كەشە تۇندە پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقايەۆ بۇۇ باس اسسامبلەياسى 80-سەسسياسىنىڭ جالپى دەباتىندا ءسوز سويلەدى. الەم كوز تىككەن وسىناۋ ماڭىزدى شارادا قاسىم-جومارت توقايەۆ قانداي مالىمدەمەلەر جاسادى؟ ساراپشى بۇل تۋراسىندا نە دەيدى؟ Dalanews.kz تارقاتادى.
ۋكراينا، گازا سەكتورى: توقايەۆ بۇۇ-دا نە تۋرالى ايتتى؟
مەملەكەت باسشىسى ەڭ الدىمەن XXI عاسىردا بۇۇ بەدەلىن كوتەرۋ ءۇشىن ۇيىمعا مۇشە مەملەكەتتەر بەيبىتشىلىك پەن قاۋىپسىزدىكتىڭ ىرگەسىن بەكەمدەيتىن ناقتى قادامدار جاساۋعا ءتيىس ەكەنىن مالىمدەدى.
"ايتپەسە بۇۇ ۇنەمى ماسەلەنىڭ سالدارىمەن كۇرەسۋدەن كوز اشپايدى. ال پروبلەمانىڭ تۇپكى سەبەپتەرى ۇستى-ۇستىنە كوبەيە بەرەدى"، - دەپ ەسكەرتتى توقايەۆ.
ودان بولەك پرەزيدەنت "سوعىسقۇمارلىق مەنتاليتەتىن تۇپ-تامىرىمەن جوياتىن كۇردەلى جۇمىسقا كىرىسكەن ءجون" دەگەن ۇسىنىسىن جەتكىزدى.
قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ ايتۋىنشا، 2024 جىلى دۇنيە جۇزىندە اسكەردى جاراقتاندىرۋعا كەتكەن شىعىن 2،7 تريلليون دوللارعا جەتكەن. بۇل – رەكورد كورسەتكىش. ال جاھانداعى زورلىق-زومبىلىقتان كەلگەن زالالدىڭ شىعىنى 20 تريلليون دوللارعا جۋىقتاپتى.
سونداي-اق، پرەزيدەنت مالىمدەمەسىندەگى ماڭىزدى تاقىرىپتىڭ ءبىرى - ۋكراينا، گازا جايى.
"قازاقستان بەيبىت تۇرعىندارعا وراسان زور زالال كەلتىرىپ، جاھاندىق سەنىمگە سەلكەۋ تۇسىرگەن جانە حالىقارالىق قاۋىپسىزدىكتى السىرەتكەن ۋكراينا اينالاسىنداعى داعدارىسقا الاڭداۋلى.
دەگەنمەن اتالعان قاقتىعىستى توقتاتۋ ءۇشىن ەكىجاقتى جانە حالىقارالىق دەڭگەيدەگى ديپلوماتيالىق كۇش-جىگەردى جالعاستىرىپ، قوس مەملەكەت ۇزاق مەرزىمدى مۇددەلەرىنە ساي كەلەتىن ساياسي يكەمدىلىك كورسەتۋى كەرەك. تەرريتوريالىق داۋ-دامايدى شەشۋ ەشقاشان وڭاي بولعان ەمەس. ول كەلەشەك ۇرپاقتىڭ قامى ءۇشىن ەكى جاقتىڭ دا بارىنشا ۇستامدىلىق پەن جاۋاپكەرشىلىك تانىتۋىن تالاپ ەتەدى. وشپەندىلىك پسيحولوگياسى قاقتىعىسقا قاتىسۋشى تاراپتاردىڭ بىتىمگە كەلۋىنە مۇمكىندىك قالدىرماي، قاي-قايسىسىن دا قۇردىمعا جىبەرەدى.
گازاداعى گۋمانيتارلىق داعدارىستىڭ اۋقىمى ءتىپتى قورقىنىشتى. وعان بەي-جاي قاراۋ مۇمكىن ەمەس. بۇل قاقتىعىستىڭ تاريحي تامىرى تىم كۇردەلى. ءبىز وسى جاۋلاسۋدىڭ تۇپكى سەبەبىن ەسكەرۋسىز قالدىرا المايمىز.
قازاقستان اسكەري ءىس-قيمىلدى دەرەۋ توقتاتۋعا، بەيبىت تۇرعىنداردى تولىق قورعاۋعا جانە حالىقارالىق گۋمانيتارلىق قۇقىق اياسىنداعى كومەكتىڭ كەدەرگىسىز جەتۋىن قامتاماسىز ەتۋگە شاقىرادى"، - دەدى مەملەكەت باسشىسى.
