Iaponıa da sondaı tiri, pysyq, jigerli jurt. Bizdiń qazaq she? Ózimizden ozyq jurttarda joq «jaqsy» minezdiń bári bizde: kerenaý, kejir jalqaý, salqam, tabansyz, basyn bastap, aıaǵyn tastap júre beretin, jýyrda selt etip umtylmaıtyn, ózine ózi senbeıtin, óli súıektik, ezdik – bári bizdiń aýylda, qaıtip úmit qylarsyń?!
Adamshylyq, kisige paıda tıgizý, el qamyn oılaý, óner, bilimge umtylý degen sıaqty jaqsy oı, taza nıet qazaqta áli joq. Bas paıdasy, qulqyn, maqtan, ataqtan basqa qasıetti joǵary maqsat az. Oqyǵandar bolmasa, jalpy jurtqa kirgen joq. Jazylǵan, aıtylǵan jaqsy aqyl, shyn sóz jelge ketkenmen birdeı, juqpaı óte shyǵady. Baspasózge qumar bolyp, qoltyqtap, qalamy, qarjysymen kemek kersetýshi az, bul neni kórsetedi?
Qamyńdy qyl, balańdy oqyt, mılısıa bol, qazyna toltyr, sharýa túzet, ýaq qaryz seriktigin, uıym dúkenderin ash, birik, sybaǵańdy jiberme, malyńdy bir qoldan ótkiz, pul alsań elge ádildikpen tarat, birlik qyl, partıany tasta, arazdyqty qoı, urlyǵyńdy joı, aýrýdan saqtan, taza bol degen sıaqty talaı qamqorlyq sózder aıtylyp jatyr. Bulardy oryndaǵan jurt qansha?..
Bilgeni istemeıdi, nadany bilmeıdi, bileıin dep umtylmaıdy. Jurtta japatarmaǵaı oıanǵan bir sezim, ózgeshe bir umtylys, bulqynys artyq baıqalmaıdy. Partıasyn qoıǵan, urlyǵyn tyıǵan, bereke qylǵan el bar ma? Bul halyqtyń rýhyn mádenıetke daıar emestigin, áli tunyq jatqandyǵyn, jýyrda qatarǵa kire almaıtyndyǵyn kórsetedi.
Qazaqty jýyrda jetildirmeıtin taǵy bir sebep dinı fanatızm, nadandyq, eski ǵuryp, ǵadat. Bul qashannan boıǵa sińgen dert. Eski moldamen alysyp, eldi adastyrǵan qatesin joıǵansha, tirshilik jumysynyń barlyǵyn dinge baılaǵanyn qoıǵyzǵansha, jańa oqý haram, jańa muǵalim kápir degenin toqtatqansha, talaı zaman óter. Aqyl men adamshylyq syıǵyzbaıtyn nadan atanyń eski ǵuryp-ǵadatyn joǵaltý da ońaı emes. Bular kúshti turǵanda mádenıet kirmeıdi.
Tártipti mektep-medreseler jańa ashylǵaly jatyr. Olardyń bógetsiz iske asyp, qandaı jemis berýi ár túrli mádenı, maǵlum, saıası sharttarǵa baılaýly.
Saıasat júzinde hár halyqtyń óz bıligi ózinde bolýy básekelesip, tez jetilýine bir úlken sebep. Qazirgi saıası qalimiz, memleket qurylysymyz ne bolary ázir belgisiz. Avtonomıa alý máselesi men qazaqtyń tez jetilý máselesi baılaýly deýge bolady.
Osy ýaqytta Rossıada neshe túrli úkimet týyp otyr. Olardyń ishinde qazaqqa avtonomıa bergisi kelmeı otyrǵany da bar. İship-jep, azyq qylyp úırenip qalǵan jurt tiline tátti, tisine jumsaq qazaqtan aırylǵysy kelmeıdi.
Qazaq sıaqty jurttar avtonomıa bolsa, Rossıa bólek-bólek memleket bolsa, kúshi azaıady dep oılaıdy.
Ol adasqandyǵy, Rossıany tez jetilsin demegeni. Germanıa, Severnyı Amerıkanskıı Soed Shtat, Shveısarıa neshe avtonomıaly halyqtardan quralǵan memleketter. Olar kimnen osal bolyp otyr. Bizge avtonomıa bermeımin degeni – jerimizge, elimizge qyzyqqany, qomaǵaılyǵy, ózimshildigi.
İshke aıbar, syrtqa qorǵan bolatyn ǵaskersiz qaı jurt bolsyn. Jurttyǵyn saqtap, ilgeri basa almaıdy. Onan sońǵy zor kerek qazyna pul. Ekeýi de jýyrda kóńildegideı bizde samdaı bolady deýge bolmaıdy.
İlgeri tez basýǵa sebep bolatyn kórshiles halyqtardyń, mádenıetti bolmaǵy. Bir kórshimiz Iaponıa ónerli bolǵanmen jeri shalǵaı, Qytaı ózi ylǵı qotan aqsaq, shylǵı nadan Buhara o da toǵyshar, Aýǵan, Farsy shala, orys ózi shıki, ne qylsa táýir kershige jaryǵamyz joq.
Mine, osy joǵarǵy aıtylǵan sebepterdi dálel qylyp, qazaq jaqyn arada jurt qataryna kire qoıady degen pikirdi asyǵys kóremin. Batpandap kirgen dert mysqaldap shyǵady.
Súıekke sińip, boıǵa jaıylǵan qarańǵy nadandyq qazaqtyń boıynan tez shyǵyp, qazaq býynyn bekitip, ońalyp júrip qetkenshe tamyzdyqtap talaı jyldar ótip ketýi múmkin.
Qatty uıyqtaǵan alypty qatty soqqan boran, shatyrlaǵan jaı, satyrlaǵan oq oıatpasa, irge jeliniń túrtkenin, masanyń yzyńdaǵanyn, búrgeniń shaqqanyn, turymtaıdyń shoqyǵanyn eleń qylyp serpilip oıanbaıdy.
Jurt – sol uıyqtaǵan alyp. Yzyńdaǵan tıip-qashpa sózińdi, kemeline kelmeı, uıqysy qanbaı qulaǵyna almaıdy, miz baqpaıdy. Qazaq shań jutyp, tesik ókpe bolyp soǵys kórse, er basyna kún týsa, qysylsa, tez serpilip oıanar edi, erlener edi, bilimge tez bet qoıar edi (qyrǵyn kórip jatqan Jetisý eliniń jan sebil erligi buǵan dálel) biraq ǵylymsyz, ónersiz nadan jurt soqqy kótere almaı sharýasy kúızelgen soń basqa kásip taýyp, jan saqtaı almaı azyp, tozyp, quryp qalýy múmkin. Ondaı kúndi qazaqtyń basyna salmasyn, mımyrttap jeter.
Muhtar Áýezov,
«Abaı» jýrnaly
1918 jyl, №9
Derekkóz: Ult portaly
