.
Imambektiń pikirinshe, ulttyq qundylyqty sahnadan kórsetý jetkiliksiz. Tereń mazmun, óner men sózdiń salmaǵy bolýy shart.
– «Oıan, qazaq!», «Jaýjúrek myń bala» sıaqty fılmder qoǵamǵa áser etti. Biraq bular oqshaý qubylystar ǵana. Mundaı deńgeıdegi dramalyq ne operalyq týyndylar sırep barady. Al teatr – oıly ultty tárbıeleıtin rýhanı ortalyq. Myqty spektáklder ulttyń ózin tanýyna yqpal etedi, – deıdi sarapshy.
Ol saha teatrynyń kórnekti qaıratkeri Andreı Borısovtyń sózin eske saldy: «Spektákldi saha halqy teatrǵa top bolyp kirip, ult bolyp shyqsyn degendeı qoıý kerek».
Imambek te osy oıdy qoldaıdy: eger memleket tek «halyq» dep atalatyn massany emes, shyn máninde qoǵamdy qalyptastyrǵysy kelse – rýhanı jumysty mańyzdy orynǵa qoıýy kerek.