سونىمەن قاتار، پرەزيدەنت "عىلىم، مەديسينا، سپورت، ءدىن جانە مادەنيەت سياقتى جاھاندىق يگىلىكتەر گەوساياسي ءبولىنىستىڭ قۇرالىنا اينالماۋعا جانە سانكسيا سالۋعا سەبەپ بولماۋعا ءتيىس" ەكەنىن جەتكىزدى.
ساياسي جاعدايلاردىڭ سالدارىنان بىلتىر الەمدەگى تىكەلەي شەتەل ينۆەستيسياسىنىڭ كولەمى 1،5 تريلليون دوللارعا دەيىن قىسقارعان. بۇل دا پرەزيدەنت كوتەرگەن ماسەلەلەر قاتارىندا.
ودان بولەك، ەكولوگيا، جاھاندىق جىلىنۋ، ارال، كاسپيي ماسەلەسى دە كوتەرىلدى: "بىلتىر ادامزات تاريحىنداعى ەڭ ىستىق ماۋسىم بولدى. بۇل رەتتە ورتالىق ازيادا اۋا تەمپەراتۋراسى الەمدەگى ورتاشا كورسەتكىشتەن ەكى ەسە جوعارى ەكەنىن ايتقان ابزال. الاتاۋ مۇزدىقتارى تەز ەري باستادى. بۇل ميلليونداعان حالىقتىڭ سۋ جانە ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگىنە قاتەر توندىرەدى. قازاقستان ارال قاسىرەتىنەن ساباق الدى. جوسپارلى ىس-ارەكەتىمىزدىڭ ارقاسىندا، سونىڭ ىشىندە حالىقارالىق دەڭگەيدەگى ىنتىماقتاستىق ناتيجەسىندە تەڭىزدىڭ سولتۇستىك بولىگىن ساقتاپ قالدىق. حالىقارالىق ارالدى قۇتقارۋ قورىنىڭ ءتوراعاسى رەتىندە ەلىمىز بۇل ماڭىزدى باعىتتاعى بەلسەندى جۇمىستى جالعاستىرادى. دەگەنمەن كاسپيي تەڭىزى كۇننەن كۇنگە تارتىلىپ بارادى. بۇل ءبىر ءوڭىردىڭ عانا پروبلەماسى ەمەس، جاھاندىق دەڭگەيدە دابىل قاعاتىن ماسەلەگە اينالدى. سوندىقتان ايماقتاعى سەرىكتەستەرىمىزدى جانە بارشا حالىقارالىق قوعامداستىقتى كاسپييدىڭ سۋ قورىن ساقتاۋ ءۇشىن جەدەل شارالاردى بىرلەسە قابىلداۋعا شاقىرامىز"، - دەدى توقايەۆ.
پرەزيدەنت ەل ىشىندەگى ساياسي وزگەرىستەر، ەكونوميكالىق احۋال تۋرالى ايتا كەلىپ، "ءبىزدىڭ تاڭداۋىمىز: ۇستەمدىك ەمەس – تەپە-تەڭدىك، جىكتەلۋ ەمەس – ىنتىماقتاستىق، سوعىس ەمەس – بەيبىتشىلىك"، - دەپ تۇيىندەدى ءسوزىن.
"ساپارلاردىڭ دا سۇراۋى بار" - ساراپشى
پرەزيدەنتتىڭ اقش ساپارى، بۇۇ-دا ايتقان مالىمدەمەلەرى تۋراسىندا ساياساتكەر ءامىرجان قوساننىڭ پىكىرىن بىلدىك.
"ءسوز جوق، سىرتقى ساياسات كوپ جاعدايدا تەك حالىقارالىق قاتىناستارعا ەمەس، ەلدىڭ ىشكى ومىرىنە دا ءوز اسەرىن تيگىزىپ وتىرادى. سول سەبەپتى ءوز باسىم ءبىزدىڭ باسشىلاردىڭ شەت ەلدەرگە بارعان ساپارلارىنا ءدال وسى ۇستانىم ءھام تالاپ تۇرعىسىنان قارايمىن. پرەزيدەنت توقايەۆ وسى كۇندەرى اقش-تا، نيۋ-يورك قالاسىندا ءوتىپ جاتقان بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى باس اسسامبلەياسىنىڭ 80-سەسسياسىنا قاتىسىپ، مەملەكەت باسشىلارى مەن حالىقارالىق ۇيىمدار جەتەكشىلەرىمەن كەزدەستى. ەكەۋارا كەزدەسۋلەردىڭ ىشىندە، ارينە، اقش پرەزيدەنتى ترامپپەن سويلەسكەنى، ۋكراينا پرەزيدەنتى زەلەنسكييمەن بولعان باسقوسۋلارى – ءبىر توبە"، - دەيدى ساياساتكەر.
