Keshe túnde Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev BUU Bas Assambleıasy 80-sessıasynyń jalpy debatynda sóz sóıledi. Álem kóz tikken osynaý mańyzdy sharada Qasym-Jomart Toqaev qandaı málimdemeler jasady? Sarapshy bul týrasynda ne deıdi? Dalanews.kz tarqatady.
Ýkraına, Gaza sektory: Toqaev BUU-da ne týraly aıtty?
Memleket basshysy eń aldymen XXI ǵasyrda BUU bedelin kóterý úshin uıymǵa múshe memleketter beıbitshilik pen qaýipsizdiktiń irgesin bekemdeıtin naqty qadamdar jasaýǵa tıis ekenin málimdedi.
"Áıtpese BUU únemi máseleniń saldarymen kúresýden kóz ashpaıdy. Al problemanyń túpki sebepteri ústi-ústine kóbeıe beredi", - dep eskertti Toqaev.
Odan bólek Prezıdent "soǵysqumarlyq mentalıtetin túp-tamyrymen joıatyn kúrdeli jumysqa kirisken jón" degen usynysyn jetkizdi.
Qasym-Jomart Toqaevtyń aıtýynsha, 2024 jyly dúnıe júzinde áskerdi jaraqtandyrýǵa ketken shyǵyn 2,7 trıllıon dollarǵa jetken. Bul – rekord kórsetkish. Al jahandaǵy zorlyq-zombylyqtan kelgen zalaldyń shyǵyny 20 trıllıon dollarǵa jýyqtapty.
Sondaı-aq, Prezıdent málimdemesindegi mańyzdy taqyryptyń biri - Ýkraına, Gaza jaıy.
"Qazaqstan beıbit turǵyndarǵa orasan zor zalal keltirip, jahandyq senimge selkeý túsirgen jáne halyqaralyq qaýipsizdikti álsiretken Ýkraına aınalasyndaǵy daǵdarysqa alańdaýly.
Degenmen atalǵan qaqtyǵysty toqtatý úshin ekijaqty jáne halyqaralyq deńgeıdegi dıplomatıalyq kúsh-jigerdi jalǵastyryp, qos memleket uzaq merzimdi múddelerine saı keletin saıası ıkemdilik kórsetýi kerek. Terıtorıalyq daý-damaıdy sheshý eshqashan ońaı bolǵan emes. Ol keleshek urpaqtyń qamy úshin eki jaqtyń da barynsha ustamdylyq pen jaýapkershilik tanytýyn talap etedi. Óshpendilik psıhologıasy qaqtyǵysqa qatysýshy taraptardyń bitimge kelýine múmkindik qaldyrmaı, qaı-qaısysyn da qurdymǵa jiberedi.
Gazadaǵy gýmanıtarlyq daǵdarystyń aýqymy tipti qorqynyshty. Oǵan beı-jaı qaraý múmkin emes. Bul qaqtyǵystyń tarıhı tamyry tym kúrdeli. Biz osy jaýlasýdyń túpki sebebin eskerýsiz qaldyra almaımyz.
Qazaqstan áskerı is-qımyldy dereý toqtatýǵa, beıbit turǵyndardy tolyq qorǵaýǵa jáne halyqaralyq gýmanıtarlyq quqyq aıasyndaǵy kómektiń kedergisiz jetýin qamtamasyz etýge shaqyrady", - dedi Memleket basshysy.
Sonymen qatar, Prezıdent "ǵylym, medısına, sport, din jáne mádenıet sıaqty jahandyq ıgilikter geosaıası bólinistiń quralyna aınalmaýǵa jáne sanksıa salýǵa sebep bolmaýǵa tıis" ekenin jetkizdi.
Saıası jaǵdaılardyń saldarynan byltyr álemdegi tikeleı shetel ınvestısıasynyń kólemi 1,5 trıllıon dollarǵa deıin qysqarǵan. Bul da Prezıdent kótergen máseleler qatarynda.