ساراپشىنىڭ پىكىرىنشە، اقش-تىڭ الەمدىك ساياساتتاعى ورنى بولەك، ءتىپتى سوڭعى كەزدە كوپتەگەن حالىقارالىق ماسەلە ترامپتىڭ جەكە كوزقاراسىنا تاۋەلدى بوپ وتىر.
"جۇيەلىك تۇرعىدان ول، ارينە، دۇرىس ەمەس، الايدا جاعداي سولاي بولىپ وتىر. ال زەلەنسكييمەن كەزدەسۋى قازاقستاننىڭ الەمدە بوپ جاتقان وقيعالارعا وزىندىك كوزقاراسى بار دەگەندى سەزدىرسە كەرەك..." - دەدى ول.
ءامىرجان قوسان پرەزيدەنتتىڭ بۇۇ جالپى دەباتىنداعى مالىمدەمەلەرى تۋرالى پىكىر ءبىلدىردى.
"سەسسيا بارىسىنداعى جالپى دەباتتا ءسوز سويلەگەن پرەزيدەنت توقايەۆ قازاقستاننىڭ حالىقارالىق ماسەلەلەرگە قاتىستى ءوز ۇستانىمىن جەتكىزدى، ول دا ءبىر جەتىستىگىمىز دەپ سانايىق. الايدا، كەيبىر اقورداشىل ساراپشىلار سەكىلدى، "بىزگە وسىنداي بيىك مىنبەدەن ءسوز بەردى، ول - ءبىزدىڭ مىقتىلىعىمىز" دەپ بورىكتى اسپانعا لاقتىرىپ، "الاقايلاۋدىڭ" دا كەرەگى جوق: بۇل جىل سايىن وتەتىن ءىس-شارا ءارى ونىڭ بارىسىندا بارلىق مەملەكەت باسشىسىنا ءسوز بەرىلەدى"، - دەدى ول.
ساراپشىنىڭ ايتۋىنشا، كەز كەلگەن بيلىك سىرتقى قارىم-قاتىناستاردى ورناتىپ، دامىتۋدا گەوساياسي مۇددەلەردى قورعاۋمەن قاتار، ءوز ەكونوميكاسىنا ينۆەستيسيا تارتۋ ماسەلەسىنە باستى نازار اۋدارادى.
"قاراپ وتىرسام، پرەزيدەنت توقايەۆتىڭ كەزدەسۋلەرى دە سول ماقساتتى كوزدەگەندەي. ول دا دۇرىس، ويتكەنى ءارتۇرلى كلاندار مەن توپتاردىڭ مۇددەسىن كوزدەيتىن لوببيستەر قاپتاپ جۇرگەن كەزدە اسا ماڭىزدى ينۆەستيسيالىق جوبالار ساياسي قولداۋ تاۋىپ، باس بيلىك تاراپىنان جۇزەگە اسقانى ابزال: مەملەكەتتىك مۇددە سونى تالاپ ەتەدى. بۇل جولى دا كەزدەسۋلەر كەزىندە تەك قازبالى بايلىقتاردى يگەرۋ ءسوز بولىپ قالماي، سيفرلاندىرۋ، ەنەرگەتيكا، سپۋتنيكتىك بايلانىس، ازىق-تۇلىك ءوندىرىسى سەكىلدى زامان تالاپتارىنا ساي باعىتتار دا اتالىپ جاتتى. ول تۋرالى امەريكا بيزنەسىنىڭ الەمدىك دەڭگەيدەگى الپاۋىتتارىمەن كەزدەسۋدە دە ايتىلدى. الايدا ەكى جاقتىق كەزدەسۋلەردەگى نيەت ءبىلدىرۋ مەن ەكى جاق موينىنا مىندەت الاتىن ناقتى كەلىسىم-شارت پەن جوباعا قول قويۋدىڭ اراسى – جەر مەن كوكتەي. سول سەبەپتى ەندىگى جەردە ۇكىمەت كەزدەسۋلەر بارىسىندا ايتىلعان ۇسىنىستاردى ناقتى شەشىمدەر دەڭگەيىنە جەتكىزىپ جاتسا، نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى. ايتپەسە ءبارى ءسوز جۇزىندە قالىپ جۇرگەنىن بۇرىن دا كورگەنبىز، ءقازىر دە ول ۇردىستەن ارىلا قويعان جوقپىز"، - دەدى ءامىرجان قوسان.
ساراپشى "كەلىسسوزدەرگە قاتىستى ساۋالدار دا جوق ەمەس" دەيدى.
"ماسەلەن، ترامپپەن اڭگىمەسىندە اقش-پەن مۇناي سالاسىنداعى كەلىسىم-شارتتاردى ودان سايىن ۇزارتۋ تۋرالى ءسوز بولىپتى. الايدا ەسكى قازاقستان تۇسىندا قول قويىلعان سول شارتتاردىڭ ءمان-مازمۇنىنا، سونىڭ ىشىندە تۇسكەن پايدانى ءبولۋ مەحانيزمى جايىندا ماماندار اراسىندا ءارتۇرلى اڭگىمە كوپ. شارتتار سول قالپىندا قالا ما الدە كەزىندە قازاقستاننىڭ ەنشىسىن تىم از ەتىپ، بۇرىنعى پرەزيدەنت قول قويعان ۋاعدالاستىقتارعا ۋاقىت تالابىنا ساي وزگەرىستەر ەنگىزىلە مە؟ كەلەسى ماسەلە قازاقستاننىڭ اقش-تان 300 تەمىرجول لوكوموتيۆىن ساتىپ الۋىنا (ساۋدا قۇنى 4 ميلليارد دوللار) قاتىستى. نەلىكتەن ءبىز سول لوكوموتيۆتەردى وزىمىزدە شىعارمايمىز؟ ۇكىمەت كەزىندە بىزدە سونداي ءبىر ەمەس، ەكى زاۋىت بار دەپ ەسەپ بەرگەن سياقتى ەدى. سولاردىڭ ءونىمى نە بولماق؟ شىنىمەن دە، ەلگە ينۆەستيسيا تارتقاندا باسقا بىرەۋ وندىرگەن تاۋار ەمەس، جۇمىس ىستەيتىن كاپيتال، جوعارعى تەحنولوگيا اكەلۋ جاعى باسىم بولۋعا ءتيىس. وكىنىشكە قاراي، ول جاعى بىزدە ازىرشە اقساپ تۇر"، - دەيدى ول.
ساراپشى بۇل ساۋدا كەلىسىمىن ترامپتىڭ بارلىق ەلگە قاتىستى "امەريكا تاۋارىن ساتىپ الىڭدار" دەگەن تالابى تۇرعىسىنان قاراستىراتىنىن جەتكىزدى.
"بالكىم، بۇل كەلىسىمنىڭ ارتىندا باسقا دا، سونىڭ ىشىندە ەكى جاقتىق بايلانىستى ودان سايىن دامىتىپ، تەرەڭدەتۋ، گەوساياسي، قازاقستاننىڭ قاۋىپسىزدىگىنە بايلانىستى جايتتار جاتقان بولار. كورشى وزبەكستاننىڭ دا اقش-تان 8،2 ميلليارد دوللارعا 22 "بوينگ" ۇشاعىن ساتىپ الۋىن دا وسى تۇرعىدان ءتۇسىنۋ كەرەك دەپ ويلايمىن. الايدا بىزگە "بوينگ" جاساپ شىعارۋ ازىرشە مۇمكىن ەمەس، ال تەمىرجول ۆاگوندارىن تاسيتىن تەپلوۆوز نە ەلەكتروۆوز شىعارا الامىز عوي.
بۇرىن دا ايتقانمىن، ءقازىر دە قايتالايىن: جالپى العاندا قازاقستانعا شەتەلدەن كەلەتىن ءىرى ينۆەستيسيالىق جوبالار مەن بيۋدجەت قارجىسى جۇمسالاتىن قوماقتى ساتىپ الۋلار تۋرالى كەلىسىم-شارتتار پارلامەنتتە قارالىپ، راتيفيكاسيالانۋعا ءتيىس. سوندا ءبىز بۇل باعىتتاعى جۇمىستا كلاندىق، توپتىق مۇددەلەر ورىن الۋىنا، سۋبەكتيۆيزم مەن ۆوليۋنتاريزم ورنىعۋىنا جول بەرمەيمىز. ول پارلامەنتتە بيلىككە سىن، بالاما ۇسىنىس ايتا الاتىن شىنايى وپپوزيسيا بولسا، ارينە"، - دەپ تۇيىندەدى ساراپشى.