Odan bólek, ekologıa, jahandyq jylyný, Aral, Kaspıı máselesi de kóterildi: "Byltyr adamzat tarıhyndaǵy eń ystyq maýsym boldy. Bul rette Ortalyq Azıada aýa temperatýrasy álemdegi ortasha kórsetkishten eki ese joǵary ekenin aıtqan abzal. Alataý muzdyqtary tez erı bastady. Bul mıllıondaǵan halyqtyń sý jáne azyq-túlik qaýipsizdigine qater tóndiredi. Qazaqstan Aral qasiretinen sabaq aldy. Josparly is-áreketimizdiń arqasynda, sonyń ishinde halyqaralyq deńgeıdegi yntymaqtastyq nátıjesinde teńizdiń soltústik bóligin saqtap qaldyq. Halyqaralyq Araldy qutqarý qorynyń tóraǵasy retinde elimiz bul mańyzdy baǵyttaǵy belsendi jumysty jalǵastyrady. Degenmen Kaspıı teńizi kúnnen kúnge tartylyp barady. Bul bir óńirdiń ǵana problemasy emes, jahandyq deńgeıde dabyl qaǵatyn máselege aınaldy. Sondyqtan aımaqtaǵy seriktesterimizdi jáne barsha halyqaralyq qoǵamdastyqty Kaspııdiń sý qoryn saqtaý úshin jedel sharalardy birlese qabyldaýǵa shaqyramyz", - dedi Toqaev.
Prezıdent el ishindegi saıası ózgerister, ekonomıkalyq ahýal týraly aıta kelip, "Bizdiń tańdaýymyz: ústemdik emes – tepe-teńdik, jiktelý emes – yntymaqtastyq, soǵys emes – beıbitshilik", - dep túıindedi sózin.
"Saparlardyń da suraýy bar" - sarapshy
Prezıdenttiń AQSH sapary, BUU-da aıtqan málimdemeleri týrasynda saıasatker Ámirjan Qosannyń pikirin bildik.
"Sóz joq, syrtqy saıasat kóp jaǵdaıda tek halyqaralyq qatynastarǵa emes, eldiń ishki ómirine da óz áserin tıgizip otyrady. Sol sebepti óz basym bizdiń basshylardyń shet elderge barǵan saparlaryna dál osy ustanym hám talap turǵysynan qaraımyn. Prezıdent Toqaev osy kúnderi AQSH-ta, Nú-Iork qalasynda ótip jatqan Birikken Ulttar Uıymy Bas Assambleıasynyń 80-sessıasyna qatysyp, memleket basshylary men halyqaralyq uıymdar jetekshilerimen kezdesti. Ekeýara kezdesýlerdiń ishinde, árıne, AQSH prezıdenti Tramppen sóıleskeni, Ýkraına prezıdenti Zelenskıımen bolǵan basqosýlary – bir tóbe", - deıdi saıasatker.
Sarapshynyń pikirinshe, AQSH-tyń álemdik saıasattaǵy orny bólek, tipti sońǵy kezde kóptegen halyqaralyq másele Tramptyń jeke kózqarasyna táýeldi bop otyr.
"Júıelik turǵydan ol, árıne, durys emes, alaıda jaǵdaı solaı bolyp otyr. Al Zelenskıımen kezdesýi Qazaqstannyń álemde bop jatqan oqıǵalarǵa ózindik kózqarasy bar degendi sezdirse kerek..." - dedi ol.
Ámirjan Qosan Prezıdenttiń BUU jalpy debatyndaǵy málimdemeleri týraly pikir bildirdi.
"Sesıa barysyndaǵy jalpy debatta sóz sóılegen Prezıdent Toqaev Qazaqstannyń halyqaralyq máselelerge qatysty óz ustanymyn jetkizdi, ol da bir jetistigimiz dep sanaıyq. Alaıda, keıbir aqordashyl sarapshylar sekildi, "bizge osyndaı bıik minbeden sóz berdi, ol - bizdiń myqtylyǵymyz" dep bórikti aspanǵa laqtyryp, "alaqaılaýdyń" da keregi joq: bul jyl saıyn ótetin is-shara ári onyń barysynda barlyq memleket basshysyna sóz beriledi", - dedi ol.
Sarapshynyń aıtýynsha, kez kelgen bılik syrtqy qarym-qatynastardy ornatyp, damytýda geosaıası múddelerdi qorǵaýmen qatar, óz ekonomıkasyna ınvestısıa tartý máselesine basty nazar aýdarady.
"Qarap otyrsam, Prezıdent Toqaevtyń kezdesýleri de sol maqsatty kózdegendeı. Ol da durys, óıtkeni ártúrli klandar men toptardyń múddesin kózdeıtin lobbıster qaptap júrgen kezde asa mańyzdy ınvestısıalyq jobalar saıası qoldaý taýyp, bas bılik tarapynan júzege asqany abzal: memlekettik múdde sony talap etedi. Bul joly da kezdesýler kezinde tek qazbaly baılyqtardy ıgerý sóz bolyp qalmaı, sıfrlandyrý, energetıka, spýtnıktik baılanys, azyq-túlik óndirisi sekildi zaman talaptaryna saı baǵyttar da atalyp jatty. Ol týraly Amerıka bıznesiniń álemdik deńgeıdegi alpaýyttarymen kezdesýde de aıtyldy. Alaıda eki jaqtyq kezdesýlerdegi nıet bildirý men eki jaq moınyna mindet alatyn naqty kelisim-shart pen jobaǵa qol qoıýdyń arasy – jer men kókteı. Sol sebepti endigi jerde Úkimet kezdesýler barysynda aıtylǵan usynystardy naqty sheshimder deńgeıine jetkizip jatsa, nur ústine nur bolar edi. Áıtpese bári sóz júzinde qalyp júrgenin buryn da kórgenbiz, qazir de ol úrdisten aryla qoıǵan joqpyz", - dedi Ámirjan Qosan.
Sarapshy "kelissózderge qatysty saýaldar da joq emes" deıdi.
"Máselen, Tramppen áńgimesinde AQSH-pen munaı salasyndaǵy kelisim-sharttardy odan saıyn uzartý týraly sóz bolypty. Alaıda eski Qazaqstan tusynda qol qoıylǵan sol sharttardyń mán-mazmunyna, sonyń ishinde túsken paıdany bólý mehanızmi jaıynda mamandar arasynda ártúrli áńgime kóp. Sharttar sol qalpynda qala ma álde kezinde Qazaqstannyń enshisin tym az etip, burynǵy prezıdent qol qoıǵan ýaǵdalastyqtarǵa ýaqyt talabyna saı ózgerister engizile me? Kelesi másele Qazaqstannyń AQSH-tan 300 temirjol lokomotıvin satyp alýyna (saýda quny 4 mıllıard dollar) qatysty. Nelikten biz sol lokomotıvterdi ózimizde shyǵarmaımyz? Úkimet kezinde bizde sondaı bir emes, eki zaýyt bar dep esep bergen sıaqty edi. Solardyń ónimi ne bolmaq? Shynymen de, elge ınvestısıa tartqanda basqa bireý óndirgen taýar emes, jumys isteıtin kapıtal, joǵarǵy tehnologıa ákelý jaǵy basym bolýǵa tıis. Ókinishke qaraı, ol jaǵy bizde ázirshe aqsap tur", - deıdi ol.
Sarapshy bul saýda kelisimin Tramptyń barlyq elge qatysty "Amerıka taýaryn satyp alyńdar" degen talaby turǵysynan qarastyratynyn jetkizdi.
"Bálkim, bul kelisimniń artynda basqa da, sonyń ishinde eki jaqtyq baılanysty odan saıyn damytyp, tereńdetý, geosaıası, Qazaqstannyń qaýipsizdigine baılanysty jaıttar jatqan bolar. Kórshi Ózbekstannyń da AQSH-tan 8,2 mıllıard dollarǵa 22 "Boıng" ushaǵyn satyp alýyn da osy turǵydan túsiný kerek dep oılaımyn. Alaıda bizge "Boıng" jasap shyǵarý ázirshe múmkin emes, al temirjol vagondaryn tasıtyn teplovoz ne elektrovoz shyǵara alamyz ǵoı.
Buryn da aıtqanmyn, qazir de qaıtalaıyn: jalpy alǵanda Qazaqstanǵa shetelden keletin iri ınvestısıalyq jobalar men búdjet qarjysy jumsalatyn qomaqty satyp alýlar týraly kelisim-sharttar Parlamentte qaralyp, ratıfıkasıalanýǵa tıis. Sonda biz bul baǵyttaǵy jumysta klandyq, toptyq múddeler oryn alýyna, sýbektıvızm men volúntarızm ornyǵýyna jol bermeımiz. Ol Parlamentte bılikke syn, balama usynys aıta alatyn shynaıy opozısıa bolsa, árıne", - dep túıindedi sarapshy.
